Intelektualna sylwetka Szełomo ben Aharona z Pozwola

Szełomo ben Aharon urodził się w miejscowości Pozwole (Pozwol, Poswol, hebr. לווסאפ)96 na Litwie, prawdopodobnie przed 1665 rokiem. Co prawda Elgamil (1991:11) zdecydowanie mówi o 1670 r.97, lecz w świetle uznawanych za wiarygodne danych pochodzących od krewnego uczonego, tj. Simchy Icchaka ben Mosze Łuckiego98 (XVIII w.), wynika że datę podaną przez izraelskiego badacza należałoby cofnąć przynajmniej o 5 lat, gdyż w chwili śmierci (mowa o roku ה''קתה od stworzenia świata, czyli o 1745 rachuby chrześcijańskiej) autor Wojny u bram miał liczyć sobie „dużo więcej niż 80 lat” (הנש םינומשמ רתוי הברה)99.

Ojciec Szełomo, Aharon, używał tytułu ha-zaqen (ןקזה, dosł. ‘starszy’), co znaczy, że pełnił funkcję członka kahału (starszego kahalnego) (zob. Gottlober 1865: 201). O matce niewiele wiadomo. Z kolei jeśli chodzi o dzieci, to miał on dwóch synów, Simchę i Mordechaja, oraz nieznaną z imienia córkę. W 1713 roku jego żona i jeden z synów zachorowali na cholerę, której nie przeżyli100. O tej tragedii wspomina Szełomo w swojej korespondencji, a także w niektórych utworach poetyckich (zob. Elgamil 1999: 11; Akhiezer, Lasker 2011: 99).

Lwią część swojego życia karaimski uczony spędził w Trokach, gdzie miał swoich współpracowników i krewnych, jak i oddane grono przyjaciół, skoro z miejscowym kahałem był w stałym kontakcie już od 1707 roku. Nie dziwi więc, że z czasem nazwa tego właśnie miasta stała się jednym z eponimów dodawanym do jego imienia (Akhiezer, Lasker 2011: 99; zob. też Simcha Łucki 2002:146).

Na pewnym etapie swojego życia karaimskiemu uczonemu przyszło też przeprowadzić się do Wilna (w 1719 r.), gdzie zostaje mianowany na przewodniczącego sądu gminy karaimskiej (hebr. יארקה ןידה תיב שאר, też ןיד תיב בא). To właśnie tutaj, być może dzięki

96 Więcej o tej miejscowości, zob.: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. VIII, s. 854-855; Yariv 2014:88-89.

97 Podobnie Tuori (2013:53, 79), choć na stronie 26 pojawia się rok 1650, a na s. 80 rok 1660.

98 Ur. ok. 1716 r. w Łucku, zm. w 1754 r. w Czufut Kale. Określa się go mianem „karaimskiego Rasziego” (od akrostychu: Rabbi Simcha Icchak). Autor hebrajskojęzycznych traktatów z zakresu prawa religijnego, m.in. םיקידצ חרוא, קחצי ראב, הדוהי תחנמ, קחצי חיש, בהז ירות, קחצי תדקע, קדצ ירעש, םיקידצ רנ, czy םיניע תריאמ. Więcej o tym uczonym, zob.: Aryeh 1988:61-62; Lasker 2002:145; zob. też Jasno i wyraźnie (Meirat ejnajim, םיניע תריאמ) Simchy Icchaka ben Mosze Łuckiego w edycji Elgamila z 2002, s. 145.

99 Opieram się tu na jego Meirat ejnajim w edycji Elgamila z 2002 r.

100 Epidemia cholery miała wybuchnąć ok. 1710 roku; zob.: Akhiezer, Lasker 2011: 99; Aryeh 1988: 60-61; Mann 1972:740-741.

60

piastowanej funkcji, oficjalnie odnawia – zaniedbane od 1677 roku – relacje z karaimami z Konstantynopola, jak i z Damaszku (zob. Akhiezer, Lasker 2011: 99; Aryeh 1988: 60-61).

Tutaj też zaprzyjaźnia się nie tylko z karaimami, ale i z rabbanitami, z którymi utrzymywał serdeczne stosunki (m.in. z Jaakowem ben Wolfem, ץלוו ןב בקעי, czy z Jehoszuą Hoeszelem לשעה עשוהי 'ר ןואגה), i z którymi prawdopodobnie polemizował na tematy religijne (Akhiezer, Lasker 2011: 99-100; Akhiezer 2018:129-130). Niewiele mamy bezpośrednich świadectw związanych z reakcjami żydów rabbanicznych na bezpośredni kontakt z tym karaimskim uczonym. Najczęściej wypowiadają się ci, którzy nie mieli okazji go poznać osobiście, jak na przykład XIX-wieczny uczony Szemuel Josef Fünn (ןיפ ףסוי לאומש), który określił go mianem „wybitnego geniusza” (ha-gaʾon ha-mup̄laʾ,אלפומה ןואגה), czy też „wybitnego mędrca” (he-ḥaḵam ha-mup̄laʾ, אלפומה םכחה) (zob. Akhiezer, Lasker 2011: 100).

Szełomo ben Aharon poza tym, iż bierze czynny udział w życiu gminy, dba też o swoich uczniów i, gdy zachodzi taka potrzeba, opuszcza Wilno i wybiera się do Trok, aby np. ordynować jednego z nich na rzezaka w miejscowej gminie (styczeń 1725 r., Firkowicz II, 1592; za: Yariv 2014:142-143; zob. też Mann 1972:740-741).

W tekstach hebrajskojęzycznych autor Wojny u bram jest różnie nazywany. I tak na przykład jeden z badaczy określa go omyłkowo mianem Szełomo ben Aharon

z Sewastopolu (לופוטספסמ ןרהא ןב המלש), po czym autor tego określenia – Elgamil – dodaje,

że chodzi tu o miejscowość na Litwie (Elgamil 1981:58). W innym miejscu wspomniany badacz (Elgamil 1979:190) przedstawia tę samą postać, jako Szełomo ha-Zaqen ben Aharon z

Trok (יקורטמ ןורהא ןב ןקזה המלש, tj. Szełomo Starszy, syn Aharona z Trok). Poza powyższym, jego

imię często występuje z przydomkiem ben yəḏiḏya (הידידי ןב) lub po prostu yəḏiḏya, to jest

ʻprzyjaciel Boga; umiłowany przez Bogaʼ, co prawdopodobnie stanowi nawiązanie do 2 Sm 12:25 (zob. Elgamil 1999: 11). Z kolei z miejskich eponimów, prócz wyżej wspomnianych, stosuje się jeszcze nazwę miasta Trok, jak na przykład w przypadku יקורטה ןרהא הידידי ןב המלש (Szełomo, syn umiłowanego przez Boga Aharona z Trok) (zob. Elgamil 1999, w tytule książki).

Zgodnie z doniesieniami Mordechaja ben Nisana z Kukizowa101 (XVII w.) już w

101 Pochodził z Trok, , w 1688 roku przeprowadził się do Kukizowa wraz z grupą trockich karaimów, by założyć nową gminę, na prośbę króla Jana III Sobieskiego. Swoje najbardziej znane dzieło, pt. Dod Mordechaj (יכדרמ דוד), napisał w odpowiedzi na list Jakuba Triglanda, profesora z uczelni w Lejdzie w Holandii. Dzieło to jest poświęcone przedstawieniu różnic teologicznych i praktycznych pomiędzy wiarą karaimów a rabbanitów. Inne jego ważniejsze teksty to Maamar Mordechaj (יכדרמ רמאמ), komentarz do Ha-miwhar (רחבמה), pióra rabbiego Aharona Pierwszego ( ןושארה ןרהא), czy też Lwusz malchut (תוכלמ שובל), tekst dedykowany królowi szwedzkiemu, Karolowi XII. W początkach wieku XVIII wybrał się wraz ze swym synem na Krym, gdzie w drodze obaj zostali

