Monopol naturalny w sektorach infrastrukturalnych

W ramach rynku bilansującego wytwórcy mogą przekazywać operatorowi do realizacji transakcje, których z powodu awarii nie chcą wykonać lub nie mogą wykonać. Rynek ten jest również narzędziem dla operatora systemu przesyłowego umożliwiającym zawieranie transakcji na zakup lub sprzedaż energii elektrycznej w sytuacjach awaryjnych, tzn. w sytuacjach, kiedy musi być zmieniony rozkład generacji lub poboru energii elektrycznej⁶¹.

1.4. Monopol naturalny w sektorach infrastrukturalnych

W niektórych krajach o gospodarce rynkowej w branżach infrastrukturalnych62

,takich jak: telekomunikacja, elektroenergetyka, gazownictwo, kolej, dostawa wody i ciepła, działały bądź działają jeszcze monopole naturalne.

W teorii ekonomii pod pojęciem monopolu naturalnego rozumie się, na ogół, gałąź wytwórczą, w której wzrost produkcji powoduje obniżenie długookresowych kosztów przeciętnych i kosztów krańcowych w takim stopniu, że pojedyncza firma może opanować całą produkcję. Monopol naturalny definiuje się zatem jako sytuację ekonomicznej nieopłacalności podejmowania działalności przez konkurentów ze względu na zależność

59 Ibidem.

60 J. Bil, System bilansowania, Seminaria z cyklu „Nowe prawo energetyczne”, Seminarium 3, Vattenfall

Poland, Warszawa, 31 maja 2007.

61

J. Rakowski, T. Sikorski, C. Szwed, Rynek energii elektrycznej-rynek bilansujący, Dodatek do Rzeczypospolitej nr 214 (5684), 13 września 2000 r.

62 W tym kontekście pojawia się w literaturze pojęcie infrastruktury gospodarczej, obejmującej zespół trwałych

urządzeń i obiektów technicznych, przy wykorzystaniu których świadczy się usługi na rzecz gospodarstw domowych, zakładów produkcji przemysłowej. Na tę infrastrukturę składają się:

- obiekty użyteczności publicznej: sieć energetyczna, sieć gazowa, sieć ciepłownicza, sieć telekomunikacyjna, sieć kanalizacyjna i wodociągowa,

- obiekty publiczne: drogi, większe tamy wodne, sieć kanałów,

- środki transportu: kolej, komunikacja miejska, porty i szlaki komunikacji wodnej, porty lotnicze. Szerzej [w:]

pomiędzy kosztami wejścia na rynek a skumulowanymi oczekiwanymi zyskami63

. Wynika to z faktu, iż większość z nich to monopole sieciowe, tzn. produkt lub usługa jest dostarczana za pomocą kabli i rur (elektryczność, gaz, woda), w przypadku których stworzenie więcej niż jednej sieci na danym obszarze byłoby nieekonomiczne.

Monopol naturalny wynika z dwóch źródeł: ekonomii skali i ekonomii zasięgu64

. Ekonomia skali zakłada występowanie korzyści skali, nadającej pozycji wyłączności produkcji charakter obiektywny i naturalny. Wiąże się ona ze strukturą kosztów produkcji, charakteryzującą się dużym udziałem kosztów stałych, które muszą być poniesione bez względu na to, ile jednostek dobra zostanie wyprodukowane oraz stosunkowo niskim poziomem kosztów krańcowych, związanych z dostarczeniem dodatkowej jednostki produkcji⁶⁵.

