II.3. Planowanie
II.3.6. Trwałe fundamenty
Etap planowania na pewno nie obejmie wszystkich aspektów funkcjonowa-nia szlaku – nie jest to po prostu możliwe; szlak, żyjąc, będzie się zmiefunkcjonowa-niał, stawiał nowe wyzwania, wymagał kolejnych rozwiązań. Ważne, żeby nie ograniczać pomysłów, nie stawiać żadnych barier, ta początkowa energia kreacji da bowiem siłę całemu przedsięwzięciu na przyszłość. Czy będzie możliwa realizacja wszystkich pomysłów? Zapewne nie, ale trudno z góry przesądzić, które z nich uda się wprowadzić w życie. Warto puścić wodze fantazji, a rezultaty skrupulatnie notować. Tak stworzona mapa „pierwot-nych idei” będzie w przyszłości ważnym punktem odniesienia.
Należy również zadbać o to, by siła kreacji nie przerodziła się w moc de-strukcyjną. Planowanie musi być traktowane jako jeden z rudymentarnych komponentów projektu budowy szlaku kulturowego i jako takie powinno
34 D. Walerjański, Dziedzictwo kulturowe Zandki. Historia. Krajobraz. Zabytki [w:]
Marek Niezabitowski, B. Rożałowska [red.], Ludzie i instytucje w procesie przemian miej-skiej społeczności lokalnej. Studium socjologiczne na przykładzie osiedla Zandka w Zabrzu.
Monografi a, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010, s. 30.
być realizowane zgodnie ze sztuką zarządzania projektem. Z tego powodu, między innymi, precyzyjnie muszą być określone kompetencje i podział ról w zespole, należy wprowadzić strukturyzację projektu według faz realizacji oraz opracować harmonogram działań. Na etapie planowania muszą być również zdefi niowane wskaźniki realizacji poszczególnych celów projektu.
To one będą markerami stopnia realizacji, pozwalając stwierdzić, czy zało-żone cele zostały osiągnięte.
W przypadku konkretnych szlaków zakres zdefi niowanych wskaźników będzie różny, ale z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że na etapie planowania powinny zostać opracowane następujące elementy przy-szłego szlaku:
1) lista obiektów tworzących szlak wraz z ich hierarchizacją;
2) kryteria graniczne spełniane przez obiekty wpisywane w obręb szla-ku;
3) przebieg tras łączących obiekty;
4) punkty lokalizacji znaków drogowych i tablic informacyjnych;
5) wytyczne do opracowania księgi identyfi kacji wizualnej;
6) podstawowe założenia dotyczące promocji całości szlaku;
oraz tworzone na podstawie kryteriów opisanych wyżej:
7) wykaz podmiotów tworzących środowisko szlaku;
8) lista zasobów „towarzyszących” szlakowi.
Podstawowym kryterium wyboru obiektów musi być sprecyzowany, jednoznaczny temat przewodni szlaku, niepozostawiający żadnych wątpli-wości, zarówno w wymiarze historycznym, jak i kulturowym. Wpisywane w obręb szlaku obiekty muszą spełnić wymóg autentyczności funkcji pier-wotnej, reprezentatywności i wysokiej wartości (historycznej, artystycznej, naukowej). Mogą być grupowane ze względu na czas powstania, pełnioną funkcję, materiał, z którego zostały wykonane, związek z osobą lub wyda-rzeniem historycznym itp. Kryterium porządkujące może stanowić rów-nież występowanie w przeszłości historycznego szlaku czy trasy, przy któ-rym wzniesiono zachowane do dziś zabytki.
Mimo zachowania powyższych zasad, wybrany zbiór obiektów i tak będzie wewnętrznie zróżnicowany. Wynika to między innymi z różno-rodnej lokalizacji, jakości istniejącej infrastruktury czy też jej trwałości organizacyjnej i instytucjonalnej. Ta heterogeniczność defi niowanego zbioru musi zostać na etapie planowania opisana i odpowiednio wyko-rzystana. Najczęściej w tym kontekście myśli się o wytyczeniu swoistych
punktów krystalizacji szlaku, nazywanych punktami kluczowymi lub ko-twicznymi. Są to obiekty o najsilniejszym (pod różnym względem) po-tencjale, np.:
1) leżące w kluczowych punktach szlaku, np. w miejscu węzłów komu-nikacyjnych (wówczas wykorzystywanych jako istotny element prze-strzennej organizacji szlaku);
2) wyróżniające się wysoką sprawnością organizacyjną (punkt dystry-bucji materiałów promocyjnych, punkt informacji o szlaku);
3) unikatowe pod względem wartości artystycznej czy historycznej (ich wizerunek wykorzystywany jest wówczas w promocji szlaku na kla-sycznej zasadzie pars pro toto).
