Regionalny produkt turystyczny a region turystyczny

Regionalny produkt turystyczny jest określony geograficznie, tzn. związa-ny z dazwiąza-nym regionem, w którym jest wytwarzazwiąza-ny i konsumowazwiąza-ny, co powodu-je, że wyjaśnienia wymaga termin region. Jest to termin powszechnie używa-nym zarówno w życiu codzienużywa-nym, jak i w polityce, gospodarce, administracji, zarządzaniu czy piśmiennictwie naukowym. Jest jednak pojęciem bardzo złożo-nym, ponieważ zobowiązuje do korzystania z narzędzi wielu różnych dziedzi-nach naukowych (od geografii fizycznej, która służy określeniu morfologicz-nych cech regionu, po nauki społeczne, które zmierzają do opisania ,,regionu”

przez pryzmat zachodzących w nim zjawisk natury socjalnej)²³.

Termin ,,region” należy do podstawowych pojęć gospodarki przestrzennej.

Pochodzi od łacińskiego słowa regio i oznacza wydzielony, stosunkowo jedno-rodny obszar, odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi²⁴.

I. Pietrzyk jest zdania, że pod ogólnym pojęciem regionu kryją się terytoria określone historycznie lub kulturowo, obszary wyodrębnione na podstawie kry-teriów organizacji administracyjnej i politycznej, używa się go także do okre-ślenia przestrzeni ekonomicznej²⁵. Wieloznaczność pojęcia wynika też z tego, że termin „region” jest odmienne rozumiany w różnych dyscyplinach nauko-wych. Można go rozpatrywać w ujęciu prawnym, geograficznym, ekonomicz-nym, socjologiczekonomicz-nym, etnicznym czy politycznym. Funkcjonuje też niezwykle różnorodne nazewnictwo regionów oraz innych jednostek podziału terytorialne-go, często zupełnie nieodpowiadających sobie w ramach poszczególnych państw. To, co w jednym kraju jest regionem, w innym jest dystryktem, hrab-stwem czy okręgiem.

Brakuje także powszechnie akceptowanych i jednoznacznych kryteriów delimitacji regionów, co powoduje, że ich zasięg zależy od przyjętych kryte-riów, różnych w zależności od potrzeb, dla których przeprowadzany jest podział przestrzeni (regionalizacja). Wyróżnia się dlatego regiony: ekonomiczne,

23 K. Tomaszewski, Regiony w procesie integracji europejskiej, Oficyna Wolters Kluwer Business, Kraków 2007, s. 13.

24 Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 948.

25 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 213.

styczne, administracyjne, urbanistyczne, krajobrazowe, społeczne, demogra-ficzne, turystyczne. Regionami nazywane są zarówno tereny powierzchniowo duże, jak i niewielkie, obszary jednorodne i zróżnicowane²⁶. Nie analizując jednak dalej różnorodności pojęcia regionu, należy stwierdzić, że prawdziwe regiony (nie te statystyczne) mają swoje miejsce nie tylko na mapie, ale przede wszystkim w umysłach i sercach ludzi, którzy je zamieszkują. Co więcej, nie-kiedy bardzo dobitnie podkreśla się, że region nie istnieje dopóty, dopóki nie istnieje w świadomości jego mieszkańców. Świadomość regionu jest więc uznawana za warunek konieczny jego pełnoprawnego funkcjonowania²⁷.

Kolejnym ważnym pojęciem pomocnym przy zrozumieniu istoty regional-nego produktu turystyczregional-nego jest „regionalizm”. Pod pojęciem tym rozumie się określony stan świadomości ludności regionu, jego kręgów opiniotwórczych, a także określoną aktywność gospodarczą, kulturową, społeczną oraz polityczną danej społeczności. Termin ten należy również interpretować jako pewien ze-spół różnych własności przypisanych zbiorowości zamieszkującej obszar²⁸. Można też przyjąć, że regionalizm jest prądem społeczno-kulturowym, dążącym do utrwalenia kultury regionalnej (jej cech), poszukiwania zapomnianych wzor-ców zachowań celem ich odnowy i propagowania w zbiorowości. Działania te mają na celu podtrzymanie tożsamości regionalnej wśród mieszkańców regio-nu²⁹.

