Jednolity rynek energii elektrycznej w Unii Europejskiej a bezpieczeństwo energetyczne Polski

Pełen tekst

(1)UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych. Agnieszka Pach-Gurgul. JEDNOLITY RYNEK ENERGII ELEKTRYCZNEJ W UNII EUROPEJSKIEJ A BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI Rozprawa doktorska. Praca doktorska przygotowana pod kierunkiem naukowym Dr hab. Edwarda Molendowskiego, prof. nadzw. UEK. Kraków, 2011 1.

(2) SPIS TREŚCI Wstęp ........................................................................................................................................ 4 Rozdział I. Teoretyczne aspekty funkcjonowania rynku energii elektrycznej ................. 11 1.1. Sektor energetyczny a elektroenergetyka .......................................................................... 11 1.2. Rynek energii elektrycznej i jego istota ............................................................................ 15 1.3. Modele i rodzaje rynków energii ...................................................................................... 23 1.4. Monopol naturalny w sektorach infrastrukturalnych ........................................................ 35 1.5. Teoria monopolu naturalnego w elektroenergetyce .......................................................... 43 1.5.1. Teoria renty monopolu ........................................................................................... 44 1.5.2. Teoria grup interesu ............................................................................................... 45 1.6. Regulacja jako narzędzie ingerencji państwa w gospodarkę ............................................ 47 1.7. Obszary regulacji w elektroenergetyce ............................................................................. 51 1.7.1. Regulacja dostępu stron trzecich do sieci (TPA) ................................................... 53 1.7.2. Zasada rozdziału w elektroenergetyce (unbundling).............................................. 55 1.7.3. Regulacja cen w elektroenergetyce ........................................................................ 56 Rozdział II. Rynek energii elektrycznej w kontekście ewolucji polityki energetycznej Unii Europejskiej .............................................................................................. 61 2.1. Geneza polityki energetycznej Wspólnot Europejskich .................................................... 61 2.2. Czynniki i kierunki przemian polityki energetycznej w UE ............................................. 70 2.2.1. Dialog energetyczny pomiędzy Unią Europejską a Rosją ..................................... 73 2.2.2. Pakiet energetyczno-klimatyczny a ochrona środowiska naturalnego ................... 85 2.3. Od wspólnego (wewnętrznego) rynku do jednolitego rynku energii elektrycznej ........... 99 2.3.1. Założenia, cele i etapy tworzenia jednolitego rynku energii elektrycznej ........... 100 2.3.2. Trzeci pakiet liberalizacyjny ................................................................................ 104 Rozdział III. Charakterystyka rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej ......... 115 3.1. Wielkość i struktura popytu na energię elektryczną w krajach Unii Europejskiej ........ 116 3.2. Determinanty podaży energii elektrycznej w Unii Europejskiej .................................... 120 3.3. Wielkość i struktura obrotów energią elektryczną krajów Unii Europejskiej ................ 129 3.4. Transeuropejskie sieci energetyczne jako ważny element funkcjonowania jednolitego rynku energii elektrycznej .............................................................................................. 132 3.5. Znaczenie poszczególnych paliw w wytwarzaniu energii elektrycznej .......................... 141 Rozdział IV. Statystyczna analiza bezpieczeństwa energetycznego Polski na tle krajów Unii Europejskiej............................................................................... 161 4.1. Definicja bezpieczeństwa energetycznego ...................................................................... 162 4.1.1. Istota i formy bezpieczeństwa energetycznego .................................................... 168 4.1.2. Problem metod oceny bezpieczeństwa energetycznego ....................................... 171 4.2. Statystyczne narzędzia analizy obiektów wielowymiarowych ....................................... 174 4.2.1. Normalizacja danych ............................................................................................ 174 4.2.2. Wskaźnik syntetyczny .......................................................................................... 177 4.2.3. Analiza skupień .................................................................................................... 178 4.2.4. Wybór mierników podobieństwa lub niepodobieństwa obiektów ....................... 180 4.2.5. Rodzaje metod hierarchiczno-aglomeracyjnych .................................................. 181 4.2.6. Metoda k-średnich ................................................................................................ 182 4.2.7. Skalowanie wielowymiarowe .............................................................................. 183. 2.

(3) 4.3. Kultura energetyczna Polski na tle pozostałych państw członkowskich ........................ 184 Unii Europejskiej.................................................................................................................... 184 4.4. Bezpieczeństwo energetyczne w świetle wskaźników statystycznych ........................... 198 4.5. Stopień realizacji założeń jednolitego rynku energii elektrycznej w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej ................................................................................................ 210 Rozdział V. Kierunki oddziaływania jednolitego rynku energii elektrycznej na bezpieczeństwo energetyczne Polski .............................................................. 226 5.1. Ewolucja polskiego rynku energii elektrycznej .............................................................. 226 5.1.1. Przekształcenia własnościowe w polskim sektorze elektroenergetycznym ......... 233 5.1.2. Proces dostosowania się Polski do wymogów wspólnotowej polityki energetycznej ........................................................................................................ 238 5.2. Znaczenie jednolitego rynku energii elektrycznej dla bezpieczeństwa energetycznego Polski .............................................................................................................................. 249 5.2.1. Rozwój alternatywnych źródeł energii ................................................................. 257 5.2.2. Gaz łupkowy (shale gas) – nowy aspekt bezpieczeństwa energetycznego Polski .................................................................................................................... 264 Zakończenie .......................................................................................................................... 270 Aneks .................................................................................................................................... 275 Literatura ............................................................................................................................... 285 Spis tabel ............................................................................................................................... 301 Spis rysunków ....................................................................................................................... 303. 3.

