Celowe byłoby utworzenie rejestru szlaków spełniających powyższe kry-teria. Rejestracja taka mogłaby następować na wniosek marszałka danego województwa (lub prezydenta miasta), składającego kompletną dokumen-tację wytyczonej trasy.
Jeszcze do niedawna kwestią otwartą pozostawało, jaka jednostka po-winna rejestrować i certyfi kować szlaki kulturowe. Wydaje się, że po przeprowadzonych na początku roku 2011 zmianach dylemat ten został rozwiązany. Z dniem 1 stycznia 2011 roku Krajowy Ośrodek Badań i Doku-mentacji Zabytków, decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, został przemianowany na Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Na stronie Instytutu zaznaczono, że ma być on „...nowoczesną instytucją kultury, która przywróci dziedzictwu właściwą rolę w życiu społecznym, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, zapisaną w Konstytucji RP i stanowiącą podstawę współczesnych systemów zarządzania dziedzictwem na świecie. W myśl tej zasady nasze funkcjonowanie nie może umniejszać możliwościom przyszłych pokoleń, a nadrzędnym celem realizowanej po-lityki ochrony dziedzictwa kulturowego winno być założenie, że jest ono ważnym czynnikiem rozwoju lokalnego i spójności społecznej. Dziedzic-two jest naszym wspólnym, ponadczasowym dobrem, źródłem poznania naszej wspólnej przeszłości i fundamentem, na którym buduje się tożsa-mość narodu.
Nie bez znaczenia jest fakt, że słowo »zabytek« w nazwie instytucji zo-staje zastąpione przez słowo »dziedzictwo«. Dziedzictwo pozwala
zrozu-13 Wykaz ten jest propozycją wynikającą z wieloaspektowych badań szlaków działa-jących w Polsce i za granicą. Jego ostateczna forma może być nieco inna, w zależności od przyjętych ostatecznie systemowych rozwiązań w zakresie organizowania i zarządzania szlakami kulturowymi.
mieć historyczny, społeczny i emocjonalny kontekst funkcjonowania za-bytku, a tym samym dostrzec potrzebę i konieczność jego ochrony.
Strategia działania NID zakłada odejście od dotychczasowego pasyw-nego modelu administrowania zabytkami na rzecz aktywpasyw-nego zarządzania dziedzictwem. Nie oznacza to zarzucenia któregokolwiek z prowadzonych dotychczas programów, lecz wspomożenie tych działań przez poszukiwa-nie rozwiązań systemowych oraz przeposzukiwa-niesieposzukiwa-nie środka ciężkości na rzecz budowania społecznej współodpowiedzialności za zabytki. Zadania reali-zowane przez NID nie mogą być ograniczone do wąskiego grona specjali-stów, ale mają angażować w proces ochrony dziedzictwa wszystkie grupy społeczne”14.
Za wcześnie na ocenę rzeczywistych osiągnięć Instytutu, ale jego pro-gram pasuje wręcz idealnie do wszystkiego, co wcześniej napisano o funk-cjonowaniu szlaków kulturowych.
14 Dokument elektroniczny: http://www.kobidz.pl/idm,4,o-instytucie.html (odczyt 25 I 2011 roku).
Zbudowane na solidnych podstawach i mądrze zarządzane szlaki kulturowe powinny objąć duży fragment polskiego dziedzictwa. Funkcjonujące w sym-biozie z mieszkańcami regionów, w sposób naturalny wrastające w ich tkankę, mogą przyczyniać się do zmiany stosunku lokalnych społeczności do własnej przeszłości i jej materialnych śladów oraz podkreślać znaczenie dziedzictwa kulturowego dla rozwoju nowoczesnego państwa. Tym sposobem mogą stać się istotnym wątkiem w dyskusji, która – zgodnie z tezami Raportu o syste-mie ochrony dziedzictwa kulturowego po roku 1989 – czeka nas w najbliższej przyszłości: „Dotychczasowe narzędzia prawne i fi nansowe, przystosowane do »obsługi« systemu statycznego, realizowanego w warunkach centralne-go sterowania i ekonomii nakazowo-rozdzielczej, tworzyły system ochrony zabytków. Dzisiaj stajemy przed pilną koniecznością stworzenia w Polsce sy-stemu efektywnego zarządzania dziedzictwem, który byłby przekonujący dla społeczności lokalnych – wraz z właścicielami i użytkownikami zabytków stanowią one podstawowe ogniwa opieki nad dziedzictwem. Ta zasadnicza różnica i trudność wynika z faktu, iż o ile zabytek należy do przeszłości, o tyle dziedzictwo służy celom współczesnym. Barierą jest również w tej kwestii ignorancja klasy politycznej. Żadne zmiany światopoglądowe i polityczne w naszym kraju nie spowodowały dotychczas przełomu w kwestii podejścia do zagadnień ochrony z perspektywy zarządzania dziedzictwem.
