Istota i formy bezpieczeństwa energetycznego

W kontekście rozważań nad istotą bezpieczeństwa energetycznego należy zastanowić się czy bezpieczeństwo energetyczne państwa polega na bezpieczeństwie energetycznym ogółu odbiorców (publicznych, prywatnych, całego kraju), czy jest kategorią zapewniającą bezpieczeństwo finansowe przedsiębiorstw energetycznych lub głównych światowych eksporterów surowców energetycznych390

. Pierwotnym, podstawowym podmiotem, którego dotyczy pojęcie bezpieczeństwa energetycznego jest odbiorca (czy grupa odbiorców, branża, ogół odbiorców w regionie lub w kraju), a wtórnym podmiotem dostawca (grupa dostawców, określony system zaopatrzenia, krajowy system paliwowo-energetyczny).

Opracowane typologie bezpieczeństwa energetycznego biorą pod uwagę różne kryteria: podmiotowe i przedmiotowe itd. W ramach kryterium podmiotowego można wyróżnić bezpieczeństwo energetyczne państw producentów i państw konsumentów. Dla eksporterów (producentów) bezpieczeństwo energetyczne dotyczy bezpieczeństwa popytu, które będzie mu gwarantowało sprzedaż surowców (tak jest m.in. w przypadku gazu dla Rosji, ropy naftowej dla Arabii Saudyjskiej). Eksporterzy surowców energetycznych postrzegają bezpieczeństwo energetyczne jako zapewnienie zbytu ich surowców po odpowiednich cenach, najlepiej zagwarantowanych przez kontrakty długoterminowe zabezpieczające im

389

R. Riedel, Supernacjonalizacja bezpieczeństwa energetycznego.., op. cit., s. 13.

przewidywalny przychód. Dla konsumentów nieposiadających własnych zasobów i zmuszonych do importu surowców bezpieczeństwo energetyczne będzie postrzegane przede wszystkim przez pryzmat pewności dostaw surowców, stabilności cen tych surowców, warunki ich tranzytu.

W ramach kryterium przedmiotowego można wyodrębnić takie aspekty bezpieczeństwa energetycznego, jak:

- strategiczno-geopolityczny odnoszący się przede wszystkim do skutków zależności od importu surowców, do posiadanych własnych zasobów albo wykorzystania eksportu do prowadzonej polityki zagranicznej,

- ekonomiczny - dla konsumenta oznacza możliwość nabycia potrzebnej ilości energii za przystępną cenę, z kolei dla producenta zbyt surowców po korzystnej dla niego cenie; ważny w tym kontekście jest makroekonomiczny efekt wysokich cen surowców i potencjalne straty w wyniku przerw w ich dostawach,

- ekologiczny - coraz istotniejszy w koncepcjach bezpieczeństwa energetycznego aspekt dotyczący poszanowania środowiska naturalnego, poprzez m.in. ograniczenia stosowania paliw kopalnych, co ma służyć zmniejszeniu emisji CO₂, stosowaniu nowych przyjaznych technologii np. sekwestracji³⁹¹,

-infrastrukturalny³⁹² - stan infrastruktury, brak nakładów finansowych i inwestycji w infrastrukturę wpływają bezpośrednio na bezpieczeństwo energetyczne danego kraju, regionu itd.

W zakresie bezpieczeństwa energetycznego zazwyczaj są podejmowane działania w następujących obszarach³⁹³:

- dywersyfikacja dostaw – zróżnicowanie źródeł zaopatrzenia w surowce energetyczne daje państwu elastyczność i możliwość szybkiej reakcji w razie zakłóceń dostaw od któregokolwiek dostawcy, niezależność od dostawców surowców powoduje, iż dany kraj nie jest wrażliwy na naciski polityczne czy gospodarcze, a dywersyfikacja dostaw niesie ze sobą

391

M. Meidan, Perceptions and Misperceptions of Energy Supply Security in Europe and the China Factor, [w:] A. Marquina, Energy Security. Visions from Asia and Europe, Basingstoke, Palgrave Macmillan, New York 2008, s. 34-53.

392 M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii…, op. cit., s. 13-15.

393 J. Krzak, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej,

(http://parl.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/B37B7938DABCEA7AC125781C0028486E/$file/Bezpiecze%C5%84st wo_energetyczne.pdf, data dostępu: 13.10.2010, s. 6-7) oraz M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii

Europejskiej…, op. cit., s. 16-18 oraz B. Barton, C. Redgwell, A. Rønne and D. N. Zillman, Energy Security: Managing Risk…, op. cit., s. 6-12.

element konkurencji, co z kolei może mieć pozytywny wpływ na kształtowanie się cen energii elektrycznej na narodowych rynkach,

- połączenia międzysystemowe – mają szczególne znaczenie w przypadku rynku, jakim jest rynek energii krajów Unii Europejskiej, dają możliwość solidarnej reakcji w razie problemów z dostawami energii na określonym rynku,

- rezerwy strategiczne surowców – w postaci krajowych zapasów interwencyjnych są zapasem w nieprzewidywalnych sytuacjach kryzysowych i umożliwiają w takim czasie funkcjonowanie gospodarki danego państwa,

- liberalizacja rynku energii – w sektorze energii występują tendencje do konsolidacji i monopolizacji rynku; stworzenie warunków dla konkurencji na rynku energii jest zjawiskiem korzystnym dla konsumentów, ponieważ wpływa na „przystępność” cen, a w konsekwencji także na dostępność energii, jak również jej jakość i usług z nią związanych,

- prywatyzacja podmiotów sektora energii – tworzy warunki dla rozwoju konkurencji, jednak wrażliwą kwestią jest źródło pochodzenia kapitału (przykładem może być tu Białoruś czy Ukraina, które utraciły kontrolę nad własną tranzytową siecią przesyłową gazu na rzecz rosyjskiego Gazpromu); „nowy” właściciel może decydować czy dostarczy surowiec bądź energię końcową i na jakich warunkach będzie je przesyłał do odbiorców

- nowoczesna i bezpieczna infrastruktura (obejmująca m.in. sieci przesyłowe i dystrybucyjne, gazociągi, rurociągi) – ogranicza straty w przesyłaniu surowców, energii, przyczynia się do stabilności dostaw, jest odporna na nieprzewidywalne katastrofy naturalne bądź ataki terrorystyczne,

- umowy z dostawcami surowców – wieloletnie umowy na dostawy surowców wpływają na pewność dostaw, jednak ważne w tym aspekcie są stosunki partnerskie między dostawcą a odbiorcą zarówno na etapie negocjowania kontraktu, jak i jego realizacji,

- wielostronne umowy międzynarodowe – podejmowanie inicjatyw i uczestniczenie w porozumieniach obejmujących zarówno eksporterów, importerów surowców energetycznych, energii elektrycznej, jak i kraje tranzytowe zwiększa poczucie bezpieczeństwa energetycznego,

- efektywność energetyczna – działania zmierzające do minimalizowania zużycia energii przy zachowaniu niepogorszonego efektu dla konsumenta dotyczą tak różnych dziedzin, jak napęd pojazdów silnikowych, sprzętu RTV i AGD czy technologii budowlanych,

- nowoczesne technologie wytwarzania energii – odnoszą się zarówno do wdrażania wysoko wydajnych i nisko emisyjnych technologii wytwarzania w tradycyjnej energetyce oraz rozwiązań dotyczących OZE, np. energii pływów i fal morskich oraz energetyki jądrowej,

- kogeneracja – jednoczesne wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej, gdzie otrzymuje się dwa typy energii użytkowej w tej samej instalacji wytwórczej,

- wychwytywanie i magazynowanie dwutlenku węgla – technologia szczególnie istotna dla państw opierających swą energetykę o węgiel (m.in. Polski),

- odnawialne źródła energii (OZE) – wzrost udziału OZE w bilansie energetycznym w oczywisty sposób zwiększa niezależność kraju od zewnętrznych dostaw energii surowców energetycznych,

- energetyka jądrowa – kontrowersyjne źródło energii postrzegane w aspekcie bezpieczeństwa i niebezpieczeństwa energetycznego dla danego kraju, z jednej strony bardzo wydajna i znacznie mniej emisyjna forma produkcji energii w porównaniu z wykorzystaniem naturalnych nośników energii, z drugiej strony pojawia się przy tego typu źródle energii problem awarii, ataków terrorystycznych, składowania odpadów promieniotwórczych, trzęsień ziemi,

- elementy subiektywne: percepcja i aspekt psychologiczny – poczucie bezpieczeństwa w sferze energetyki, zwłaszcza dotyczące zasobów pozostaje w dużej mierze pod wpływem psychologii i percepcji; możliwe są sytuacje, że kraj, który importuje większość surowców będzie się czuł bezpiecznie,, a kraj tylko częściowo uzależniony od importu będzie czuł się zagrożony na skutek np. zmian politycznych.

Wieloaspektowość zagadnienia bezpieczeństwa energetycznego powoduje, że jest ono zjawiskiem trudno mierzalnym. W literaturze przedmiotu istnieją jednak próby jego oceny.