61

młodym wieku wyróżniał się on bardzo dobrą znajomością Biblii Hebrajskiej (za: Gottlober 1865: 201), choć oczywiście nie ten fakt spowodował, że stał się rozpoznawanym karaimem nie tylko w I Rzeczpospolitej, ale także i w Europie. Z biegiem czasu zyskał sobie uznanie jako twórca pieśni religijnych (część z nich weszło w skład modlitewnika karaimskiego)102, jak i autor tekstów teologicznych, komentarzy biblijnych, choć zajmował się także tłumaczeniami, zarówno z języka hebrajskiego, jak i z łaciny (zob. Elgamil 1999: 13, 19; Gottlober 1865: 201; por.: Akhiezer, Lasker 2011: 100).

Znany był ze swojej szerokiej wiedzy teologicznej i prawno-religijnej nie tylko jeśli chodzi o nurt karaimski, ale także i rabbaniczny, włącznie ze znajomością Talmudu, którego gruntowne przestudiowanie zalecał swym pobratymcom w Uczynił sobie lektykę. Jak już wspomniano, żył w przyjacielskich stosunkach z rabbanitami, i to pomimo prowadzonych z nimi polemik natury teologicznej i halachicznej. Podobnie sprawa wyglądała z przedstawicielami chrześcijańskich wyznań, z którymi także polemizował.

Zapewne interesował się polską literaturą religijną, i to w języku polskim, skoro wysoko cenił sobie poetyckie tłumaczenie psalmów biblijnych pióra Jana Kochanowskiego (chodzi o Psałterz Dawidów z 1579 r., który był oczywiście przekładany z łaciny) i to na tyle, że własne tłumaczenie niektórych psalmów na język karaimski miał wzorować na parafrazach Jana z Czarnolasu (zob. Akhiezer, Lasker 2011: 101).

Jest autorem tekstów, które weszły do liturgii, szczególnie modlitw z okazji szabatu (ךלמ תוצמל רוכזא; םיריש םע תוחבש; תבש םויל רומזמ – kolejno utwory nr 1, 17, 19 w edycji Tuori 2013:79-80). W wileńskim sidurze znajduje się pieśń żałobna (kina) jego pióra, upamiętniająca śmierć bliskich w czasie plagi w Trokach (Ăʿōrēr lĕḇāḇī lĕqōnēn) (Tuori 2013:80). W jego poezji pojawiają się też tematy halachiczne, na przykład podkreślające bezwzględny zakaz pracy w szabat, polemiki z judaizmem rabbanicznym, na przykład w odniesieniu do eksponowania Tory ustnej ponad Torę pisaną (zob. np. utwory nr 17, 19 w wydaniu Tuori 2013:363, 366).

Wbrew orzecznictwu sejmiku karaimskiego z 1665 roku, wydanego m.in. w oparciu o najbardziej znane prace halachiczne Judy Hadasiego (XII w., Gron henny), Aharona ben Elijjahu (XIV w., Korona Tory), Elijjahu Basziaczi (XV w., Płaszcz Eliasza, O

zamordowani przez nieznanych przestępców. Więcej na temat uczonego, zob. m.in. w: Mann 1972: 739, 588-589, 1350-1351; Aryeh 1988: 59-60; Elgamil 1979: 180.

