TURYSTYCZNYCH W DOBIE GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
1. Istota gospodarki opartej na wiedzy
Obecnie warunkiem rozwoju społeczno-gospodarczego i poprawy konku-rencyjności staje się przebudowa gospodarki opartej na wiedzy2. W tym kontek-ście wiedza jest dziś traktowana nie tylko jako jeden z czynników produkcji, ale raczej jako główny zasób ekonomiczny, decydujący o przewadze przedsię-biorstw, organizacji non-profit, regionów, całych państw i społeczeństw3. Bada-nia pokazują bezpośrednią zależność pomiędzy wiedzą, produktywnością i wzrostem gospodarczym. Z tego względu wiedza staje się podstawowym czynnikiem produkcji, w sensie decydowania o sposobie racjonalnego wyko-rzystania pozostałych czynników wytwórczych. Należy zatem koncentrować uwagę na procesach z udziałem wiedzy, a w szczególności: jej identyfikacji, pozyskiwaniu, tworzeniu, ochronie, wykorzystaniu, przechowywaniu, odtwa-rzaniu, rozpowszechnianiu, syntezie i monitorowaniu. Dla dynamizowania pro-cesów z udziałem wiedzy istotne stają się relacje wewnątrz organizacji/regionu i kraju, jak również organizacji, regionu i kraju z otoczeniem.
Dostrzega się analizy, które dowodzą, że zmiany gospodarcze widoczne od lat 90. XX wieku wskazują na wyłanianie się nowej globalnej gospodarki, ale zdecydowanie różnej od gospodarki, o której dyskutowano w czasie interneto-wego boomu na rynkach finansowych z końca poprzedniego wieku4. Nowa globalna gospodarka wiedzy nie jest głównie efektem błyskawicznej komercja-lizacji Internetu, ale powstała w wyniku szybkiego zwiększania intensywności konkurencji na rynkach wewnętrznych i na globalnym rynku.
2 Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw w procesie integracji europejskiej, red.
Z. Wysokińska, J. Witkowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 7.
3 Ibidem, s. 7.
4 J. Woroniecki, Nowa gospodarka – ułuda czy rzeczywistość, „Ekonomista” 2002, nr 5, s. 693–718.
Dokonując analizy literatury, należy wskazać, że GOW jest m.in.:
– konsekwencją niespotykanego wcześniej wzrostu znaczenia innowacji, w tym organizacyjno-menedżerskich5;
– efektem sprzężenia zwrotnego między poziomem presji konkurencyj-nej, innowacyjności oraz wzrostem produktywności6;
– produktem rozwoju spontanicznych sił rynkowych, a zwłaszcza globa-lizacji, która jest ważnym procesem innowacyjnej transformacji tech-nologii, gospodarki i społeczeństwa7;
– gospodarką korzystającą w coraz większej skali z gromadzonego kapi-tału wiedzy8.
Dokonując powyższej charakterystyki GOW, zaakcentowano podstawowe różnice w stosunku do przeważającej w minionym stuleciu gospodarki przemy-słowej, która również korzystała z wiedzy, jednak jej rozwój był oparty przede wszystkim na wzroście kapitału rzeczowego i towarzyszącym mu wzroście kwalifikowanej siły roboczej. Szczegóły zróżnicowania między gospodarką przemysłową (industrialną) a gospodarką opartą na wiedzy przedstawiono w tabeli 1.
5 D. Farrell, The Real New Economy, „Harvard Business Review” 2003, s. 105–106.
6 A.P. Balcerzak, Efektywność systemu instytucjonalnego a potencjał gospodarki opartej na wiedzy, „Ekonomista” 2009, nr 6, s. 713–742.
7 A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy (G.O.W.) jako nowy paradygmat trwałego rozwoju, s. 6, www.uw.edu.pl, 28.10.2008.
8 Gospodarka oparta na wiedzy, red. W. Welfe, PWE, Warszawa 2007, s. 7.
Tabela 1
Różnice między gospodarką industrialną a gospodarką opartą na wiedzy
Gospodarka industrialna Gospodarka oparta na wiedzy
1 2
Perspektywa makrootoczenia turbulencja zmian – umiarkowana, zmiany
ciągłe turbulencja zmian znaczna i zmiany nieciągłe model gospodarki oparty na surowcach,
pracy fizycznej i technice
model gospodarki oparty na kapitale intelektualnym
ekspansja sektora przemysłowego w
gospodarce ekspansja sektora usług w gospodarce relacje rząd – biznes: regulacja relacje rząd – biznes: deregulacja, tworzenie
warunków do wzrostu
dominująca technologia: mechanizacja dominująca technologia: digitalizacja brak świadomości zagrożeń ekologicznych, znaczenie badań i innowacyjności: niskie lub
umiarkowane znaczenie badań i innowacyjności: wysokie Perspektywa mikroekonomiczna
wysoka stabilność i przewidywalność rynku wysoka zmienność rynku o charakterze nieciągłym
klient: masowy lub segmenty klientów jako odbiorcy oferty
klient: indywidualista, aktywny gracz na rynku, współtworzący ofertę (prosument) narodowy zakres konkurencji globalny zakres konkurencji źródła przewag konkurencyjnych: obniżka
kosztów w wyniku wykorzystania korzyści skali, ważny jest dostęp do istotnych
informacji
wysoki zakres kooperacji, m.in.: alianse, klastry duże znaczenie czynnika geograficznego
w decyzjach lokalizacyjnych w większości branż
małe znaczenie czynnika geograficznego w decyzjach lokalizacyjnych (duże znaczenie
w niewielkiej liczbie branż, np. górnictwie)
1 2
hierarchiczna, biurokratyczna, liniowa dominująca forma organizacji: płaska, sieciowa organizacja produkcji: produkcja masowa
produkt: produkt bogaty w wiedzę, opierający się na nowoczesnych technologiach, znaczne
skrócenie cyklu życia orientacja na funkcje orientacja na procesy baza wiedzy: firmy bazują na wysoce
wyspecjalizowanej wiedzy, wyrażającej się w indywidualnych umiejętnościach
wąskiego grona pracowników
baza wiedzy: firmy bazują na wiedzy interdyscyplinarnej, wyrażającej się
charakter wiedzy: szeroko dostępna dla osób podnoszących kwalifikacje i zmieniających
zawody, staje się wartością użytkową koncepcje zarządzania: klasyczne
i tradycyjna organizacja
koncepcje zarządzania: nowoczesne – m.in.