Z punktu widzenia istoty regionalnego produktu turystycznego ważne jest też poczucie regionalnej tożsamości, uwzględniające wymiar podmiotowy i przedmiotowy definicji. Regionalizm w ujęciu podmiotowym jawi się jako określona działalność, która ma różny charakter. Jak pisze H. Skorowski, jest to działalność społeczna określonego grona ludzi rozmiłowanych we własnym regionie, w jego specyfice krajobrazowej, językowej, kulturowej; działanie zmierzające do propagowania tej specyfiki, jej zachowania i – co najważniejsze – rozwoju, przekształcania, wprowadzania swej rodzimej kultury do kultury

26 J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Region i jego rozwój w warunkach glo-balizacji, CEDEWU.PL Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2007, s. 39.

27 A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny…, s. 75.

28 M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk, Słownik rozwoju regionalnego, Wyd. Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2001, s. 2.

29 Słownik wyrazów…, s. 948; Encyklopedia popularna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 716.

ogólnopolskiej i ogólnoludzkiej³⁰. Aktywna postawa mieszkańców regionu jest jego kapitałem społecznym i świadczy o przywiązaniu do tzw. małej ojczyzny.

Natomiast regionalizm od strony przedmiotowej to zespół obiektywnych (kultu-ra, wspólnota, terytorium) i subiektywnych (poczucie tożsamości, samoświa-domość, identyfikacja) elementów, składających się na pojęcie tożsamości re-gionalnej, tzn. geograficzno-społeczno-kulturowej tożsamości jakiegoś regio-nu³¹. Przedmiotowy aspekt regionalności przesądza o tożsamości danego regio-nu. Tworzą go szeroko rozumiane zasoby regionu, w tym kultura regionalna, na którą składają się wytwory działalności wspólnoty regionalnej oraz poczucie tożsamości, samoświadomość oraz identyfikacja.

Wzmacnianie tożsamości regionalnej, zachowanie korzeni oraz kształto-wanie obywatelskich postaw wśród mieszkańców, zaangażokształto-wanie miejscowych społeczności w działalność społeczną, polityczną, kulturalną i gospodarczą na rzecz regionu ma duże znaczenie dla jego rozwoju. Dzięki regionalizmowi miejscowa ludność ma poczucie przynależności do określonej kultury regional-nej³². Ponadto odrębność kulturowa danego regionu niejednokrotnie stanowi o jego atrakcyjności i może być podstawą tworzenia produktu turystycznego³³. Należy jednak podkreślić, że niezależnie od globalizacji turystyki (która jest już faktem), jej aspekt kulturowy powinien zachować swoją oryginalność regional-ną, bowiem utrzymanie tożsamości warunkuje niepowtarzalność i konkurencyj-ność regionalnego produktu turystycznego.

W kontekście dotychczasowych rozważań powstaje pytanie, jakie są rela-cje między regionalnym produktem turystycznym a regionem turystycznym?

Region turystyczny jako jednostka przestrzenna jest częścią przestrzeni tury-stycznej (część przestrzeni geograficznej i społeczno-ekonomicznej, w której zachodzą zjawiska turystyczne)³⁴. Pojęcie to nie doczekało się jednak w

30 Szerzej: H. Skorowski, Europa regionu. Regionalizm jako kategoria aksjologiczna, Wy-dawnictwo Fundacji ATK, Warszawa 1998/99, s. 66–71.

31 Ibidem, s. 66.

32 J.H. Bogucki, Zarządzanie regionem na przykładzie Polski, Ostrołęckie Wydawnictwo Naukowe im. Adama Chętnika, Ostrołęka 2003, s. 13.

33 G. Gołembski, Walory kulturowe jako element tworzący jakość produktu turystycznego, w: Kompendium wiedzy o turystyce, red. G. Gołembski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa–Poznań 2002, s. 339–340.