102 Do najbardziej znanych pieśni Szełomo ben Aharona zalicza się םירוציה רצויל םיריש םע תוֹח ְׁש, czy też הרמז יאש

62

bałwochwalstwie), że praktykowanie kabały uważa się za bałwochwalcze, Szełomo ben

Aharona jednak żywo interesowały zagadnienia związane z żydowską literaturą mistyczną, szczególnie w jej luriańskiej odmianie, i to do tego stopnia, że sam napisał kilka utworów – głównie wierszowanych – w tym właśnie duchu103 (Muchowski 2014:86-87). Z drugiej jednak strony, jeśli chodzi o ideę wędrówki dusz (לוגלגה ןיינע), to – jak pisał w Uczynił sobie lektykę (na s. 19-20, zob. Bibliografia) – karaimi ją odrzucają „obiema rękoma”104.

Przechodząc już do typowo prawno-religijnej, jak i teologicznej spuścizny intelektualnej karaimskiego uczonego z Pozwola, to na pierwszym miejscu (a często nawet jako jedyną pracę Szełomo ben Aharona) badacze karaizmu zwykle wymieniają Uczynił sobie

lektykę (ʾAppiryon ʿaśa lo, ול השע ןוירפא, tytułowe słowa nawiązują do lektyki króla Salomona

z Pnp 3:9). Tekst ten został prawdopodobnie napisany około 1696 roku105 na prośbę Johanna Puffendorffa106, rektora Królewskiej Akademii w Rydze (Elgamil 1999:11; Astren 2004: 252-253).

Geneza powstania tegoż artykułu posiada jednak swoje polityczne źródło. Trudno powiedzieć na ile Karol XI, ówczesny król Szwecji, oraz jego syn – Karol XII, osobiście żywo interesowali się losami karaimów, a na ile ta żydowska wiara stała się w ich ręku orężem służącym do propagandowego zwalczania wszystkich, poza luterańskim, wyznań chrześcijańskich. Pewnym jest, iż karaimi – pod względem wyswobodzenia się spod władzy „oficjalnego judaizmu” – przypominali tutaj luteran, wyswobodzonych spod władzy papieża, jak i spod wpływów katolicyzmu, głównego nurtu wiary chrześcijańskiej na Starym Kontynencie107.

103 Wydaje się nawet, iż umieszczanie swoich danych osobowych za pomocą różnych wierszowanych zagadek, jak to jest w przypadku Wojny u bram, może stanowić pewien spadek po mistycznych pismach, do których zrozumienia należy użyć pewnego klucza, albowiem treść w nich wyrażona nie jest podana wprost. Zob. też odautorskie wyjaśnienie do hebrajskiego tytułu Uczynił sobie lektykę ( ול השע ןוירפא), które ma w gematrii oznaczać tyle co יארק יגיהנמ רפס, czyli „księga karaimskich przywódców” (ew. „dla karaimskich przywódców”; zob. Uczynił sobie…, s. 6). Ponadto, jak podaje Tuori (2013:165), w poezji swej Szełomo lubuje się w stosowaniu różnego rodzaju akrostychów: alfabetycznie, od tyłu (tzw. taszrek, קרשת), jak i na sposób mieszany (tzw. atbasz, שבתא).

104 Więcej o stosunku karaimów do mistycyzmu żydowskiego, jak i do kultu zmarłych, zob. np. Mann 1972:55-58.

105 Zgodnie z informacją zamieszczoną w odautorskiej przedmowie do tegoż traktatu. Podana data według skróconej rachuby żydowskiej to נת ו'' , czyli [5]456 rok (za: Elgamil 1999: 11).

106 Nazwisko szwedzkiego profesora (pisownia Pufendorff) pojawia się także w książce Anthony F. Uptona, pt. Charles XI and Swedish Absolutism, aczkolwiek poza kontektsem karaimów (Upton 1998: 254). Zob. też pracę Berti (2005:111-118), jak i Manna (1972:680-681) o europejskich badaczach karaizmu w wiekach od XV do końca XVII.