W wielu przypadkach takie zróżnicowanie wydaje się jednak niewy-starczające. Dlatego elementem opracowanym równolegle z listą obiektów musi być wykaz kryteriów granicznych, których spełnienie jest niezbędne, aby dane miejsce zostało włączone w obręb szlaku. Lepiej przy tym ogra-niczyć ich liczbę, jeśli nie spełniają określonych wymogów, niż wpisywać je na siłę. Jakie warunki należy zatem uznać za graniczne, aby obiekt mógł być wpisany w obręb szlaku kulturowego? Absolutne minimum to:
1) pełna dostępność zabytku (teren na zewnątrz i wnętrze) w stałych, ściśle ustalonych porach; w praktyce konieczne jest rozróżnienie sezonu turystycznego (początek maja – koniec września) od reszty roku. W okresie urlopowym niezbędne minimum stanowi dostęp-ność obiektu przynajmniej przez 3 dni w tygodniu przez nie mniej niż 5 godzin;
2) usługa przewodnicka w języku polskim oraz oferta dla obcokra-jowców (co najmniej folder zawierający najważniejsze informacje o obiekcie w języku angielskim);
3) dystrybucja w obiekcie materiałów promocyjnych całego szlaku;
4) parking dla turystów.
Mimo ustalenia kryteriów granicznych różnice pomiędzy poszczegól-nymi miejscami bywają spore, dlatego przydatna byłaby jakaś kategoria po-średnia, podzielenie pozostałych obiektów (poza kotwicznymi) na przynaj-mniej dwie grupy. Jest to istotne dla kreowania wizerunku marki35, pozwala na ustalenie „jasnych reguł gry” dla odbiorcy. Za wszelką cenę trzeba
unik-35 Zob. Ł. Gaweł, Zarządzanie marką a rynek usług kulturalnych – na przykładzie Szla-ku Architektury Drewnianej [w:] Ł. Gaweł, E. Orzechowski [red.], „Zarządzanie w Szla- kultu-rze”, tom 7, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 123–128.
nąć sytuacji, w której odwiedzający szlak poczują się rozczarowani (stanem obiektu, otoczeniem, dostępnością itp.). Dlatego konieczna jest wspomnia-na hierarchizacja miejsc tworzących szlak.
Problemem uniemożliwiającym udostępnienie obiektów turystom może się okazać również ich struktura własnościowa. Doświadczono tego podczas opracowywania wstępnej koncepcji śląskiego Szlaku Zabytków Techniki. Spośród wytypowanych pierwotnie 156 obiektów po zweryfi ko-waniu kryterium ich dostępności pozostało zaledwie 37 miejsc36.
Z tego powodu warto pomyśleć o czwartej kategorii, którą można na-zwać „obiektami uzupełniającymi” (zaliczano by do niej wszystkie obiekty spełniające kryteria merytoryczne, nieprzystosowane jednak do przyjęcia turystów; można założyć, że te niedostatki zostaną w przyszłości zlikwido-wane, a obiekt będzie włączony do szlaku).
Interesującą propozycją w zakresie hierarchizacji obiektów tworzących szlak kulturowy jest trójstopniowa klasyfi kacja stosowana w obrębie Łuży-ckiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego – Energia, wchodzącego w ob-ręb Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH). Tworzące ten szlak obiekty podzielono na następujące kategorie37:
1) Highlights – obiekty zaliczone do tej grupy są otwarte przez cały rok, nie mniej niż przez 6 dni w tygodniu; możliwe jest zarówno sko-rzystanie ze zwiedzania w grupie z przewodnikiem, jak i zwiedza-nie indywidualne; odwiedzający mają do czyzwiedza-nienia z wysokiej klasy aranżacją tematu w autentycznej scenerii; przygotowano specjalną ofertę dla dzieci; w obrębie obiektu znajduje się punkt gastronomicz-ny i sklep; obiekt dysponuje własgastronomicz-nym parkingiem; dostępna jest pre-zentacja obiektu w Internecie, poza tym przygotowano informacje o ofercie towarzyszącej (innych atrakcjach znajdujących się w bez-pośredniej bliskości);
2) Places of Interest – obiekt ma wyznaczone stałe regularne godziny otwarcia; możliwe jest zwiedzanie w grupie z przewodnikiem lub in-dywidualne; odwiedzającym oferowana jest wysokiej klasy aranżacja w autentycznej scenerii; obiekt posiada własny parking, przygotowa-no jego prezentację w Internecie;
36 Zob. P. Jedlecki, Kopalnie jak Wawel, „Gazeta Wyborcza”, dodatek lokalny „Bielsko--Biała” 26 lipca 2004, s. 1.
37 Prezentowane informacje pochodzą z referatu Antje Boshold, menedżera zarządza-jącego projektem IBA, wygłoszonego podczas VII Międzynarodowej Konferencji Nauko-wo-Praktycznej „Dziedzictwo przemysłowe dla współczesnego dialogu kultur, innowacyj-nej gospodarki i atrakcji konsumpcji turystyczinnowacyj-nej” (Zabrze, IX 2010).
3) Insider Tips – możliwe jest zwiedzanie z przewodnikiem po wcześ-niejszym uzgodnieniu terminu; zachowana jest autentyczna sceneria miejsca; do dyspozycji gości pozostaje parking.
Skomplikowanym zagadnieniem może się okazać przygotowanie doku-mentacji niezbędnej dla fi zycznego oznakowania szlaku. Największe prob-lemy pojawiają się wówczas, gdy tablice informacyjne i drogowskazy mają się znaleźć przy drogach publicznych. Ze względu na zarządzające nimi or-gany konieczne będą odrębne ustalenia dla dróg gminnych, powiatowych, wojewódzkich i krajowych.
Mniejszym problemem powinno być oznakowanie samych obiektów, zakładając dobrą wolę i pełną współpracę ich właścicieli. Precyzyjne-go opracowania wymaga natomiast merytoryczna zawartość tablic. Poza mapą z konkretnie wskazanym miejscem obecnego pobytu muszą one za-wierać podstawową informację na temat obiektu (co najmniej po polsku i angielsku). Idealnym rozwiązaniem byłoby zamieszczenie również krót-kich informacji (wraz ze zdjęciem), dotyczących znajdujących się w pobli-żu innych obiektów na szlaku.
Przygotowanie wymienionych wyżej elementów oznakowania wyma-ga opracowania księgi identyfi kacji wizualnej (bez niej niemożliwe będzie zaprojektowanie drogowskazów, tablic umieszczanych przy obiektach, jak również folderów, map, wizytówek, papieru korespondencyjnego, strony internetowej itp.). Obserwując niektóre poczynania w tym zakresie, trze-ba stwierdzić jedno: najlepiej zadanie to powierzyć kompetentnym profe-sjonalistom. Chodzi przecież o opracowanie komplementarnego katalogu, mającego na celu tworzenie pozytywnego wyobrażenia o produkcie oraz ułatwienie jednoznacznego identyfi kowania jego składowych. Będą to wszelkie elementy grafi czne (również czcionki), dzięki formie i kolorom jednoznacznie identyfi kowane z produktem, jak również – czy może prze-de wszystkim – jego znak towarowy (powszechnie określany mianem logo) – znaczący element w komunikacji wizualnej. Bez ich opracowania nie bę-dzie możliwe budowanie spójnego wizerunku szlaku.
Powodzenie etapu planowania będzie w dużej mierze zależne od zacho-wania przez wszystkich członków zespołu przekonania, że podejmowane działania są względem siebie komplementarne, wzajemnie się warunkują.
Celem nie jest jedynie wytyczenie szlaku, ale jego animacja, a więc uczy-nienie z niego profesjonalnie zarządzanego produktu, mogącego w istotny sposób kształtować politykę jednostek samorządu terytorialnego, ale rów-nież lokalnych instytucji kultury, działających na tym terenie stowarzyszeń oraz fi rm komercyjnych.