W miarę wzrostu produkcji koszty stałe rozkładają się na większą liczbę jednostek, powodując obniżenie długookresowych kosztów produkcji (kosztów przeciętnych i krańcowych). Zatem działalność innych firm konkurujących, produkujących na mniejszą skalę i po wyższych kosztach, staje się nieopłacalna i w efekcie zostają one wyeliminowane z rynku. Dodatkową barierą wejścia potencjalnych konkurentów do danej gałęzi jest występowanie tzw. kosztów utopionych, obejmujących wydatki poniesione przez firmę w przeszłości, głównie na prace badawczo-rozwojowe, których nie jest w stanie odzyskać producent w chwili wyjścia z gałęzi. Koszty te są źródłem asymetrii między przedsiębiorstwami już działającymi w gałęzi a ich potencjalnymi konkurentami66

. To umożliwia monopoliście w sposób tańszy zaspokojenie popytu całej gałęzi bądź nawet gospodarki na dane dobro, np. energię elektryczną, gaz, niż w sytuacji występowania w tej branży większej liczby producentów wytwarzających przy wyższych kosztach produkcji.

Czynnikiem wzmacniającym efekt skali w warunkach monopolu naturalnego są wymogi dotyczące lokalizacji przedsiębiorstw, niektórych urządzeń technicznych i związanej z nimi infrastruktury w miejscach największego skoncentrowania popytu na produkt. Przestrzenna lokalizacja urządzeń oraz jednostek wytwórczych musi być wysoce racjonalna, wolna od ich dublowania się, gdyż w przeciwnym razie wystąpiłby wzrost kosztów całkowitych produkcji. W długim okresie w monopolu naturalnym kształtowanie się kosztów produkcji pod

63 D. M. Newbery, Privatization, Restructuring and Regulation of Network Utilities, The Walras–Pareto

Lectures, The Mit Press 2000, Cambridge, MA, s. 27.

64

K. E. Train, Optimal Regulation. The Economic Theory of Natural Monopoly, MIT Press, 1991, s. 5-8.

65 Biorąc pod uwagę energetykę i gazownictwo, można stwierdzić, iż budowa elektrowni, szybów

wydobywczych i gazociągów wymaga bardzo wysokich kosztów stałych i niewielkich kosztów dostarczenia dodatkowej jednostki gazu i energii elektrycznej.

wpływem wzrostu skali produkcji, np. produkcji dodatkowych jednostek energii elektrycznej przedstawia opadająca krzywa przeciętnych kosztów całkowitych Kpc, przyjmująca przy odpowiedniej wielkości produkcji kształt litery U (por. rys. 1.9.).

Rys. 1.9. Ekonomia i dysekonomia skali

Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. E. Train, Optimal Regulation…,op. cit., s. 6.

Z rysunku wynika, że korzyści skali w postaci obniżenia się kosztów przeciętnych mogą występować w pewnym zasięgu produkcji, nie przy wszystkich jej rozmiarach. Po przekroczeniu określonej wielkości produkcji Q0 ekonomia skali nie występuje i może pojawić się dysekonomia skali, charakteryzująca się wzrostem długookresowych kosztów przeciętnych przy zwiększaniu produkcji. Egzystencja monopolu naturalnego zależy zatem od zasięgu ekonomii skali w stosunku do wielkości zgłaszanego popytu na dane dobro67

.

Możliwe są tutaj dwa przypadki. Pierwszy z nich zilustrowany na rys. 1.10 przedstawia sytuację standardową, przeciętne koszty całkowite maleją na wszystkich poziomach produkcji, na którą istnieje popyt przy danej cenie (na całym zasięgu od lewej strony krzywej popytu). Przy całej produkcji Q0 wyznaczonej przez krzywą popytu D przecinającą krzywą kosztu przeciętnego Kpc występują korzyści skali. W tej sytuacji monopol naturalny występuje wyraźnie. Możliwy jest też drugi przypadek przedstawiony na rys. 1.11, gdzie monopol naturalny również występuje (ale mniej wyraźnie), gdyż ekonomia skali ma mniejszy zasięg.

Rys. 1.10. Monopol naturalny w warunkach Rys. 1.11. Monopol naturalny

dużego zasięgu ekonomii skali w warunkach ograniczonego zasięgu ekonomii skali

Źródło: opracowanie własne na podstawie K. E. Train, Optimal Regulation…, op. cit., s. 7.