107 Karol XI, król Szwecji (ur. 1655, zm. 1697, a więc w roku, w którym Szełomo syn Aharona miał wybrać się z podróżą do Szwecji). Jak już w głównym wątku zasugerowałem, religia pod rządami Karola XI była narzędziem

63

W 1690 r. do Trok, jak i do Pozwola z uczelni w Uppsali został wysłany reprezentant króla, w osobie profesora Gustawa Peringera, celem bliższego poznania, jak i zbadania karaimskiego wyznania (Słownik geograficzny…, s. 855; zob. też Zajączkowski 1961: 79). Wyprawa musiała być udana, skoro w ramach rewizyty z gościnnymi wykładami do Rygi w 1696 r. (lub rok później) przybył Szełomo ben Aharon, właśnie z jedną z pierwszych wersji

Uczynił sobie lektykę. Zdaje się nawet, iż wizyt takich mogło być więcej (druga na zaproszenie

Karola XII), choć rzecz tę należałoby sprawdzić w annałach dokumentów uniwersyteckich zarówno w Rydze, jak i w Uppsali108 (zob. Astren 2004: 252-253; Elgamil 1999: 11; por.: Akhiezer 2018:132).

Istnieją dwie wersje wykładu Uczynił sobie lektykę: jedna – starsza, pierwotna – przez badaczy nazywana „krótszą”, oraz druga, tak zwana „dłuższa”. Wersja „krótsza”, jak już się rzekło, została sporządzona około 1696 roku, na prośbę wspomnianego wyżej prof. Puffendorffa, i była skierowana dla odbiorcy zewnętrznego względem wiary karaimskiej (opublikowano ją w Wiedniu w 1830 r.). Z kolei „dłuższa” wersja ma stanowić przeróbkę „krótszej”. Jest ona poszerzona o ważne szczegóły dla karaimskiego odbiorcy, o czym jej autor nie omieszkał wspomnieć we wstępie do tej wersji tekstu109. W dziele tym zawarto zarys prawa religijnego karaimów, a także przedstawiono odpowiedzi na zarzuty rabbanitów o fałszywość karaimskiej wiary (zob. też Akhiezer, Lasker 2011: 100; Akhiezer 2016:127-128; Akhiezer 2018:132-134).

Jeden z badaczy, choć nie bezpośrednio związany ze studiami nad karaizmem, uważa, iż praca ta (podobnie jak Dod Mordechaj, autorstwa Mordechaja ben Nisana) stanowi

wzmacniającym jego autorytarną władzę. Król miał poniekąd bezpośredni wpływ na to, które osoby mogły brać udział na przykład w wyborze na biskupa. Należy jednak dodać, że w tym względzie jego władza nad duchownymi nie była tak nieograniczona, jak by się to mogło wydawać. Potrafił on bowiem wpływać na ważniejsze osoby duchowne, lecz nie na cały ruch religijny. W zakresie ideologicznym król był zwolennikiem biblijnej idei, że wszelka władza pochodzi od samego Boga (którą interpretował literalnie), stąd chętnie wykorzystywał cytat z Rz 13:1 i nn., za pomocą którego automatycznie zamykał usta części ze swych oponentów. Trudno jednak orzec, na ile sam był osobą wierzącą, a na ile z pobudek czysto politycznych był od roku 1686 zainteresowany zredagowaniem nowego katechizmu, a nawet próbował namówić biskupów na nowe tłumaczenie Biblii (celu tego nigdy nie zrealizowano). Pewnym jest, że wiarę, jaką innym zalecał, nie charakteryzowała wolność, jak pisze bowiem Upton: „Charles XI had warned Uppsala in 1689 that all teaching must be in accord with accepted doctrine, and academic discussion must accept this limitation” (zob. Upton 1988: XII-XIV, 169-170; cytat ze s. 173).

108 Mann (1972:578) jednak zastrzega, iż nie spotkał się z żadnymi świadectwami, które by potwierdzały obecność Szełomo ben Aharona w Uppsali, jak uważali Czacki i Fürst.