zarządzanie wiedzą i kapitałem intelektualnym i wirtualizacja działalności
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A.P. Balcerzak, Efektywność systemu insty-tucjonalnego…, s. 713–742; B. Jung, Kapitalizm postmodernistyczny, „Ekono-mista” 1997, nr 6, s. 715–735; M. Morawski, Zarządzanie wiedzą, Wydawnic-two AE we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 18, 39–40, 80.
W gospodarce opartej na wiedzy podstawowym elementem jest kapitał ludzki (określany przez A.K. Sena jako majątek ucieleśniony w ludziach oraz efekt inwestycji w oświatę), który tworzy podstawy rozwoju wiedzy, powięk-szając wartość sam w sobie i przez siebie, a także jest kluczem w gospodarowa-niu wiedzą w przedsiębiorstwach, regionach, krajach10. Obok kapitału ludzkiego
9 Przykładowo w 1982 r. wartość wymiernych aktywów stanowiła 62% wartości rynkowej przedsiębiorstw przemysłowych, podczas gdy w 1992 r. wskaźnik ten wynosił 38%, pod koniec lat 90. XX w. natomiast spadł do ok. 20%; D. Dobija, Metodyka szacowania wiedzy, w: Zarzą-dzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo PFPK, Warszawa 2001, s. 230.
10 A.K. Sen, Autobiography, 1998, http://nobelprize.org/economics/laureates/1998/sen-autobio.html; A.K. Sen – hinduski ekonomista, który w 1998 r. został uhonorowany Nagrodą Nobla z ekonomii za „wkład w badania nad tzw. ekonomią dobrobytu”. Twierdzi on, że dobrobyt
istotnymi składnikami tej gospodarki są: kapitał społeczny, kapitał kulturowy, kapitał intelektualny (kategoria szersza od kapitału ludzkiego i społecznego), charakteryzowane przez umiejętności i kompetencje, a także elastyczność, od-powiedzialność, zaufanie. „Tylko przedsiębiorstwo budowane na fundamencie zaufania i zarządzania w oparciu o wartości jest w stanie systematycznie budo-wać i utrzymybudo-wać przewagę konkurencyjną”11. Zaufanie jest mechanizmem opartym na założeniu, że innych członków danej społeczności cechuje uczciwe i kooperatywne zachowanie, oparte na wspólnie wyznawanych wartościach.
Szczególną estymę do zaufania mają Japończycy12.
Rozwój gospodarki opartej na wiedzy stawia przed przedsiębiorstwami, także turystycznymi, nowe wyzwania (rys. 1). „Nowa gospodarka” (rys. 1) oznacza główne czynniki tworzące zapotrzebowanie na wiedzę i tym samym wymuszające zmiany w zarządzaniu organizacjami. „Nowa gospodarka” i „no-wy klient” powodują, że w „no„no-wych organizacjach” przeznacza się coraz więk-sze środki finansowe na podnowięk-szenie kwalifikacji i umiejętności zawodowych pracowników. W szkoleniach kładzie się nacisk na zwiększenie zaangażowania i motywacji pracowników, zachęcanie do innowacyjności, wypracowanie od-powiedniej kultury organizacyjnej, skuteczną komunikację, odkrywanie w sobie talentów. Ma to służyć generowaniu, pomnażaniu i dyfuzji wiedzy. Od pracow-ników wymaga się coraz bardziej profesjonalnej wiedzy, gdyż od jej jakości zależy przetrwanie przedsiębiorstwa. To dzięki wiedzy firma odnosi sukcesy i zapewnia sobie przewagę konkurencyjną.
w największym stopniu (obok wolności wyboru) zależy od jakości kapitału ludzkiego, dlatego inwestycje w zdobywanie wiedzy mogą mieć kluczowe znaczenie w stabilizacji gospodarczej wielu rozwijających się gospodarek
11 M. Bratnicki, P. Kordel, Kategoria zaufania a zarządzanie oparte na wartościach, w: Kategoria wartości a cele przedsiębiorstwa, red. K. Jaremczuk, Wydawnictwo Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 1999, s. 26.
12 Niepisane ich prawo mówi, że utrata zaufania partnera jest równoznaczna z zerwaniem związków i w konsekwencji z unicestwieniem w środowisku. F. Fukuyama w pracy poświęconej zaufaniu dowodzi, że zaufanie jest ważną cechą kulturową oddziałującą na życie społeczno-gospodarcze i dobrobyt danego kraju; F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga dobro-bytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 38–39.
Rys. 1. Nowe wyzwania dla przedsiębiorstw turystycznych Źródło: opracowanie własne.
W wielu publikacjach podkreślana jest rola zasad, według których powin-na być rozwijapowin-na w Polsce gospodarka oparta powin-na wiedzy. Przykładowo W.M.
Grudzewski i I.K. Hejduk przychylając się do zdania J. Linna, wskazują nastę-pujące wytyczne13:
13 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, E-learning w systemie gospodarki opartej na wiedzy, www.e-edukacja.ne, 19.10.2010.