Indywidualizm i kolektywizm – wyniki badań własnych

Teoria Webera przedstawia etykę pracy jako indywidualistyczną. Jej ważnym elementem jest poleganie na sobie. Stąd też kolejnym korelatem tej etyki, który warto przedstawić, jest indywidualizm oraz jego przeciwieństwo – kolektywizm.

Przedstawianie tego ostatniego jako korelatu etyki pracy także jest uzasadnio‑

ne. Badania Domurata i Zajenkowskiej (2012), które przywołano w rozdziale drugim, wyraźnie ukazują związek etyki pracy z kolektywizmem. Dotyczy to szczególnie perspektywy pewnych opisanych w rozdziale drugim kultur, jak na przykład japońska.

Omawiane kategorie mają bogatą historię badań i wiążą się w socjologii z nazwiskiem Talcota Parsonsa, socjologa amerykańskiego, tłumacza dzieł We‑

bera. We współczesnej psychologii kategorie indywidualizmu oraz kolektywizmu przedstawiane są jako wielowymiarowe syndromy postaw i zachowań. Harry Triandis (1999) opisał cztery tak zwane źródłowe składniki indywidualizmu i ko‑

lektywizmu (zob. także Singelis i in., 1995; por. Grabowski, 2010a). Są to:

1. Definicja Ja lub ego – z jednej strony ego autonomiczne i niezależne od grupy (indywidualizm), z drugiej – ego współzależne z innymi, czyli skłonność do definiowania siebie jako części grupy lub w kategoriach pewnych aspektów grupy.

2. Struktura celów – z perspektywy indywidualistycznej cele jednostek nie kore‑

lują z celami grupy, z perspektywy kolektywistycznej cele jednostek są kompa‑

tybilne z celami grupy. Indywidualiści stawiają wyżej w hierarchii własne cele prywatne niż cele grupy, natomiast kolektywiści przyznają większą wagę celom grupowym. Indywidualizm oznacza przewagę celów osobistych, prywatnych nad grupowymi, kolektywizm odnosi się zaś do sytuacji odwrotnej.

3. Orientacja na postawy – orientacja na normy. Zachowanie indywidualistów jest wyznaczane przez postawy, osobiste standardy i potrzeby, a także inne wewnętrzne procesy, a zachowanie kolektywistów – przede wszystkim przez normy, obowiązki i zobowiązania. U kolektywistów związek między postawa‑

mi a zachowaniem jest słabszy niż u indywidualistów.

4. Orientacja na racjonalność – orientacja na więzi. Indywidualizm akcentu‑

je szacowanie własnych korzyści i kosztów w procesie budowania związków

89

4.5. Indywidualizm i kolektywizm…

z innymi ludźmi. Stąd też indywidualiści utrzymują takie kontakty, z których czerpią korzyści dla samych siebie. Kolektywiści stawiają natomiast wyżej re‑

lacje z innymi i potrzeby innych ludzi, nawet wówczas, gdy relacje te są dla nich niekorzystne (Triandis, 1993). Orientacja na racjonalność jest jednym z mechanizmów funkcjonowania wymienionej grupy indywidualistycznej, czyli stowarzyszenia, orientacja na więzi zaś – mechanizmem działania grupy kolektywistycznej, czyli wspólnoty (Grabowski, 2015).

We współczesnej psychologii międzykulturowej opisuje się dwa typy indy‑

widualizmu oraz kolektywizmu: wertykalny indywidualizm (WI) i horyzontalny indywidualizm (HI) oraz kolektywizm wertykalny (KW) i horyzontalny (KH) (zob. Singelis i in., 1995).

Wertykalny indywidualizm to kultura, w której silnie akcentowana jest kon‑

kurencja oraz współzawodnictwo. Należy być najlepszym, aby zajmować wyższą pozycję w hierarchii społecznej. Ja jest niezależne i różni się od innych, może zajmować różne pozycje w organizacji i mieć różny status. Istotne jest zatem poleganie na sobie połączone ze współzawodnictwem oraz akceptacją nierów‑

ności (Grabowski, 2015).

W horyzontalnych kulturach indywidualistycznych (Australia, Szwecja i inne państwa skandynawskie) akcentowane są poleganie na sobie, niezależność od innych oraz wyjątkowość i niepowtarzalność. Ja jest niezależne i takie samo jak Ja innych.

Kolektywizm wertykalny to koncentracja na wewnętrznej spójności grupy, szacunek dla norm i osób mających władzę, uległość wobec władzy oraz po‑

święcanie się grupie. W ramach tego wzorca Ja jest współzależne, ale różni się od Ja innych. Nierówność jest akceptowana, a osoby nie spostrzegają siebie jako takie same.

Horyzontalna wersja kolektywizmu natomiast opiera się na akcentowaniu empatii, towarzyskości, przyjaźni i współpracy. Ja jest tutaj współzależne i takie samo jak Ja innych. Ja jest połączone z członkami określonej grupy. Osoby spo‑

strzegają siebie jako członków określonych wspólnot. Istotnym elementem życia takich grup jest akcentowanie równości (Singelis i in., 1995).