109 Jehuda ben Dawid z Kukizowa (Dzieje karaimskich uczonych; edycja Elgamila z 2015 r.) pod datą roczną 1700 w swojej encyklopedii notuje, iż jest to rok powstania Uczynił sobie lektykę. Możliwe, że mowa tu o dłuższej wersji, albowiem krótsza była już od kilku lat gotowa, w związku z wykładami wyjazdowymi Szełomo ben Aharona. Z kolei Simcha Icchak ben Mosze Łucki nic nie wspomina o dwóch wersjach tegoż traktatu (zob. Simcha Łucki 2002: 146-147).

64

„schematyczne ujęcie sporu pomiędzy karaimami a rabbanitami” (Corinaldi 1984: 27). Jeśli „schematyczność” oznaczałaby tu powtarzalność w stosunku do poprzednich pokoleń karaimskich dysput, a nie powierzchowność w prowadzeniu wywodu, to z oceną tą można by się zgodzić, choć w ujęciu Corinaldiego ma ona jednak nieco pejoratywny wydźwięk.

Z fragmentami (prawdopodobnie dłuższej wersji) Uczynił sobie lektykę można zapoznać się m.in. u Manna (1935: 1444-1451)110. Poruszane są tu takie kwestie, jak ustalanie kalendarza, zasady koszerności i czystości, wyznaczanie terminu świąt, czy małżeństwo, które – dla przykładu – jest ważnie zawarte tylko w przypadku woli obu stron (ןוצר), spisania intercyzy (בתכ [sic!]), jak i uiszczenia odpowiedniej opłaty przez pana młodego (רהומ). Autor traktatu przyznaje, iż część z opisanych przez niego zwyczajów nie pochodzi z Biblii, lecz z tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie ( תלשלתשמה הקתעההמ עודי וגהנמו

א רוד

רוד רח ) (zob. Mann 1935: 1444-1451).

Całość tekstu jest podzielona na dwie części. Pierwsza nosi tytuł Roboam syn

Salomona, a druga Jeroboam syn Nebata. Oba tytuły, nawiązujące do władców,

którzy „podzielili“ między siebie państwo po śmierci króla Salomona (932 p.n.e.), stanowią zręczną aluzję do podziału pomiędzy rabbanitami a karaimami, który w gruncie rzeczy – zdaniem karaimskiego uczonego – dokonał się w czasach Szymona ben Szetacha i Judy ben Tabbaja (II/I w. p.n.e.) (Uczynił sobie lektykę, s. 6). Odrzuca on w ten sposób hipotezę, że społeczność karaimska wyłoniła się w okresie konfliktu uczniów Antygonosa z Socho, tj. Caddoka i Bajtosa (III/II w. p.n.e.)111. Co do wymienionych w podtytułach władców, to oczywiście Szełomo wyprowadza pochodzenie karaimów od królestwa Południowego, czyli od przodków króla Salomona (zob. Astren 2003:51; Astren 2004:253-254, 261; Akhiezer 2016:130; Akhiezer 2018:132-134)112.

Prócz krytyki rabbanicznej halachy (o których szerzej będzie mowa w Wojnie u bram, więc tutaj wątek ten zostanie pominięty), karaimski uczony piętnuje stosowanie w literaturze pozabiblijnej antropomorficznych opisów Boga, których wiele znajduje się w rabbanicznych agadach (Uczynił sobie lektykę, s. 18). Ten znany od wieków karaimski zarzut, który – jak wcześniej pokazałem – został skutecznie obalony przez Saadję Gaona, powraca jednak jak

110 Zob. też: Astren 2004:252-253, który podaje listę dotychczasowych wydań w formie zwartej.

111 Anan, Kirkisani, Salmon ben Jeruham saduceuszom (םיקודצ, ṣəduqim) błędnie przypisywali nauki teologiczne

Caddoka ( קודצ, ṣadoq; uczeń Antygonosa z Socho; III/II w. p.n.e.) (zob. Erder 1987:162-163; Poznański 1906:220).