Na podstawie obserwacji dojrzałych demokracji i ich niejako naturalnej, wynikającej z tradycji, dbałości o dziedzictwo można zaryzykować tezę, iż społeczeństwo polskie dopiero wchodzi w fazę publicznej dyskusji o rze-czywistej roli zabytków w życiu współczesnym. Dyskusja ta winna prowa-dzić przede wszystkim do społecznej waloryzacji dziedzictwa lokalnego – uwidocznionej w samorządowych planach ochrony zabytków, planach rozwoju społeczno-gospodarczego i w innych aktach prawa miejscowego.
Samorząd terytorialny i społeczeństwo obywatelskie są bowiem warun-kiem koniecznym stworzenia nowoczesnego systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce”15.
15 J. Purchla [red.], dz. cyt., s. 70–71.
Tabela 1. Uproszczona ocena merytorycznej zawartości wojewódzkich programów opieki nad zabytkami pod względem opisu szlaków kulturowych ... 63 Tabela 2. Uproszczona ocena merytorycznej zawartości wojewódzkich strategii
rozwoju turystyki pod względem opisu szlaków kulturowych ... 65 Tabela 3. Zatrudnienie stażystów w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu ... 170 Tabela 4. Wewnętrzne i zewnętrzne grupy interesu z punktu widzenia zasad
marketingu terytorialnego ... 174
Spis rysunków
Rysunek 1. Uproszczony schemat struktury organizacyjnej szlaku kulturowego (opracowanie własne) ... 86 Rysunek 2. Hierarchia potrzeb wg Abrahama Maslowa ... 160
Adorno T.W., Teoria estetyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
Albert M.-T., Kultura, dziedzictwo, tożsamość [w:] Murzyn M.A., Purchla J. [red.], Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku, Szanse i wyzwania, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2007.
Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wydawnictwo Albis, Kraków 2000.
Altkorn J. Marketing w turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Altkorn J., Kształtowanie rynkowego wizerunku fi rmy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002.
Altkorn J., Polityka produktu turystycznego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicz-nej w Krakowie, Kraków 1991.
Altkorn J., Reklama turystyczna, „Aida Media” 1994, nr 3.
Altkorn J., Wyznaczniki silnej marki, „Aida Media” 1997, nr 38.
Apostoł S., Szlak gotycki, Krosno 2005.
Appadurai A., Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Univer-sitas, Kraków 2005.
Armstrong M., Zarządzanie ludźmi, New Media, Warszawa 2010.
Artyshuk O., Indywidualne pakiety turystyczne w turystyce kulturowej, „Turystyka Kulturowa” 2010, nr 9.
Ashworth G.J., Building a new heritage, London 1994.
Ashworth G.J., Dziedzictwo a turystyka: zarządzanie kryzysem zasobów [w:] Pur-chla J. [red.], Dziedzictwo a turystyka, Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, Kraków 1999.
Ashworth G.J., Sfragmentaryzowane dziedzictwo: sfragmentaryzowany instrument sfragmentaryzowanej polityki [w:] Murzyn M.A., Purchla J. [red.], Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku, Szanse i wyzwania, Międzynarodowe Centrum Kultu-ry, Kraków 2007.
Ashworth G.J., Whose history, whose heritage? Management means choice [w:] Ma-naging Tourism in Historic Cities, Międzynarodowe Centrum Kultury w Kra-kowie, Kraków 1992.
Avery G.C., Przywództwo w organizacji. Paradygmaty i studia przypadków, Pań-stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa 2004.
Bank J., Zarządzanie przez jakość, Gebethner&Ska, Warszawa 1996.
Bańkosz R., Cerkwie Szlaku Ikon, Krosno 2007.
Barańska K., Muzeum Etnografi czne. Misje, struktury, strategie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.
Barański M., Świadomość a ochrona zabytków [w:] Gutowska K., Kobyliński Z.
[red.], Zabytki i społeczeństwo, Res Publica Multiethnica, Warszawa 1999.
Barański M., Zabytek mój, Twój czy nasz [w:] Kongres Konserwatorów Polskich, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2005.
Bąk S., Działania Unii Europejskiej na rzecz kultury i turystyki kulturowej, Difi n, Warszawa 2007.