Korzyści skali występują do punktu Q0, po przekroczeniu którego następuje dysekonomia skali, wzrost przeciętnych całkowitych kosztów produkcji. Pomimo to produkcja Q1

wytwarzana przez jedną firmę przy kosztach Kpc1 jest tańsza, niż gdyby była ona wytwarzana przez dwie firmy. Zakładając, iż cała produkcja, na którą istnieje popyt rynkowy Q1 może być dostarczona przez dwie firmy dzielące równo między siebie rynek, to każda z nich poniesie przeciętne koszty Kpc2 >Kpc1. Podobnie będzie, jeżeli firmy podzielą rynek nierówno między siebie, ich koszt przeciętny będzie różny, ale koszt przeciętny całkowity tych dwóch firm będzie wyższy od kosztu Kpc1 jednej firmy wytwarzającej produkcję zaspokajającą całkowity popyt rynkowy. Niezależnie od proporcji podziału rynku między dwie firmy produkcja ta byłaby droższa, niż gdyby była wytwarzana przez jedną firmę. Wskazuje to na zasadność istnienia monopolu naturalnego.

Jeżeli ekonomia skali występuje w małym zasięgu produkcji relatywnie do popytu, to wówczas monopol naturalny nie istnieje, natomiast może występować duopol naturalny, tzn. dwie firmy mogą wytwarzać te same produkty. Jedna z nich wytwarzać będzie produkcję Q2

po najniższym przeciętnym koszcie produkcji Kpc₂, druga zaś produkcję 2Q2 po znacznie wyższym koszcie produkcji Kpc1 (por. rys. 1.12.).

W sytuacji, kiedy ekonomia skali zostanie wyczerpana na poziomie produkcji (o zbyt niskim zasięgu) w stosunku do popytu, pojawia się już konkurencja tj. kilka firm wytwarza przy najniższych kosztach produkcji (por. rys. 1.13.).

Rys. 1.12. Naturalny duopol Rys. 1.13. Rynek doskonałej konkurencji

Źródło: opracowanie własne na podstawie K. E. Train, Optimal Regulation…, op. cit., s. 7.

Monopol naturalny może wynikać zatem z ekonomii skali, jak również z ekonomii zasięgu w sytuacji, kiedy produkowane jest przez firmę więcej niż jedno dobro. Dotyczy to niektórych dóbr, których produkcja jest powiązana z pewnym wyposażeniem lub ułatwieniami, sprawiającymi, iż produkowanie ich razem jest tańsze niż produkowanie oddzielne, np. produkcja energii elektrycznej i jej przesył.

W świetle ekonomii zasięgu istnieje pewna ilość danego dobra, dwóch lub większej ilości dóbr, która może być produkowana przez jedną firmę po niższych kosztach, niż gdyby każde z tych dóbr było produkowane oddzielnie. Jednak tak jak dla ekonomii skali, tak i dla ekonomii zasięgu możliwe jest występowanie monopolu naturalnego na pewnych poziomach produkcji, niekoniecznie na wszystkich. Przykładowo dla firmy może być taniej, jeżeli produkuje dwa dobra w małych ilościach, a nie w dużych.

Należy podkreślić, że ekonomia zasięgu może istnieć bez ekonomii skali i na odwrót68

. Możliwe jest na przykład, aby wspólne urządzenia mogły być wykorzystywane do produkcji obu dóbr i bardziej niż proporcjonalnego jej rozszerzenia. Jednak rodzi się pytanie, czy istnienie monopolu naturalnego zależy od całkowitej sytuacji kosztowej w zakresie produkcji?