112 Warto też dodać, iż w wykładach tych zamieszczono informację na temat etapów nauczania karaimskiej młodzieży Biblii (więcej, zob. np. Yariv 2014:149-150).

65

bumerang jeszcze i w wieku XVII, pokazując tym samym, że karaimi nadal nie przyjmują argumentacji swoich interlokutorów. Dziwi on jednak w ustach cichego zwolennika kabały luriańskiej, który musiał zdawać sobie sprawę z tego, że pewne wyrażenia językowe, jak na przykład metafory, lepiej są w stanie oddać istotę Boga, jak i Jego rzeczywistość, niż wypowiedzi wyrażone w języku dyskursywnym, spełniającym warunek dosłowności.

Do innych ważniejszych pism polemicznych Szełomo ben Aharona z Pozwola – prócz Wojny u bram, której zostanie poświęcony rozdział następny – należy Wieża mocy (Migdal oz, זוע לדגמ)113, teologiczna traktująca na temat błędów wiary katolickiej114. Praca ta jednak nie wiąże się bezpośrednio z dysputą kraimsko-rabbaniczną, więc jej omówienie należy zostawić na inną okazję.

Karaimski uczony jest też autorem gramatyki hebrajskiej, pt. Delikatnie a dobrze (Rach wa-tow, בוטו ךר)115, napisanej w formie pytań i udzielanych na nie odpowiedzi, jak i pracy z dziedziny pedagogiki o wychowaniu młodzieży, pt. Wpajaj młodzieńcowi (Hanoch

la-naar, רענל ךונח)116 (zob. Simcha Łucki 2002: 146; Aryeh 1988: 60-61; Elgamil 1979: 180). Poza działalnością typowo intelektualną, Szełomo ben Aharon żywo koresponduje z karaimami z różnych stron kraju i świata, między innymi informując w 1715 r. adresatów o licznych napadach na miejscowych karaimów, czy też o przedłużającej się wojnie polsko-szwedzkiej, która trwa już 15 lat. Czasami zabiera głos w kwestii ustalania kalendarza (na przykład na lata 1731/1732, tj. na [5]492 r. (ב''צת) według rachuby żydowskiej)117. Ze względu na fakt, iż jego listy wysyłane polską pocztą nie docierały pod wskazany adres, często korzysta z pośrednictwa rabbanitów w tym względzie118 (zob. Mann 1935: 587, 687-688, 743-744, 1262-1267; zob. też dok. nr 143, 144, 147).

Po śmierci Szełomo ben Aharona, która nastąpiła w 1745 r. w Trokach, jego uczeń, Icchak ben Awraham (zm. 1754)119, przesłał rękopisy trzech wspomnianych tu tekstów polemicznych badaczowi karaizmu z Bremen, Conradowi Ikenowi (XVII/XVIII w.) (Mann 1935:

113 Słowa te pojawiają się w Sdz 9:51; Ps 61:4; Prz 18:10.

114 Praca wydana tylko w języku hebrajskim (Akhiezer, Lasker 2011).

115 Inspiracją dla tytułu stał się cytat z Rdz 18:7. Książka jest dedykowana siostrzeńcowi, tj. Awrahamowi – synowi Malki i Samuela ben Awrahama Łabanowskich, którzy pobrali się w 1719 r. (zob. Mann 1972:615, dok. nr 156).

116 Tytułowe słowa zaczerpnięte są z Prz 22:6.

117 W tym tu przypadku, jak się wydaje, koresponduje on z Mordechajem ben Szmuelem z Halicza, który był także i kopistą najstarszego znanego nam rękopisu Wojny u bram.

118 Mowa tu o latach 1730-1732 (Mann 1972:1287-1288).

119 Nie należy mylić z Icchakiem ben Awrahamem, żyjącym w XVI-wiecznych Trokach autorem Umocnienia

66 680-681; zob. też Akhiezer 2018:113).