34 J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1978, s. 31;

szerzej na temat przestrzeni turystycznej pisze: S. Liszewski, Przestrzeń turystyczna, w: ,,Turyzm” 1995, t. 5, z. 2, s. 87–103.

rze turystycznej jednej definicji³⁵. M.I. Mileska uważa region turystyczny (na-zywany regionem wypoczynkowo-turystycznym) za obszar atrakcyjny z punktu widzenia walorów przyrodniczych, cechujący się odpowiednim poziomem za-inwestowania, właściwie udostępniony, na którym koncentruje się ruch tury-styczny (wypoczynkowo-turytury-styczny)³⁶. Podobnego zdania jest autor artykułu, który definiuje region turystyczny jako pewien obszar (część przestrzeni tury-stycznej) o wysokich walorach turystycznych, zwłaszcza kulturowych, do któ-rego kierują się migracje turystyczne³⁷. J. Warszyńska i A. Jackowski zwracają uwagę, że jest to obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jedno-rodności cech środowiska geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usłu-gowych. Obejmuje on obszary o wysokich walorach turystycznych i dobrze rozwiniętej infrastrukturze turystycznej oraz dostępności komunikacyjnej³⁸. S. Liszewski nazywa regionem turystycznym stosunkowo jednorodny obszar, który wyróżnia się z otoczenia określonymi cechami naturalnymi lub nabyty-mi³⁹. Mimo różnej interpretacji wyżej wymienionego pojęcia, większość auto-rów zajmujących się problematyką turystyki uważa, że region turystyczny jest kategorią istniejącą obiektywnie, która da się wydzielić nie tylko na podstawie analizy rozmieszczenia migracji turystycznych, ale też zjawisk z nim związa-nych, np. walorów turystycznych czy zagospodarowania turystycznego.

Region turystyczny ze względu na różne kryteria delimitacji nie ma okre-ślonych granic ani wielkości. Najczęściej wykorzystywana jest regionalizacja oparta na kryterium administracyjnym lub przyrodniczym. Pierwsze kryterium powoduje, że środowisko przyrodnicze jest nienaturalnie rozdzielone, natomiast drugie sprawia, że całkowicie zaburzony jest podsystem społeczno-gospodarczy. Wydaje się zatem, że bardziej precyzyjnym kryterium delimitacji może być kryterium stopnia rozwoju funkcji turystycznej, czyli wyodrębnienie obszarów o dominującej funkcji obsługi migracji turystycznych.

35 Dyskusja terminologiczna dotycząca pojęcia region turystyczny odbyła się na łamach czasopisma ,,Turyzm” 2003, t. 13, z. 1. Problematyce tej poświęcony został też numer 21 czaso-pisma ,,Folia Turistica” z 2009 r.

36 M.I. Mileska, Regiony turystyczne Polski. Stan obecny i potencjalne warunki rozwoju, Instytut Geografii PAN, ,,Prace Geograficzne” nr 43, PWN, Warszawa 1963, s. 55.

37 M. Molenda, Turystyka, w: Geografia ekonomiczna Unii Europejskiej, red. I. Fierla, Wyd. II zmienione, PWE, Warszawa 2011, s. 266.