W celu wyjaśnienia tego zagadnienia monopol naturalny przedstawiany jest w kategoriach subaddytywności kosztów produkcji, oznaczającej, iż najniższe przeciętne koszty produkcji może osiągać jedno przedsiębiorstwo zaspokajające popyt rynkowy. Dostrzeżenie problemu subaddytywności kosztów produkcji pozwoliło na nowe ujęcie monopolu naturalnego w świetle teorii rynków spornych. Jej autorzy, tacy jak W. Baumol, J. Panzar i R. Willig, definiują monopol naturalny w następujący sposób: „w danej branży występuje monopol

naturalny, jeżeli dla wszystkich wielkości produkcji w danym przedziale funkcja kosztów jest subaddytywna”⁶⁹. Subaddytywna struktura kosztów nie pokrywa się z rosnącymi korzyściami skali dla całej produkcji rynkowej i może występować w pewnym przedziale produkcji, gdzie korzyści skali są malejące. W związku z tym rosnące korzyści skali są warunkiem dostatecznym, a nie koniecznym występowania monopolu naturalnego.

Zysk w monopolu naturalnym zależy od sytuacji na rynku oraz strategii, jaką przyjmie monopol (por. rys. 1.14.). Przy istnieniu długookresowego popytu przedstawionego krzywą D, wielkość optymalnej produkcji przy cenie P1 z punktu widzenia zysku określa punkt Q1, w którym utarg krańcowy Uk zrównuje się z długookresowymi kosztami krańcowymi. Przy tej wielkości produkcji cena przewyższa długookresowe koszty przeciętne Kpc, a monopol realizuje zysk nadzwyczajny.

Rys. 1.14. Strategia monopolu naturalnego

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego…, op. cit., s. 224 oraz H. R. Varian, Mikroekonomia, PWN, Warszawa 2007, s. 445-447, B. Borkowska, Koncepcje deregulacji rynku

monopolu naturalnego, [w:] Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińska,

Wydawnictwo Printgroup, Szczecin 2006, s. 70.

Jeżeli monopol przyjąłby strategię firmy wolnokonkurencyjnej, to wytwarzałby wielkość produkcji Q2 przy cenie P2 równej kosztom krańcowym Kk. W sytuacji tej poniósłby jednakże straty, gdyż koszty przeciętne przewyższałyby cenę P2.

69

W. Baumol, J. Panzar and R. Willig, Contestable Markets and the Theory of Industry Structure, Harcourt Brace Jovanovic, New York, 1982.

W sytuacji wzrostu popytu i niewystępowania kosztów utopionych70

oraz zagrożenia potencjalnym wejściem konkurentów na rynek, monopolista może wytwarzać wielkość produkcji Q3, przy najniższej cenie P3 zapewniającej próg rentowności, określany mianem punktu zerowego zysku ekonomicznego. Jednak monopolista nieobawiający się wejścia konkurentów na rynek będzie stosować ceny monopolowe i wybierze produkcję Q1, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztami krańcowymi i zapewnia zysk nadzwyczajny.

W przypadku, gdy na rynku charakteryzującym się subaddytywnością kosztów jest obecnych kilka firm, może to prowadzić do ostrej walki konkurencyjnej⁷¹. Obydwie sytuacje powodują straty społeczne i stanowią poważny argument na rzecz regulacji monopoli naturalnych. Ponadto w sytuacji monopolu naturalnego i subaddytywności kosztów może nie istnieć cena, przy której popyt rynkowy jest zaspokojony, przychody w pełni pokrywają koszty całkowite produkcji, a wejście na rynek konkurentów jest nieatrakcyjne.

Zawodność rynku i jego niedoskonałość, z jednej strony, z drugiej zaś, straty wynikające z monopolu naturalnego, stosowania ceny monopolowej oraz szeroko rozumiany interes publiczny wyjaśniają powody podejmowania przez państwo produkcji niektórych dóbr i usług, bądź jego interwencji mającej na celu ograniczenie siły monopolowej. W tym względzie istotna jest sama forma organizacji monopoli naturalnych oraz wybór jednej z nich. Według M. Friedmana w tym kontekście istnieje wybór między trzema rodzajami „zła”, takimi jak⁷²:

1. Prywatny nieregulowany monopol. 2. Publiczny monopol naturalny.

3. Prywatny monopol regulowany przez państwo⁷³.

Najstarszą historycznie formą organizacji monopoli naturalnych jest prywatny monopol naturalny, który maksymalizację zysku osiąga przy rozmiarach produkcji, dla której utarg krańcowy równy jest kosztom krańcowym: Uk=Kk. W wyniku podwyższenia ceny monopolowej i ograniczania produkcji przez monopolistę, konsument traci a rośnie renta monopolisty (por. rys.1.15.).