Indywidualizm i kolektywizm są ukazywane jako dwa odrębne wymiary lub jako bieguny jednego wymiaru, a mianowicie indywidualizmu – kolektywizmu (I – K) (zob. Daab, 1993; Hofstede, 2000). Koncepcja jednego wymiaru I – K jest istotnym elementem psychologii międzykulturowej (Triandis, 2001), w ramach której składnikami analizy są kultury, a nie osoby (Triandis, Suh, 2002).

Badania dowodzą korelacji etyki pracy zarówno z kolektywizmem (Domurat, Zajenkowska, 2012), jak i z indywidualizmem. Daniel Strunk oraz Edward Chang (1999) ukazują związki etyki protestanckiej z wertykalną i horyzontalną wersją indywidualizmu oraz kolektywizmu. Najsilniej koreluje z tą etyką wertykalny ko‑

lektywizm. Wymiary kolektywizmu korelują silniej niż wymiary indywidualizmu.

W badaniu etyki pracy autorzy posłużyli się kwestionariuszem Mirelsa i Garret‑

ta (1971), w którym etyka pracy traktowana jest jako jeden wymiar. Dlaczego etyka protestancka koreluje z kolektywizmem? Odpowiedzią może być asceza,

90

4. Psychologiczne korelaty etyki pracy

umniejszanie własnych potrzeb i rezygnacja z pewnych przyjemności, co moż‑

na streścić jako ograniczanie wolności. Owo ograniczanie jest w końcu właśnie cechą kolektywizmu. Zdaniem Tawneya (1963, s. 202–203), w purytanizmie ist‑

niały od dawna dwa elementy: „kolektywizm posługujący się żelazną dyscypliną oraz indywidualizm gardzący bezkształtną masą ludzkich praw; trzeźwa rozwaga, która chciała gromadzić skarby tego świata, i natchniona bezwzględność, która pragnęła wszystko przerobić i zrewolucjonizować”.

W celu wykazania związków między indywidualizmem i kolektywizmem a etyką pracy przebadano 414 studentów uczelni wyższych Górnego i Dolne‑

go Śląska (Politechnika Śląska, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Wrocławski).

W próbie znalazły się 193 kobiety (47%) oraz 221 mężczyzn (53%). Badania objęły grupę osób od 18. do 46. (jeden student pracujący Politechniki Śląskiej) roku życia, przeciętny wiek respondentów wynosił niespełna 22 lata. Badania przeprowadzono w latach 2011–2012. Zastosowano w nich opisany w rozdziale piątym wielowymiarowy kwestionariusz do badania etyki pracy, skalę indywi‑

dualizmu – kolektywizmu w opracowaniu Daaba (1993) oraz skalę do badania wertykalnego oraz horyzontalnego indywidualizmu i kolektywizmu Singelisa i współpracowników (1995) w adaptacji Małgorzaty Górnik ‑Durose (2002).

Wyniki tych badań przedstawiono w innej publikacji (Grabowski, 2015), w niniejszej monografii prezentuję analizy statystyczne, których we wcześniej‑

szym opracowaniu nie uwzględniono. Analiza korelacji pokazała, że silniej zwią‑

zane z wymiarami etyki pracy są wymiary kolektywizmu, najsilniej kolektywizm wertykalny, słabiej zaś wymiary indywidualizmu.

Wymiar indywidualizm – kolektywizm (I – K) korelował bowiem tylko z trzema wymiarami etyki pracy: niezależnością – poleganiem na sobie (PS) (r = 0,27), akceptacją ciężkiej pracy (CP) (r = 0,12) oraz ujemnie z gotowością do moralnego działania (moralnością/etyką ME) (r = −0,12). Ujemna korelacja oznacza większą skłonność do deklarowania gotowości do moralnego działania osób o cechach kolektywistycznych. Horyzontalny indywidualizm (HI) i werty‑

kalny indywidualizm (WI) korelują z poleganiem na sobie (PS) (HI: r = 0,44;

WI: r = 0,26) oraz z ciężką pracą (CP) (HI: r = 0,12; WI: r = 0,21). HI koreluje ujemnie z niechęcią do czasu wolnego (r = −0,16), a zatem wyjątkowość wiąże się z akceptacją aktywności czasu wolnego (prawdopodobnie zapewniają one rozwój osobisty, tak ważny w perspektywie HI). WI koreluje nisko z traktowaniem pracy jako centralnej wartości życia (PC) (r = 0,10) i niechęcią do marnowania czasu (NMC) (r = 0,16) oraz ujemnie z deklarowaniem gotowości do moralnego dzia‑

łania (ME) (r = −0,16). Wymiary kolektywizmu: horyzontalny (KH) i wertykalny (KW), korelują ze wszystkimi skalami etyki pracy z wyjątkiem skali niechęć do czasu wolnego (NCW) (KH: praca jako centrum (PC) r = 0,29, ciężka praca (CP) r = 0,14, niechęć do marnowania czasu (NMC) r = 0,17, odraczanie gratyfikacji (OG) r = 0,17, poleganie na sobie (PS) r = −0,20, moralność/etyka (ME) r = 0,32;

KW: PC r = 0,20, CP r = 0,28, NMC r = 0,26, OG r = 0,26, PS r = −0,12, ME r = 0,28). Ze skalą poleganie na sobie (PS), co nie jest zaskoczeniem, korelują ujemnie (Grabowski, 2015).