38 J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii…, s. 31.

39 S. Liszewski, Region turystyczny, w: „Turyzm” 2003, t. 13, z. 1, s. 46.

Bez wątpienia regionalny produkt turystyczny może być bardzo ważnym czynnikiem wspomagającym kształtowanie i rozwój regionu turystycznego, choć bardzo trudno jest wyodrębnić region turystyczny w miarę jednorodny, bazujący na wspólnym dziedzictwie, podkreślający swą odmienność od otocz-nia, które nie weszło w skład produktu. Ponieważ jednak w praktyce najczęściej wykorzystywana jest regionalizacja oparta na jednostkach administracyjnych danego kraju, powoduje to, że regionalny produkt turystyczny nie musi pokry-wać się z granicami regionu turystycznego, w którym został wytworzony. Kry-teriami delimitacji regionalnego produktu turystycznego nie powinny być zatem jednostki administracyjne, lecz „klucz regionalizmu”, bo – jak pisze J. Kowal-ski – jedną z przyczyn słabej kondycji krajowych (polKowal-skich) produktów tury-stycznych jest klasyfikowanie produktów według terytorialnej przynależności administracyjnej, a produkt turystyczny nie uznaje podziału administracyjne-go⁴⁰. Szczególnym rodzajem produktu, przekraczającym granice administracyj-ne jest transgraniczny regionalny produkt turystyczny, realizowany (kreowany, konsumowany) na podstawie homogenicznego wykorzystania dziedzictwa natu-ralnego lub kulturowego danego regionu, który wchodzi w skład dwóch lub więcej państw położonych po obu stronach granicy państwowej. Produkt taki jest przedmiotem turystyki transgranicznej, której motywację stanowi produkt turystyczny tego regionu⁴¹. Ponadto regionalny produkt turystyczny może sam kreować i określać granice regionu turystycznego (wymaga to jednak dużej świadomości regionalnej wśród mieszkańców – więzi regionalnej). Dotyczy to przede wszystkim regionów turystycznych, które są w fazie wprowadzania pro-duktu. Przykładem jest stworzenie (na podstawie regionalnych atrakcji tury-stycznych) w 2001 roku przez Polską Agencję Rozwoju Turystyki S.A. projektu turystycznego ,,Zapomniany Raj – Turystyczna Podkowa”, integrującego obszar sześciu gmin powiatu myślenickiego w jeden region turystyczny⁴².

40 J. Kowalski, Tworzenie ponadregionalnych grup markowych – specjalistyczne produkty turystyki polskiej, w: Kształtowanie produktu turystycznego jako czynnika aktywizacji gospodar-czej regionów i społeczności lokalnych. Materiały seminaryjne, POT, Warszawa 2003, s. 49.

41 T. Studzienicki, Turystyka transgraniczna – próba delimitacji i interpretacji, w: Unia Europejska a przyszłość polskiej turystyki, SGH, Katedra Turystyki, Warszawa 2003, s. 327.

42 Szerzej na ten temat: W. Banasik, M. Molenda, Turystyka i jej znaczenie w rozwoju lo-kalnym wybranych gmin województwa małopolskiego, w: Gospodarka turystyczna w XXI wieku.

Problemy i perspektywy rozwoju w skali regionalnej i lokalnej, red. S. Bosiacki, Seria: Monogra-fie nr 386, Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, Poznań 2008, s. 91–98.

Podsumowanie

Regionalny produkt turystyczny stanowi potencjał turystyczny regionu tu-rystycznego. Poprzez utożsamianie dziedzictwa historycznego, przyrodniczego oraz kulturowego z określonym regionem turystycznym można stworzyć intere-sujący produkt na rynku turystycznym, który znajdzie akceptację wśród tury-stów. Produkt taki nie musi pokrywać się jednak z obszarem danego regionu.

Warunkiem delimitacji regionalnego produktu turystycznego powinien być przede wszystkim warunek regionalizmu. Kultura regionalna oparta na zaso-bach regionu może znacznie wykraczać poza granice określonego administra-cyjnie regionu turystycznego, tworząc zupełnie nowy, atrakcyjny region tury-styczny.

REGIONAL TOURIST PRODUCT VERSUS TOURIST REGION

Summary

The following article presents spatial relations between a regional tourist product and a tourist region. The role of a tourist product in creating a tourist region has been described. In the first part of the article the notion of a tourist product has been defined.

Then, the concept of a regional tourist product has been explained with the em-phasis on its ambiguity in the literature on the subject. In concluding part of the article, the author analyzes to what extent the notions of a regional tourist product and a tourist region overlap. Finally, the relations between these two notions have been discussed.

Translated by Marcin Molenda

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO

NR 738 EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR 20 2012

ELŻBIETA NAWROCKA

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu