Struktura etyki pracy

Odnosząc się do przedstawionych wcześniej koncepcji i badań, składniki opisane w rozdziale 3.2 można uporządkować (por. Furnham, 1990a). Jak wspomniano, rdzeniem etyki pracy jest traktowanie pracy jako obowiązku moralnego (wiara w ciężką pracę), z czego wynika stawianie jej w centrum życia. Taki stosunek do pracy wiąże się z przeznaczaniem na nią większego wysiłku i dłuższego czasu.

Poświęcanie czasu pracy powiązane jest z regułami: nie marnuj czasu (niechęć do marnowania czasu); nie przedłużaj ponad miarę czasu wolnego (niechęć do czasu wolnego); odraczaj gratyfikację, czyli oszczędzaj; nie wydawaj pieniędzy, bo konsumpcja może doprowadzić do zapomnienia o obowiązku pracy. Reguły te można uznać za wtórne wobec wymienionego rdzenia.

Wskaźnikiem dobrze wypełnionego obowiązku jest sukces, a zatem praca powinna być efektywna. Dobre wykonywanie pracy to także moralne, uczciwe postępowanie wobec współpracowników oraz klientów. Poza tym w wersji prote‑

stanckiej niezależność, czyli poleganie na sobie, ma także zwiększyć wysiłek prze‑

znaczony na pracę, opieranie się na innych może bowiem prowadzić do unikania pracy (por. postawa św. Pawła). Taki sposób uporządkowania etyki pracy można uznać za strukturalistyczny model tej etyki, co przedstawia rysunek 3.1.

Etyczne postępowanie należy umieścić niejako w poprzek pozostałych skład‑

ników i można je uznać za drugą i trzecią warstwę, choć rdzeń także stanowi jego część. Wykonywanie pracy jest z jednej strony częścią moralnego postępowania i powinno iść w parze z szeroko pojętą uczciwością, a z drugiej – wynika też z dobrego wywiązywania się z obowiązku wykonywania pracy dobrze. Praco‑

wanie w ten sposób jest zatem częścią moralnego postępowania, które z kolei wchodzi w skład dobrego wykonywania pracy (por. Jones, 1997).

W ramach opisanych składników etyki pracy można dostrzec dwie perspek‑

tywy znaczeniowe. Jedną z nich jest akcentowanie wysiłku, czyli przeznaczania określonej energii na pracę, mówiąc inaczej: akceptacja wysokiego zaangażo‑

wania lub ciężkiej pracy. W perspektywie tej mieszczą się aspekty energetyczne i czasowe etyki pracy, takie jak niechęć do marnowania czasu oraz odraczanie gratyfikacji.

57

3.3. Psychologiczny model etyki pracy

Niezależność

Dobra robota Efektywność i sprawność

Praca jako wartość i obowiązek (powinność),

(praca jako centrum, ciężka praca)

Niechęć do marnowania czasu Niechęć do czasu wolnego

Odraczanie gratyfikacji

Potrzeba osiągnięć

Etyczne postępowanie

Rysunek 3.1. Strukturalistyczny model etyki pracy.

Drugą perspektywą jest akcentowanie rezultatów działania, a więc pra‑

cy, w ramach której mieści się akcentowanie efektywności, czyli skuteczności i sprawności (zob. Stoner i in., 1997), z czym związany jest wątek potrzeby osiąg‑

nięć opisany przez Johna Atkinsona (Atkinson i in., 1960) i Davida McClellanda (1961).

Ważnymi elementami są tutaj wydajność, czyli większa ilość efektów, i „dobra robota” odnosząca się przede wszystkim do jakości efektów. Wydajność i „dobra robota” są ze sobą ściśle powiązane. Wydajność bowiem to większa produkcja rzeczy dobrej jakości, „dobra robota” zaś to wytwarzanie określonej liczby do‑

skonałych produktów. Akcentowanie efektywności odnosi się także do sposobów i wzorców działania i związane jest ze stawianiem pytania o to, jak działać, aby osiągnąć pożądany rezultat, czyli sukces. Wątek ten podkreślają Baryła i Woj‑

ciszke (2000) w swej propozycji interpretacji etyki protestanckiej, którą określają jako etyka produktywności¹. Warto dodać, że owa perspektywa jest u Webera wtórna wobec akcentowania wysiłku. W „czystych”, to znaczy wywodzących się z koncepcji Webera, definicjach etyki pracy można ją pomijać, cnotą podstawową jest tu bowiem pracowitość, a sukces (czyli cnota według etyki produktywności) jej rezultatem. Porażka (grzech według etyki produktywności) nie oznacza grze‑

chu w etyce pracy, pod warunkiem że dana osoba podejmowała duży wysiłek.

Podkreślam jeszcze raz, że w ramach tej etyki akcentowanie efektywności wynika ze spostrzegania pracy jako obowiązku moralnego, a tym samym z przekonania,

1 Właściwie rzecz biorąc, etyka produktywności odnosi się bardziej do pojęcia duch kapi‑

talizmu niż protestanckiej etyki pracy, o czym wspomniałem już we Wprowadzeniu. Poza tym angielskie work może oznaczać „wytwarzanie” (Arendt, 2010, s. 102–103).

58

3. Etyka pracy w ujęciu psychologicznym

że działanie to powinno być wykonywane dobrze, czyli intensywnie, sprawnie itp.

Sukces spostrzegać należy zatem jako wskaźnik dobrego wykonania czynności.

W końcu należy zauważyć, że dobre wykonywanie działania to także wkładanie w nie dużego wysiłku (por. Bendix, 1975, s. 60–62).

Sumując dotychczasowe rozważania, warto podkreślić dwa istotne aspekty etyki pracy (rysunek 3.2): energetyczny i czasowy. Inspiracją do stworzenia tego podziału była Regulacyjna Teoria Temperamentu Jana Strelaua (2006; zob. też Grabowski, 2010b). Aspekt energetyczny odnosi się do zwiększonych nakładów energetycznych lub wysiłków przeznaczanych na wykonywanie pracy (wiara w ciężką pracę, chęć podejmowania aktywności, stawianie pracy w centrum ży‑

cia, uważne i dokładne jej wykonywanie), natomiast czasowy – do przeznaczania na jej wykonywanie długich odcinków czasowych; stanowi on treść takich skład‑

ników etyki pracy jak dezaprobata dla marnowania czasu, niechęć do czasu wol‑

nego oraz odraczanie gratyfikacji. Aspekty te są ze sobą ściśle powiązane, gdyż długi czas pracy oznacza na ogół również większy wysiłek i odwrotnie – większy wysiłek to dość często dłuższy czas, i można je uznać za wskaźniki wiary w sens ciężkiej pracy oraz traktowania jej jako moralnego obowiązku, czyli etyki pracy.

Poza tym niechęć do marnowania czasu może tak naprawdę oznaczać dezapro‑

batę dla marnowania energii, dążenie do tego, aby usuwać z planu dnia zbędne czynności – co można uznać za następny atrybut efektywności. Przeznaczanie na pracę większego wysiłku i dłuższego czasu nie musi jednak wynikać z etyki pracy, lecz może być spowodowane innymi czynnikami, takimi jak na przykład wykonywanie pasjonującej i interesującej pracy, która pozwala na rozwój osobo‑

wości oraz zaspokaja wiele istotnych potrzeb (Grabowski, 2012b).

Warto dodać, że akcentowanie efektywności tak naprawdę może znieść skłonność do maksymalizowania wysiłku. Efektywność bowiem ukierunkowa‑

na na minimalizowanie kosztów, usuwanie tego, co zbędne, może doprowadzić do minimalizowania wysiłku, a tym samym do wyłączenia etyki pracy. Tak jak duch kapitalizmu według niektórych wyłączył etykę protestancką (Furnham, 1990a, s. 11), która została zastąpiona przez etos bogactwa (Furnham, Rose, 1987; Kelvin, Jarret, 1985). Można więc stwierdzić, że wspomniana wcześniej etyka produktywności akcentuje bardziej efektywność, a etyka pracy – wysiłek, czyli poświęcanie się pracy. W perspektywie produktywności niepożądane i złe jest głównie to, co jej nie służy, np. podejmowanie dodatkowych czynności, aby udoskonalić produkt, a więc czynności, które nie wiążą się z realizowanym ce‑

lem. W perspektywie pracy z kolei niepożądane i złe jest przede wszystkim to, co niezwiązane z pracą: konsumpcja, czas wolny. Dwie przedstawiane tutaj etyki różnią się zatem rozłożeniem akcentów – jedna kładzie go bardziej na skutecz‑

ność, druga na działanie, wysiłki (por. Bendix, 1975).

Należy dodać, że praca w perspektywie czasowej to także intensywność jej wykonywania odnosząca się do tempa, czyli ilości efektów w określonej jednostce czasu (wskaźnik wydajności odnoszony do efektywności), oraz ruchliwości, czyli adekwatności reagowania na zmiany zewnętrzne (Grabowski, 2010b). Zarówno tempo, jak i ruchliwość wymagają większego wysiłku i są traktowane jako jego

59

3.3. Psychologiczny model etyki pracy

wskaźniki, odnoszone do ciężkiej pracy i efektywności/wydajności. W pojęciach ciężkiej pracy oraz efektywności wyrażają się zatem jednocześnie aspekty czaso‑

wy i energetyczny etyki pracy.

– stawianie (spostrzeganie) pracy jako centrum życia

– ciężka praca (chęć podejmowania większej ak- tywności)

– poleganie na sobie

– uważne i dokładne wykonywanie czynności

− ciężka praca (intensywność działania i chęć działania mierzona czasem trwa-nia wykonywatrwa-nia czynności) i efektyw-ność (wydajefektyw-ność – tempo)

− ograniczanie czasu wolnego (może być rozpatrywane zarówno jako oszczędza-nie energii, jak i czasu)

perspektywa czasowo-energetyczna:

Rysunek 3.2. Dwa aspekty etyki pracy.

Warto jednak podkreślić, że efektywność rozpatrywana jako sprawność dzia‑

łania (robienie rzeczy we właściwy sposób) niekoniecznie oznacza większą liczbę efektów. Biorąc pod uwagę opisane przez Sennetta (2010a i b) przypadki artystów oraz przypadek Roberta Oppenheimera, wynalazcy bomby atomowej, można za‑

uważyć, że przeznaczanie na pracę długiego czasu, sporej energii oraz odraczanie gratyfikacji oznacza wypracowanie doskonałego dzieła (dobra robota, jakość), a zatem między innymi nowość, a nie zwiększoną produktywność. Przykładowo, w przypadku bomby atomowej większa produktywność znalazła się na drugim planie, oznaczała ona bowiem niestety większą siłę zabijania.

Sprawność jako akcentowanie jakości produktu pozostaje także w sprzecz‑

ności do wydajności rozpatrywanej jako wielkość produkcji. Masowa produkcja i jakość to kategorie trudne do pogodzenia w przeszłości (por. Zgorzelski, 2002), obecnie, w czasach zautomatyzowanej produkcji, nie stanowi to już takiego pro‑

blemu. W produkcji procesorów wręcz nie ma miejsca na wykonywanie czyn‑

ności przez ludzi, to robot zapewnia doskonałą jakość. Dawniej jednak bardzo duże tempo produkcji oznaczało słabszą jakość, co skłaniało do poszukiwania rozwiązań akcentujących jakość. Skromny amerykański statystyk William De‑

ming był jednym z tych poszukujących (Zgorzelski, 2012). Z uwagą wysłuchano go w Japonii, co było jedną z przyczyn wyższości Japonii nad USA w drugiej połowie XX stulecia. Japończycy i ich zarządzanie jakością (TQM) sprawiło bowiem, że produkty japońskie prześcignęły amerykańskie (por. Bjerke, 2004;

Kumashiro, 1993; Zgorzelski, 2002).

60

3. Etyka pracy w ujęciu psychologicznym

Sennett (2010b; por. 2008) dodał jeszcze jeden wątek, a mianowicie uczynił ze sprawności obowiązek, poszerzając ją o moralne postępowanie. Doskonała praca to zatem uczciwa praca, działanie, którego efekty nie szkodzą innym (stąd etyka dobrej roboty). W niektórych zawodach takie postępowanie jest istotnym elementem właściwego wykonywania pracy (dobrej roboty). Takimi profesjami są zawody z misją społeczną, a więc pielęgniarki, lekarze, nauczyciele (Bajcar i in., 2011).

Warto jeszcze zaznaczyć, że opisane aspekty etyki pracy mają charakter nor‑

matywny, podejmowanie dodatkowych wysiłków oraz przeznaczanie na pracę dłuższego czasu wynika z norm, wiedzy składającej się z pojęć typu „jak powinno być”. Pisząc o etyce, należałoby zatem używać języka obowiązków, a zatem: „po‑

winieneś przeznaczać większą część dnia na pracę”, „pracę powinieneś stawiać w centrum swego życia i wykonywać ją rzetelnie”. Przyjęto, że normy tej etyki mają reprezentację poznawczą w ramach umysłu i dlatego należy mówić o ety‑

ce jako o systemie postaw, przekonań (Furnham, 1990a), a także jako o kodzie etycznym (Wojciszke, Baryła, 2000; 2002).