(4) Wstęp Prawidłowe funkcjonowanie gospodarki danego kraju jest uzależnione od sprawnego działania sektora elektroenergetycznego. Jest to sektor strategiczny, gdyż wzrost i rozwój gospodarczy oraz poprawa jakości życia wiążą się ze wzrostem popytu na energię elektryczną. Energia elektryczna jest towarem specyficznym pod względem produkcyjnodystrybucyjnym, wymagającym odpowiedniej infrastruktury przesyłowej, nie dającym się magazynować w dużych ilościach. W Polsce przez lata elektroenergetyka, podobnie jak inne sektory infrastrukturalne, miała charakter monopolu naturalnego. W ramach procesu transformacji gospodarki sektor ten został poddany reformom, obejmującym restrukturyzację, prywatyzację i liberalizację, mającą na celu utworzenie rynku energii elektrycznej, na którym energia elektryczna jest traktowana jako towar o określonej cenie, oddzielony od jego dostawy jako usługi. Ponadto celem realizowanych w energetyce reform jest zaszczepienie konkurencji na rynku energii, przynoszącej pozytywne skutki dla gospodarki i społeczeństwa m.in. w postaci niższych cen energii elektrycznej, inwestycji w nowe moce wytwórcze, rozwoju niskoemisyjnych technologii, a przede wszystkim zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju. Realizacja reform rynkowych w energetyce umożliwiła dostosowanie krajowej polityki energetycznej do założeń wspólnotowej polityki energetycznej. Należy podkreślić, że polityka energetyczna Unii Europejskiej, jej cele i środki podlegały głębokiej ewolucji pod wpływem różnorodnych czynników, takich jak: światowe kryzysy energetyczne, zagrożenia ekologiczne, wzrost cen surowców energetycznych i cen energii elektrycznej, osiągnięty poziom integracji gospodarczej w Unii Europejskiej. W efekcie ukształtowały się jej trzy zasadnicze grupy celów (trzy filary): wzrost konkurencyjności gospodarki, bezpieczeństwo energetyczne krajów UE oraz ochrona środowiska naturalnego przed szkodliwymi skutkami wytwarzania i dostarczania energii. Współcześnie wspólnotowa polityka energetyczna stanowi drogowskaz dla tworzącego się jednolitego rynku energii elektrycznej (JREE), integrującego krajowe rynki energii w jeden wspólny rynek, rządzący się określonymi zasadami, będący narzędziem realizacji jej celów. Wychodzi on naprzeciw wyzwaniom energetycznym i ekologicznym, przed którymi stoi Unia Europejska, a które dotyczą w równej mierze każdego z państw członkowskich. Odnoszą się one do zapewnienia dostaw czystej energii elektrycznej po konkurencyjnych cenach, w warunkach zmian klimatycznych, globalnego wzrostu zapotrzebowania na energię,. 4.

(5) dużego uzależnienia surowcowego (zwłaszcza od importu gazu i ropy naftowej z Rosji) oraz niepewności przyszłych dostaw. Zainteresowanie powyższymi zagadnieniami i ich wybór na tematykę niniejszej pracy zostało podyktowane wieloma czynnikami. Należą do nich przede wszystkim aktualność problematyki bezpieczeństwa energetycznego Polski i innych krajów Unii Europejskiej w dobie pojawiających się kryzysów energetycznych, przerw w dostawach energii elektrycznej, awarii systemów elektroenergetycznych, rosnących cen surowców energetycznych i uzależnienia importowego od surowców. Ponadto konflikty gazowe Ukrainy i Białorusi z Rosją z 2006 r., 2008 r., i z 2010 r., w wyniku których ucierpiały gospodarki krajów UE, odsłoniły upolitycznienie handlu surowcami energetycznymi oraz brak skutecznych mechanizmów pomocy krajom Unii Europejskiej, dotkniętym kryzysem energetycznym, a także zagrożenie ich bezpieczeństwa energetycznego. Ważną przesłanką do podjęcia tej tematyki są również konsekwencje wynikające z produkcji energii elektrycznej dla środowiska naturalnego w warunkach rosnącego zapotrzebowania na energię elektryczną, a zwłaszcza emisyjność procesu jej wytwarzania oddziałująca na zmiany klimatyczne oraz szereg innych zagrożeń ekologicznych: zatrucie wód gruntowych, niewłaściwe składowanie odpadów radioaktywnych, wycieki ropy naftowej, dewastacja środowiska naturalnego, itp. Inspiracją do rozpoczęcia badań jest także tocząca się w teorii i praktyce dyskusja, na temat tworzącego się jednolitego rynku energii elektrycznej, jego roli w rozwiązywaniu powyższych. kwestii.. Należy. stwierdzić,. iż. w. dotychczasowych. badaniach. nad. bezpieczeństwem energetycznym Polski uwzględniono wiele różnorodnych czynników go determinujących, przedstawiono jego różne aspekty. Nie podjęto jednak próby określenia znaczenia tworzącego się jednolitego rynku energii elektrycznej dla bezpieczeństwa energetycznego Polski. Podjęcie próby wypełnienia tej luki stanowiło szczególnie istotną motywację dla autorki w zakresie podjęcia powyższej tematyki badawczej. Należy podkreślić, że utworzenie jednolitego rynku energii elektrycznej jest procesem trudnym, gdyż każde z państw członkowskich UE posiada odmienne uwarunkowania historyczne, geograficzne i gospodarczo-społeczne energetyki, które determinują: strukturę produkcji energii, strukturę importu i eksportu surowców energetycznych oraz infrastrukturę charakteryzującą się różnym stopniem zaawansowania technologicznego, a w efekcie różną kulturę energetyczną kraju. Jednolity rynek energii elektrycznej jest szansą, wyzwaniem, ale i koniecznością dla krajów Unii Europejskiej. Dla Polski, jednolity rynek energii elektrycznej winien zwiększyć bezpieczeństwo energetyczne kraju rozumiane jako „stan gospodarki umożliwiający pokrycie 5.

(6) bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania na energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska”1. Głównym celem badań prowadzonych na potrzeby niniejszej dysertacji była, z jednej strony, diagnoza polskiej elektroenergetyki i przemian w niej dokonujących się, z drugiej zaś próba określenia znaczenia tworzącego się jednolitego rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej oraz udziału w nim Polski dla bezpieczeństwa energetycznego kraju. Celami cząstkowymi prowadzonych badań były przede wszystkim:  określenie kultur energetycznych krajów UE,  porównanie stanu bezpieczeństwa energetycznego Polski i innych krajów UE,  określenie stopnia dostosowania się Polski do wymogów tworzącego się jednolitego rynku energii elektrycznej. Natomiast celem aplikacyjnym było sformułowanie przesłanek warunkujących korzystny wpływ tworzącego się JREE na bezpieczeństwo energetyczne Polski. Uwzględniając przyjęte w rozprawie cele sformułowano hipotezy badawcze: Hipoteza główna:. I.. Jednolity rynek energii elektrycznej winien stać się jednym z głównych czynników bezpieczeństwa energetycznego krajów Unii Europejskiej. Szczególnie jest to istotne dla nowych państw członkowskich Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW), w tym przede wszystkim dla Polski, która w relatywnie wysokim stopniu jest uzależniona od importu surowców energetycznych, głównie z Rosji.. Hipotezy cząstkowe: I.. Elektroenergetyka. winna. wykorzystywać. mechanizm. rynkowy. uzupełniony. prokonkurencyjnymi regulacjami. II.. Polityka energetyczna Unii Europejskiej determinuje proces tworzenia jednolitego rynku energii elektrycznej.. III.. W warunkach rosnącego popytu na energię elektryczną i wzrostu cen surowców energetycznych na świecie, koordynacja polityki energetycznej oraz mechanizm solidarnościowy w Unii Europejskiej wpływają na bezpieczeństwo energetyczne krajów członkowskich.. 1. Prawo energetyczne z 10 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 2003 r., Nr 153, poz. 1504 ze zm.). 6.

(7) IV.. Proces dostosowania się Polski do wspólnotowej polityki energetycznej warunkuje specyfika polskiej elektroenergetyki na tle kultur energetycznych pozostałych krajów członkowskich.. V.. Powstający jednolity rynek energii elektrycznej jest szansą i wyzwaniem dla polskiej elektroenergetyki, oddziałuje wielokierunkowo na bezpieczeństwo energetyczne Polski. Struktura pracy została podporządkowana realizacji celów badawczych i weryfikacji. sformułowanych hipotez badawczych. Praca składa się z pięciu rozdziałów, z których każdy wpisuje się w weryfikację hipotezy głównej oraz weryfikuje określoną hipotezę cząstkową. Rozdział pierwszy zawiera charakterystykę sektora elektroenergetycznego i opisuje podejmowane reformy mające na celu urynkowienie tego sektora. W rozdziale tym przybliżono pojęcie rynku energii elektrycznej, przedstawiono modele rynku, takie jak: monopol energetyczny, agencja elektroenergetyczna, rynek hurtowy i detaliczny energii elektrycznej, będące punktem odniesienia dla realizowanych w Polsce reform. Ukazano istotę i teoretyczne podstawy monopolu naturalnego, przyczyny jego występowania w energetyce zaliczanej do sektorów sieciowych (infrastrukturalnych) oraz przedyskutowano teorie renty monopolu i teorię grup interesu, odnoszące się do sektora elektroenergetycznego. Następnie skupiono się na analizie konkretnych działań umożliwiających demonopolizację energetyki oraz wprowadzenie mechanizmów rynkowych do energetyki, mających na celu utworzenie efektywnie funkcjonującego rynku energii elektrycznej. W tym kontekście przedstawiono przyczyny ingerencji państwa w elektroenergetykę poprzez stosowanie regulacji w obszarach gdzie trudno jest zaszczepić autentyczną konkurencję (przesył, dystrybucja). Opisano główne narzędzia regulacji prokonkurencyjnej dla elektroenergetyki, w tym realizację zasady unbundlingu, dostępu do sieci dla stron trzecich (zasada Third Party Access) oraz kształtowania cen w elektroenergetyce. W rozdziale drugim zaprezentowano uwarunkowania, cele i założenia wspólnotowej polityki energetycznej oraz kierunki jej ewolucji. Przedstawiono efekty i główne bariery polityki energetycznej krajów UE oraz czynniki determinujące jej przyszłe kierunki, takie jak: pakiet energetyczno-klimatyczny czy dialog energetyczny UE z Rosją. Następnie skupiono się na założeniach i wymogach dotyczących utworzenia jednolitego rynku energii elektrycznej. W tym aspekcie zostały szczegółowo przeanalizowane najważniejsze regulacje energetyczne: Dyrektywy elektroenergetyczne z 1996 r. i 2003 r. oraz Trzeci Pakiet Liberalizacyjny, będące podstawą utworzenia i realnego funkcjonowania jednolitego rynku energii elektrycznej.. 7.

(8) Trzeci rozdział pracy zawiera wieloaspektowe rozważania na temat rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem czynników określających wielkość i strukturę popytu na energię elektryczną oraz determinant jej podaży. Scharakteryzowano wielkość i strukturę obrotów energią elektryczną oraz znaczenie europejskich. giełd. energii. elektrycznej.. Podkreślono. rolę. transeuropejskich. sieci. energetycznych w handlu energią elektryczną w całej Unii Europejskiej i zapewnieniu bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej. Zaprezentowano przy tym „priorytetowe” projekty infrastrukturalne, kluczowe dla realnego utworzenia jednolitego rynku energii elektrycznej. Przedstawiono również bariery ograniczające rozwój transeuropejskich sieci energetycznych na przykładzie konkretnych projektów. Rozdział zamyka analiza znaczenia poszczególnych surowców energetycznych w wytwarzaniu energii elektrycznej w krajach Unii Europejskiej oraz głównych tendencji występujących w tym zakresie, co jest szczególnie istotne dla bezpieczeństwa energetycznego Unii Europejskiej. Przedmiotem rozważań w czwartym rozdziale jest bezpieczeństwo energetyczne Polski, jego istota i główne aspekty. W rozdziale tym podjęto próbę zdiagnozowania bezpieczeństwa energetycznego Polski na tle krajów Unii Europejskiej, wykorzystując do tego celu szereg wskaźników ekonomicznych, technicznych oraz analizy statystyczne (metodę Warda i metodę pełnego wiązania, metodę k-średnich, skalowanie wielowymiarowe). Zbadano również kulturę energetyczną Polski na tle krajów UE oraz stopień zaawansowania budowy JREE, determinujących bezpieczeństwo energetyczne kraju. Ze względu na fakt, iż bezpieczeństwo energetyczne ma charakter dynamiczny, obliczono wskaźniki syntetyczne dla bezpieczeństwa energetycznego dla 2000 r. i 2008 r. określające kierunki jego zmian. Analiza statystycznoekonometryczna została uzupełniona analizą opisową, wykorzystującą literaturę przedmiotu, raporty instytucji międzynarodowych i pozwoliła określić bezpieczeństwo energetyczne Polski i kierunki działań na rzecz jego zwiększenia. W rozdziale. piątym. podjęto. próbę. określenia. kierunków. oddziaływania. jednolitego rynku energii elektrycznej na bezpieczeństwo energetyczne Polski. Zawarto w nim rozważania dotyczące sytuacji w polskim sektorze elektroenergetycznym, dalszych przekształceń własnościowych oraz procesu dostosowania się Polski do wymogów wspólnotowej polityki energetycznej. Przedstawiono implikacje powstającego jednolitego rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej dla bezpieczeństwa energetycznego Polski ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju niskoemisyjnych, alternatywnych źródeł energii elektrycznej. Scharakteryzowano specyfikę odnawialnych źródeł energii wykorzystywanych do produkcji energii elektrycznej, takich jak: energia wiatru, słońca, wody, energia z biomasy 8.

(9) oraz omówiono rozwój energetyki jądrowej w Polsce. Ponadto, w kontekście bezpieczeństwa energetycznego przedstawiono możliwości wykorzystania krajowego gazu łupkowego oraz potencjalne korzyści wynikające z jego ewentualnej eksploatacji dla bezpieczeństwa energetycznego Polski. Podsumowanie całości rozprawy, zawierające najważniejsze wnioski z przeprowadzonych rozważań i badań umieszczono w zakończeniu. Integralną częścią pracy jest aneks znajdujący się na końcu pracy oraz bibliografia. Realizacja wytyczonych w pracy celów oraz weryfikacja postawionych hipotez badawczych wymagała podporządkowania się określonej procedurze badawczej i przyjęcia metody badań integrującej kilka instrumentów, do których należą: . analiza literatury przedmiotu i dokumentów z zakresu tematyki pracy o zasięgu krajowym. i międzynarodowym, . badania programów, materiałów źródłowych z zakresu elektroenergetyki polskiej i. unijnej. . przegląd prawa wspólnotowego i krajowego dotyczącego przedmiotu badań i próba oceny. istniejącego stanu prawnego w polskiej energetyce pod kątem wymogów unijnych oraz zmieniających się warunków na światowym rynku energetycznym. Ponadto w pracy zamieszczono i przeanalizowano wiele map przedstawiających kluczowe lokalizacje przestrzenne infrastruktury energetycznej, podmiotów rynku energii elektrycznej, europejskich giełd energii elektrycznej, połączeń polskiego systemu elektroenergetycznego z systemami krajów sąsiednich oraz szeregu innych, istotnych dla tworzącego się europejskiego jednolitego rynku energii elektrycznej oraz bezpieczeństwa energetycznego Polski. Weryfikacja postawionych hipotez została poparta analizą statystyczną (o charakterze statycznym i dynamicznym) dotyczącą funkcjonowania rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej oraz głównych czynników charakteryzujących ten rynek takich jak: zużycie energii elektrycznej, zależność UE od importu surowców energetycznych, wielkość i struktura produkcji energii elektrycznej w UE, import netto energii elektrycznej oraz szereg innych. W przeprowadzonych badaniach wykorzystano również metody taksonomicznoekonometryczne do których zaliczana jest analiza skupień, metoda k-średnich, skalowanie wielowymiarowe. W oparciu o wybrane i wyliczone wskaźniki ekonomiczne i techniczne przeprowadzono analizy dotyczące:. 9.

(10) . kultury energetycznej Polski na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej, do określenia. której wykorzystano m. in.: wskaźnik energochłonności gospodarki, wskaźnik zużycia energii na 1 mieszkańca, wskaźnik emisji gazów cieplarnianych na osobę, . bezpieczeństwa energetycznego Polski na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej,. wykorzystano: wskaźnik Stirlinga, wskaźnik energochłonności gospodarki, wskaźnik strat sieciowych, wskaźnik zależności energetycznej oraz wskaźnik energii odnawialnej, . stopnia realizacji założeń jednolitego rynku energii elektrycznej w Polsce, będącego. jednym z głównych czynników bezpieczeństwa energetycznego kraju, wykorzystującej: wskaźnik Herfindahla-Hirschmana, liczbę wydzielonych operatorów systemu przesyłowego i dystrybucyjnego, liczbę ogólnokrajowych dostawców energii elektrycznej, wskaźnik płynności energii elektrycznej, ceny energii elektrycznej, indeks dystansu władzy. Analiza ekonometryczna została uzupełniona częścią opisową, bazującą na przeglądzie literatury. przedmiotu,. programów. i. raportów. dotyczących. stanu. sektora. elektroenergetycznego i dokonujących się w nim przemian. Na tej podstawie sformułowano wnioski dotyczące bezpieczeństwa energetycznego Polski. Autorka pracy pragnie szczególnie serdecznie podziękować: śp. Profesorowi Stanisławowi Miklaszewskiemu za stworzenie warunków dla rozwoju naukowego, za inspirację do podjęcia niniejszego tematu oraz życzliwość i okazaną pomoc. Panu Profesorowi Edwardowi Molendowskiemu za umożliwienie kontynuacji pracy badawczej, opiekę naukową, cenne rady i wskazówki merytoryczne, a także życzliwość i wyrozumiałość. Rodzinie za cierpliwość, serdeczność i wsparcie.. 10.

(11) Rozdział I. Teoretyczne aspekty funkcjonowania rynku energii elektrycznej Sektor elektroenergetyczny odgrywa ogromną rolę we wzroście i rozwoju gospodarczym każdego kraju. W Polsce przez lata elektroenergetyka, podobnie jak inne sektory infrastrukturalne, miała charakter monopolu naturalnego. Wraz z transformacją gospodarczą, urynkowieniem objęto również ten szczególnie istotny dla gospodarki sektor. Chodziło o zbudowanie rynku energii elektrycznej, na którym energia elektryczna jest traktowana, jako towar o określonej cenie, oddzielony od jego dostawy jako usługi. W tym względzie istnieją różne rozwiązania nawiązujące do prezentowanych w niniejszym rozdziale modeli rynku energii elektrycznej, w tym do: modelu monopolu elektroenergetycznego, modelu agencji elektroenergetycznej, modelu rynku hurtowego, modelu hurtowego i detalicznego rynku energii elektrycznej. Wybór i realizacja określonego modelu, stosownie do istniejących uwarunkowań krajowej energetyki, determinuje efektywność funkcjonowania rynku, poziom konkurencji, rolę organów regulacyjnych, ceny energii elektrycznej i jej dostawy oraz szereg innych aspektów jego funkcjonowania. Ze względu na specyficzne cechy energii jako towaru oraz bezpieczeństwo energetyczne państwa mechanizmy rynkowe są wprowadzane powoli i ostrożnie w większości krajów. W celu wyeliminowania skutków istnienia w przeszłości monopolu naturalnego w energetyce i strat społecznych ponoszonych z tego tytułu oraz przezwyciężenia „niesprawności” tworzącego się rynku wprowadzono nadzór państwa w postaci regulacji nad tym sektorem. W związku z tym ważne jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie: jakie obszary rynku energii elektrycznej obejmuje się regulacjami, czy są one niezbędne oraz jakie implikacje powoduje ich wprowadzenie? Pozwoliło to częściowo zweryfikować hipotezę główną pracy oraz pierwszą hipotezę cząstkową mówiącą, iż elektroenergetyka powinna wykorzystywać mechanizm rynkowy uzupełniony prokonkurencyjnymi regulacjami.. 1.1. Sektor energetyczny a elektroenergetyka Sektor energetyczny jest zaliczany do sektorów strategicznych, wykorzystywanych do wspierania podstawowych celów. gospodarczych. Punktem wyjścia w niniejszych. rozważaniach jest pojęcie sektora energetycznego, zmieniające się na skutek dokonującego się postępu technicznego, procesów integracji i globalizacji w gospodarce światowej.. 11.

(12) W literaturze przedmiotu przez sektor energetyczny (energetykę) w szerokim ujęciu rozumie się procesy pozyskiwania źródeł energii, wytwarzania energii, jak również dostarczanie jej do odbiorców finalnych, przemysłowych i komunalnych (por. rys. 1.1.). Do głównych źródeł energii (paliw energetycznych) zalicza się2: . paliwa stałe (węgiel, gaz naturalny, ropa naftowa),. . paliwa jądrowe (przede wszystkim uran),. . paliwa odnawialne (wiatr, woda, słońce i inne). W węższym ujęciu energetyka obejmuje dwa sektory:. 1. Sektor wytwarzania energii, obejmujący produkcję energii elektrycznej i cieplnej. 2. Sektor dostarczania energii do odbiorców, na który składa się działalność sieciowa polegająca na dostarczaniu energii do użytkowników za pomocą sieci przesyłowych i dystrybucyjnych oraz handlowa, czyli sprzedaż energii. Powyższa definicja nie obejmuje swym zakresem poszukiwania i wydobywania paliw stałych, czyli górnictwa naftowego, węglowego, gazowego3. Istotę energetyki przybliża jej podział, ze względu na4: 1. Funkcje, jakie pełnią różne postacie energii. 2. Jednorodność charakteru działalności energetycznej. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z ujęciem systemowym, w którym wyróżnia się poszczególne postacie energii, jak np. energię pierwotną oraz energię finalną. Za energię pierwotną uważa się energię otrzymaną z substancji i sił przyrody. Natomiast energia finalna (tzw. energia bezpośrednia) to energia pierwotna, pomniejszona o sumę strat powstających w trakcie przemian energetycznych, bądź na skutek przesłania jej do danego punktu przeznaczenia. W drugim przypadku energetyka jest postrzegana jako wyodrębniony sektor gospodarki danego państwa, z uwzględnieniem przekrojów rzeczowo–podmiotowych i organizacyjnych, tzw. ekonomia energii.. 2. T. Skoczny, Energetyka, [w:] Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, red. J. Barcz, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2005, s. 710. 3 Ibidem, s. 710. 4 A. Dobroczyńska, red., Energetyka w Unii Europejskiej: droga do konkurencji na rynkach energii elektrycznej i gazu, Urząd Regulacji Energetyki, Biblioteka Regulatora, Warszawa, 2003, s. 3.. 12.

(13) Rys. 1.1. Struktura sektora energetycznego ENERGETYKA (SEKTOR ENERGETYCZNY). Paliwa stałe (ropa naftowa, gaz naturalny, węgiel). - procesy pozyskiwania źródeł energii - wytwarzanie energii - dostarczanie energii do odbiorców. Paliwa jądrowe (uran). Paliwa odnawialne (woda, wiatr, słońce, biopaliwa itp.) Elektroenergetyka. - wytwarzanie energii elektrycznej - przesyłanie energii elektrycznej - dystrybucja energii elektrycznej - handel energią elektryczną. Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Skoczny, Energetyka…, op. cit., s. 710, oraz F. Elżanowski, Polityka energetyczna. Prawne instrumenty realizacji, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2008, s. 28.. Znaczenie gospodarcze energetyki wynika z osiągniętego rozwoju ekonomicznego (konieczności jego utrzymania) oraz z ciągłego wzrostu popytu na energię w gospodarce światowej. Jest ono determinowane m.in. wielkością i strukturą wytwarzania PKB, dynamiką wzrostu gospodarczego i rozwoju technologicznego. Funkcjonowanie gospodarki danego państwa. w. dużej. mierze. uzależnione. jest. od. sprawnego. działania. sektora. elektroenergetycznego, który jest wysoko wyspecjalizowanym działem energetyki5. Energia elektryczna jest dobrem, które się produkuje i dostarcza w czteroetapowym, pionowym, współzależnym procesie, obejmującym6: 1. Wytwarzanie polegające na produkcji energii elektrycznej przez elektrownie. 2. Przesył, czyli transport energii elektrycznej przez sieci wysokiego napięcia tworzące główną sieć elektryczną wysokiego napięcia w danym kraju, są to tzw.sieci przesyłowe, o napięciu wyższym niż 110 kV (220 kV i 400 kV). 5. Pomimo, iż elektroenergetyka stanowi „podsektor” sektora energetycznego to ze względu na szczególne jej znaczenie dla funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa, w pracy przyjęto określenie „sektor” elektroenergetyczny. 6 L. Bergman, G. Brunekreeft, Ch. Doyle, N. H. Vonder Ferhr, D. M. Newberry, M. Pollitt, P. Régibeau, A European Market for Electricity. Monitoring European Deregulation 2, Centre for Economic Policy Research, UK 1999, s. 23.. 13.

(14) 3. Dystrybucję (rozdzielenie), czyli przesył energii elektrycznej sieciami o napięciu nie wyższym niż 110 kV do końcowych odbiorców (tzw. sieci rozdzielcze). 4. Handel detaliczny energią elektryczną (dostawa) do odbiorców końcowych. Elektroenergetykę określa się najczęściej jako działalność człowieka na polu nauki, techniki i gospodarki obejmującą wytwarzanie, przesyłanie, rozdzielanie i praktyczne wykorzystanie energii elektrycznej7. Urządzenia techniczne służące wzajemnemu powiązaniu tych etapów tworzą system elektroenergetyczny, a składają się na niego elektrownie, linie przesyłowe i rozdzielcze oraz częściowo odbiorniki energii elektrycznej. Należy podkreślić, że elektroenergetyka jest ściśle powiązana z innymi działami energetyki. tj.:. gazownictwem,. podsektorem. paliw. ciekłych,. termoenergetyką,. hydroenergetyką, energetyką jądrową, elektrotechniką, itp. Geneza elektroenergetyki sięga ponad stu lat, z tym, że należy przypomnieć, iż elektryczność była już znana przez starożytnych Greków w formie elektrostatycznej. W miarę upływu czasu odkryto i opisano najważniejsze prawa rządzące elektrycznością. W 1800 r. włoski fizyk A. Volta zbudował ogniwo galwaniczne, a w 1820 r. francuski fizyk i matematyk A. M. Ampère odkrył wzajemne oddziaływanie na siebie przewodów, przez które przepływał prąd. Do rozwoju nauki w tej dziedzinie przyczynili się m.in. G. Ohm, G. Kirchhoff, J. C. Maxwell. Jednak tak naprawdę dopiero od „drugiej rewolucji przemysłowej”8 energia elektryczna stała się popularna i wykorzystywana na wielką skalę zarówno do oświetlania pomieszczeń, jak i do silników. Początki przemysłu dostaw energii (Electricity Supply Industry) były stymulowane odkryciami i działalnością prywatnych przedsiębiorców. W czasie, gdy eksperymentowano z użyciem. energii. elektrycznej. w. XIX. w.. np.. oświetlenie. Opery. w. Paryżu. światłami łukowymi w 1844 r., jednocześnie w coraz szerszym zakresie stosowano publiczne oświetlanie wykorzystujące, jako źródła siłownie elektryczne, co było początkiem przemysłu dostaw energii elektrycznej9. Współczesne systemy elektroenergetyczne w ich obecnej postaci rozwinęły się dopiero po II wojnie światowej, tworząc mocne, scentralizowane struktury, zazwyczaj pionowo 7. J. Paska, Wytwarzanie energii elektrycznej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2005, s. 14-15. 8 Z końcem XVIII w. rozpoczęła się pierwsza przemysłowa rewolucja, która trwała do drugiej połowy XIX w. Dokonujący się cywilizacyjny postęp doprowadził do powstania kilku wyjątkowo istotnych dla rozwoju ludzkości urządzeń m.in. jak wynalezienie maszyny parowej. Druga rewolucja przemysłowa przypada na drugą połowę XIX w. i początki XX w.. 9 Ch. Harris, Electricity Markets: Pricing, Structures and Economics, John Wiley & Sons Inc., England, 2006, s. 11.. 14.

(15) zintegrowanego monopolu będącego w rękach państwa10. Było to spowodowane koniecznością kontroli sektorów ważnych strategicznie, związanych z realizacją funkcji użyteczności publicznej, do których zaliczono elektroenergetykę. Czynnikiem sprzyjającym powstawaniu i funkcjonowaniu monopolu była tradycyjna skłonność państw Europy Zachodniej do centralizacji produkcji, natomiast w krajach Europy Środkowo-Wschodniej11 skłonność do koncentracji całej gospodarki w rękach państwa.. 1.2. Rynek energii elektrycznej i jego istota W literaturze przedmiotu pojęciem rynku określa się ogół transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków im towarzyszących, takich jak: ceny, rabaty, możliwość płatności kredytem itp. W definicji tej występują trzy zasadnicze elementy: popyt reprezentowany przez nabywcę, podaż reprezentowana przez sprzedawcę oraz cena. Każdy z wymienionych elementów jest determinowany szeregiem różnorodnych czynników. Wzajemna relacja popytu i podaży warunkuje cenę i wpływa na alokację zasobów w gospodarce, przepływy kapitału z dziedzin mniej rentownych do bardziej rentownych oraz na poziom konkurencji. Z punktu widzenia przedmiotu wymiany wyróżnia się określone typy rynków, np. rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników wytwórczych. Według F. Benhama „ to co ma cenę, może mieć swój rynek”12. Traktowanie również energii elektrycznej jako towaru o określonej cenie stało się impulsem do powstania rynku energii elektrycznej. Najważniejszym krokiem w kierunku jego rozwoju była liberalizacja elektroenergetyki. Według opracowania sporządzonego przez Międzynarodową Agencję Energii (International Energy Agency), Agencję Energii Atomowej (Nuclear Energy Agency) i Organizację ds. Ekonomicznej Współpracy i Rozwoju (Organisation for Cooperation and Development13) pod pojęciem liberalizacji sektora. 10. W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej. Wybrane aspekty techniczne i ekonomiczne, Wydawnictwo ARE oraz Energoprojekt-Consulting S.A., Warszawa 2000, s. 19. 11 W polskiej literaturze do Europy Środkowo-Wschodniej (uwzględniając czynniki geograficzno–historyczne i polityczno-ustrojowe) najczęściej zalicza się 16 państw, tj. Albanię, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Chorwację, Czechy, Czarnogórę, Estonię, Litwę, Łotwę, Macedonię, Polskę, Rumunię, Serbię, Słowację, Słowenię, Węgry. W opracowaniach politycznych i naukowych rozszerza się często to pojęcie na wszystkie kraje byłego bloku radzieckiego, a więc także obecne kraje WNP. Są to zatem obok Rosji, Ukrainy i Białorusi: Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Mołdowa, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan, zob. E. Molendowski, Liberalizacja wymiany handlowej krajów Europy Środkowowschodniej w okresie transformacji ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń krajów CEFTA, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2007, s. 58-59. 12 Z. Dach, red., Mikroekonomia, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1997, s. 41. 13 Projected Costs of Generating Electricity. Update 1998, Nuclear Energy Agency, International Energy Agency & OECD Report, Paris 1998, s. 201-202.. 15.