70

Gałęzie, w których występują stałe malejące koszty przeciętne a nie występują koszty utopione określa się mianem rynków spornych. Szerzej [w:] W. Baumol, Contestable Markets and the Theory…, op. cit.,s. 1-15.

71 Szerzej [w:] J. Panzar, Technological Determinants of Firm and Industry Structure, [w:] Handbook of

Industrial Organization, ed. by R. Schmalensee i R. D. Wiling, Elsevier Science Publisher B.V., 1989, s. 4-23

oraz K. Kosiec, M. Raczyński, Rynki polityczne a ekonomia. Strategie polityczne firm państwowych w

rywalizacji rynkowej, Universitas, Kraków 1998, s. 12-14.

72 M. Friedman, Capitalism and Freedom, University of Chicago Press, Chicago 1962, s. 119-122.

73 Współcześnie następuje rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego nawiązującego do form organizacji

Rys. 1.15. Prywatny nieregulowany monopol naturalny

Źródło: M. Moszoro, Partnerstwo publiczno-prywatne w monopolach naturalnych w sferze użyteczności

publicznej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2005, s. 81.

Ze względu na fakt, iż w przedziale produkcji (Q1, Q2) koszty krańcowe (Kk) są mniejsze od ceny danej produkcji Q powstaje strata społeczna (deadweight loss) oraz następuje transfer nadwyżki (renty) konsumenta do producenta74. Ryzyko pogorszenia podziału dochodów pomiędzy producenta i konsumenta oraz powstania dużych strat społecznych jest głównym argumentem na rzecz przeciwdziałania powstawaniu prywatnych nieregulowanych monopoli naturalnych i przejęcia przez państwo działalności produkcyjnej (publiczny monopol naturalny) bądź ich regulacji. Celem publicznego monopolu naturalnego jest minimalizacja strat społecznych, a tym samym maksymalizacja dobrobytu społecznego, przy założeniu, że podmiot publiczny jest reprezentantem interesów społeczeństwa75

. Czynnikiem determinującym wybór pomiędzy prywatnym monopolem naturalnym a publicznym monopolem naturalnym jest wysokość współczynnika cenowej elastyczności popytu. Jeżeli popyt jest sztywny, nie reagujący na zmianę ceny, to zawsze jest korzystniejszy prywatny monopol naturalny. Natomiast im wyższy jest współczynnik cenowej elastyczności popytu i

74

S. Martin uważa, że transfer renty konsumenta do producenta może nie być stratą społeczną, jeżeli właściciele firm i konsumenci są członkami tego samego społeczeństwa i waga, jaką przyznaje się ich dochodom jest taka sama. Szerzej [w:] S. Martin, Industrial Organization: A European Prespecticve, Oxford University Press, New York 2001, s. 72-75.

im niższy jest koszt krańcowy wynikający z braku specyficznych kosztów know-how, tym silniejsza jest tendencja do komunalizacji (upaństwowienia) monopolu naturalnego⁷⁶.

Współcześnie w sektorach infrastrukturalnych szeroko stosuje się rozwiązanie pośrednie pomiędzy prywatnym a publicznym monopolem naturalnym, jakim jest regulacja przez państwo monopolu naturalnego. Ma ona na celu ochronę konsumenta przed siłą monopolu, a w efekcie zmniejszenie renty producenta i zwiększenie renty konsumenta. Jednak zakres regulacji państwa zależy od dziedziny występowania monopolu naturalnego oraz jego charakteru.