91

4.5. Indywidualizm i kolektywizm…

Aby wykryć korelujące ze sobą konfiguracje zmiennych, przeprowadzono na danych z tych badań eksploracyjną analizę czynnikową (metoda wyodrębniania czynników: głównych składowych z rotacją Varimax) dotyczącą skal indywidu‑

alizmu, kolektywizmu i etyki pracy. Wyniki tej analizy przedstawiono w tabe‑

li 4.1. Wymuszono rozwiązanie dwuczynnikowe.

Jak wynika z danych zawartych w tabeli, pierwszy wyodrębniony czynnik, który nazwano kolektywistycznym poświęceniem, otrzymał najwyższe ładunki w skalach kolektywizmu, pracy jako centralnej wartości, niechęci do marnowa‑

nia czasu, akceptacji ciężkiej pracy oraz moralności/etyki, a także odraczania gratyfikacji oraz niechęci do czasu wolnego. Drugi czynnik zaś, nazwany in‑

dywidualistycznym dążeniem do sukcesu, uzyskał najwyższe ładunki w skalach indywidualizmu, polegania na sobie, a niższe (przekraczające jednak wartość 0,2) w skalach akceptacji ciężkiej pracy oraz niechęci do marnowania czasu. Przed‑

stawiona analiza może zostać uznana za dyskusyjną, jednakże jej celem było odnalezienie konfiguracji korelujących ze sobą zmiennych. Jej wyniki pokazują wyraźnie, że kolektywizm, przynajmniej w tej badanej próbie, jest istotnym ko‑

relatem etyki pracy. Wydaje się nawet, że istotniejszym niż klasycznie opisywany indywidualizm.

Tabela 4.1

Eksploracyjna analiza czynnikowa. Ładunki czynnikowe poszczególnych pozycji WPEP N = 440

Pozycje WPEP I II

I – K −0,066 0,638

HI −0,036 0,635

WI 0,108 0,626

KH 0,529 −0,351

KW 0,575 −0,206

CP 0,655 0,350

PC 0,753 0,106

NMC 0,706 0,229

NCW 0,447 −0,045

OG 0,476 0,028

PS −0,006 0,737

ME 0,616 −0,124

Wartość własna 2,94 2,11

Udział 0,24 0,18

Adnotacja. Rozwiązanie dwuczynnikowe: rotacja Varimax. WPEP – Wielowymiarowy profil etyki pracy; I – K – indywidualizm – kolektywizm; HI – horyzontalny indywidualizm;

WI – wertykalny indywidualizm; KH – kolektywizm horyzontalny; KW – kolektywizm wertykalny;

CP – wartościowanie ciężkiej pracy; PC – traktowanie pracy jako centrum; NMC – niechęć do marnowania czasu; NCW – niechęć do czasu wolnego; OG – odraczanie gratyfikacji; PS – poleganie na sobie; ME – gotowość do moralnego postępowania.

92

4. Psychologiczne korelaty etyki pracy

Oczywiście, aby jasno odpowiedzieć na pytanie, czy ważniejszy w systemie etyki pracy jest pierwiastek indywidualizmu, czy też kolektywizmu, potrzebne są dalsze badania. Można jednak stwierdzić, że badania Strunka i Changa (1999) oraz prezentowane własne dają nowe spojrzenie na etykę pracy. Jak zauważyła Brenda Geren (2011), być może przekonania etyki pracy są lepszym predyktorem sukcesu ekonomicznego tylko wówczas, gdy są połączone z indywidualizmem.

W połączeniu z kolektywizmem etyka pracy może oznaczać tylko większy po‑

ziom ukrytego autorytaryzmu. Czy tak dzieje się w przypadku Polski? Trudno odpowiedzieć na to pytanie, gdyż nie ma badań, które w sposób jednoznaczny odpowiadają na pytanie o poziom indywidualizmu Polaków (krótki przegląd zob.

Grabowski, Chudzicka ‑Czupała, 2015). Nasze badania pokazują, że Polacy cha‑

rakteryzują się podobnym poziomem indywidualizmu – polegania na sobie jak Amerykanie (Grabowski, Chudzicka ‑Czupała, 2015). Poza tym przedstawione związki etyki pracy z kolektywizmem otrzymano również w Stanach Zjedno‑

czonych (Strunk, Chang, 1999).