Becker P., Th emenstraßen – am Beispiel der „Straße der Romanik” [w:] Dreyer A.
[red.], Kulturtourismus, Oldenburg, München–Wien 2000.
Bednarczyk M., Organizacje publiczne. Zarządzanie konkurencyjnością, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 2001.
Bednarczyk M., Rozwój przedsiębiorczości a lokalna administracja publiczna [w:]
Barcik R.A. [red.], Studia z ekologii, ekonomii, kultury, politologii, socjologii i zarządzania, Wydawnictwo Akademii Techniczno-Humanistycznej w Biel-sku-Białej, Bielsko-Biała 2006.
Beliczyński J., Planowanie mediów w zarządzaniu reklamą, Antykwa, Kraków 1999.
Bełkot A., Ratkowska P., Karnawał w perspektywie Listy UNESCO Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, „Turystyka Kulturowa” 2010, nr 2.
Bendixen P., Wprowadzenie do ekonomiki kultury i sztuki, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001.
Berełkowski R., Wybrane elementy CSSM – kompleksowego systemu zarządzania przestrzenią w ochronie krajobrazu kulturowego [w:] Myga-Piątek U., Pawłow-ska K. [red.], Zarządzanie krajobrazem kulturowym, Komisja Krajobrazu Kul-turowego Polskiego Towarzystwa Geografi cznego, Sosnowiec 2008.
Bergman E., Wybrane problemy zarządzania dziedzictwem kultury żydowskiej [w:]
Kongres Konserwatorów Polskich, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2005.
Bieniok H., Metody sprawnego zarządzania. Planowanie, organizowanie, motywo-wanie, kontrola, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2001.
Bishop B., Marketing globalny ery cyfrowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001.
Bogdanowski J., Krajobraz kulturowy województwa małopolskiego, Stowarzyszenie
„Kultura i Natura” im. Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Kraków–Warszawa 2001.
Bogucka M., Dzieje kultury polskiej do 1918 roku, Ossolineum, Wrocław–Warsza-wa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987.
Bogumiła R., Konserwacja, restauracja, kreacja a dziedzictwo kulturowe [w:] Kon-gres Konserwatorów Polskich, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wroc-ław 2005.
Böhm A., Między mandatem a partycypacją społeczną [w:] Myga-Piątek U., Pa-włowska K. [red.], Zarządzanie krajobrazem kulturowym, Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geografi cznego, Sosnowiec 2008.
Borowińska I., Szlak Romański jako przykład produktu turystycznego województwa łódzkiego, „Turystyka i Hotelarstwo” 2004, nr 6.
Bosiacki S., Sikora J., Podstawy marketingu w turystyce i rekreacji, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poznań 1999.
Bożek G. [red.], Architektura przemysłowa i zabytki techniki na Śląsku w dobie re-strukturyzacji, Materiały z konferencji naukowej w Katowicach, 14–16
wrześ-nia 2000 roku, Wydawnictwo Centrum Dziedzictwa Kulturowego Górnego Śląska, Katowice 2000.
Braudel F., Historia i trwanie, Czytelnik, Warszawa 1971.
Broński K., Rola dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym. Doświadczenie pol-skie doby transformacji (po 1989 roku), „Zeszyty Naukowe Akademii Ekono-micznej w Krakowie” 2006, nr 706.
Brykowski R., Ocalić przeszłość dla przyszłości, Warszawa 1985.
Buczkowska K., Turysta kulturowy – klient nietuzinkowy [w:] A. Stasiak [red.], Kultura i turystyka – wspólnie zyskać!, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi, Łódź 2009.
Buczkowska K., Turystyka Kulturowa. Przewodnik metodyczny, Akademia Wycho-wania Fizycznego w Poznaniu, Poznań 2008.
Buraba-Rylska B., Lokalne zasoby kulturowe – stan świadomości i społeczne ini-cjatywy [w:] Gutowska K., Kobyliński Z. [red.], Zabytki i społeczeństwo, Res Publica Multiethnica, Warszawa 1999.
Burszta W.J., Antropologia kultury, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998.
Burzyński T. [red.], Dziedzictwo przemysłowe jako strategia rozwoju innowacyjnej gospodarki, Urząd Miejski w Zabrzu, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Śląska Organizacja Turystyczna, Katowice 2007.
Burzyński T., Łabaj M. [red.], Dziedzictwo przemysłowe jako atrakcyjny produkt dla turystyki i rekreacji. Doświadczenia krajowe i zagraniczne, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Urząd Miejski w Zabrzu, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 2005.
Burzyński T., Staszewska-Ludwiczak A. [red.], Dziedzictwo przemysłowe jako ele-ment zrównoważonego rozwoju turystyki, Urząd Miejski w Zabrzu, Górnoślą-ska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 2009.
Burzyński T., Staszewska-Ludwiczak A. [red.], Wykorzystanie potencjału dziedzic-twa przemysłowego dla promocji turystycznej gmin i regionów, Urząd Miejski w Zabrzu, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Śląska Organizacja Tury-styczna, Katowice–Zabrze 2009.
Bywater M., Th e market for cultural tourism in Europe, „Travel and Tourism Ana-lysts” 1993, nr 6.
Castenow D., Nowy marketing w praktyce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996.
Ceglińska A., Karaś H., Mendyk E., Smyk J., Droga świętego Jakuba Gniezno–Zgo-rzelec–Praga. Część polska, Janice 2006.
Chazbijewicz S., Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym mniejszości et-nicznej Tatarów polskich [w:] Kongres Konserwatorów Polskich, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2005.
Chernatony L. de, Marka – wizja i tworzenie marki, Gdańskie Wydawnictwo Pe-dagogiczne, Gdańsk 2003.
Churchill G.A., Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Cultural Heritage and Tourism Development. A Report on the International Con-ference on Cultural Tourism (Siem Reap in Cambodia 11–13 December 2000, World Tourism Organization, Madryt 2001.
Czarnowski A., Słynni krajoznawcy, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajo-znawcze, Zarząd Główny, Warszawa 2006.
Dąbrowska-Budziło K., Badanie opinii publicznej w studiach krajobrazowych [w:]
Myga-Piątek U., Pawłowska K. [red.], Zarządzanie krajobrazem kulturowym, Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geografi cznego, Sosnowiec 2008.
Dietsch K., Studienreisen [w:] A. Dreyer [red.], Kulturtourismus, Oldenbourg, München–Wien 2000.
Dobosz P., Aspekty prawne systemu ochrony dziedzictwa w Polsce [w:] J. Purch-la [red.], Zarządzanie miejscami wpisanymi na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce i w Norwegii, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2011.
Dobosz P., Ochrona dziedzictwa kulturowego i konserwacja zabytków w powojennej Polsce w świetle doktryn i opracowań naukowych [w:] Kongres Konserwatorów Polskich, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2005.
Dobosz P., Skrzydło-Niżnik I., Normy prawne ochrony dziedzictwa kulturowego, rozwiązania polskie [w:] Reszczyński J. [red.], Dziedzictwo kulturowe Eurore-gionu Beskidy. Materiały z konferencji Przeszłość. Teraźniejszość. Przyszłość Eu-roregionu Beskidy, Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2005, s. 14.
Dobosz P., Soldani A., Prawo w ochronie zabytków w Polsce (niektóre refl eksje nad ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [w:] Kongres Konserwato-rów Polskich, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2005.
Drela M., Własność zabytków, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2006.
Dreyer A., Der Markt für Kulturtourismus [w:] Dreyer A. [red.], Kulturtourismus, Oldenbourg, München–Wien 2000.
Drucker P.F., Menadżer skuteczny, New Media, Warszawa 2010.
Drucker P.F., Myśli przewodnie Druckera, Wydawnictwo MT Biznes, Warszawa 2001.
Drucker P.F., Zarządzanie w XXI wieku – wyzwania, New Media, Warszawa 2010.
Duliniec E., Badania marketingowe w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Dylewski A., Śladami Kultur Pogranicza. Od Gdańska do Ustrzyk Dolnych, Bielsko--Biała 2004.
Dziedzic E., Obszar recepcji turystycznej jako przedmiot zarządzania strategiczne-go, Szkoła Główna Handlowa, „Monografi e i opracowania” 1998, nr 442.
Fijałkowski W., Rola muzeów w ochronie zabytków [w:] Rudkowski T. [red.], O za-bytkach. Opieka, ochrona, konserwacja, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Warszawa 2005.
Florek M., Podstawy marketingu terytorialnego, Wydawnictwo Akademii Ekono-micznej w Poznaniu, Poznań 2006.
Florida R., Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2010.
Folga-Januszewska D., Muzea w Polsce 1989–2008. Stan. zachodzące zmiany i kie-runki rozwoju muzeów w Europie oraz rekomendacje dla muzeów w Polsce. Mi-nisterstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2008.
Frąckiewicz E., Karwowski J., Karwowski M., Rudawska E., Zarządzanie marketin-gowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.