(16) elektroenergetycznego rozumie się wszelkie reformy dotyczące funkcjonowania tego sektora. Zaliczane są do nich14: . komercjalizacja (korporatyzacja), czyli przekształcanie państwowych przedsiębiorstw. elektroenergetycznych w firmy sektora elektroenergetycznego zorientowane rynkowo, . prywatyzacja - sprzedaż. aktywów. przedsiębiorstw. elektroenergetycznych. przez. przedsiębiorstwa państwowe przedsiębiorstwom prywatnym, co wydaje się być warunkiem koniecznym zaszczepienia konkurencji, . deregulacja - ograniczenie bezpośredniej kontroli lub nadzoru administracyjnego nad. funkcjonowaniem przedsiębiorstw elektroenergetycznych, . wprowadzenie konkurencji - swobodny wybór producenta energii elektrycznej jak również. umożliwienie odbiorcom końcowym energii elektrycznej swobodnego wyboru jednego spośród większej liczby potencjalnych dostawców. Reformy te mogą występować jednocześnie z różnym nasileniem lub niezależnie od siebie. W każdym kraju Unii Europejskiej miały one inny charakter i uwzględniały takie elementy,. jak:. stan. i. uwarunkowania. krajowej. elektroenergetyki,. warunki. makroekonomiczne, strukturę własności, strukturę zużycia surowców energetycznych do produkcji energii elektrycznej, istniejący system regulacji działalności sektora15. Ponadto olbrzymie znaczenie w ich realizacji miały następujące czynniki16: 1. Światowy postęp. technologiczny. i. rewolucja. teleinformatyczna.. Technologie. mikroprocesorowe oraz nowoczesne technologie komputerowe utworzyły nowe możliwości w zakresie pomiarów i rejestracji parametrów stanu pracy systemów elektroenergetycznych oraz. przepływów. energii. elektrycznej.. Do. usprawnienia. pracy. systemów. elektroenergetycznych przyczyniła się również technika światłowodowa, umożliwiająca przesył informacji dotyczących m.in. przepływów energii elektrycznej dla celów rozliczeniowych pomiędzy sprzedającymi a kupującymi. Pojawienie się rozwiązań, takich jak metoda CCS - Carbon Capture and Storage, ogniwa fotowoltaiczne, turbiny zasilane energią wiatru itd.) dało szanse na powstanie nowych, efektywniejszych rynków energii elektrycznej17.. 14. A. Chochowski, F. Krawiec, Zarządzanie w energetyce. Koncepcje, zasoby, strategie, struktury, procesy i technologie energetyki odnawialnej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s. 19. 15 A. Szablewski, Konkurencja, regulacja i prywatyzacja sektora energetycznego, Polska Akademia Nauk, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2000, s. 45. 16 F. Krawiec, S. Krawiec, Zarządzanie marketingiem w firmie energetycznej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2001, s. 15-16. 17 A. Chochowski, F. Krawiec, Zarządzanie w energetyce.., op. cit., s. 20.. 16.

(17) 2. Wymagania odbiorców w zakresie swobodnego wyboru dostawcy energii elektrycznej i usług elektroenergetycznych. 3. Nasilająca się konkurencja w skali globalnej, wpływająca na globalizację rynków energii elektrycznej. Firmy energetyczne mają obecnie dostęp do rynków zagranicznych, gdzie mogą inwestować, nabywać krajowe przedsiębiorstwa. Efektem jest tworzenie się światowych standardów i struktur organizacyjnych sektora elektroenergetycznego i rynku energii elektrycznej. Głównymi celami przeprowadzanych reform w krajach UE, było przede wszystkim: obniżenie. cen. energii. elektrycznej. dla. konsumentów,. zwiększenie. efektywności. ekonomicznej dostaw energii elektrycznej, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego dzięki dobrze zlokalizowanym inwestycjom w nowe moce wytwórcze oraz wprowadzenie nowych. technologii,. poprawiających. poziom. świadczonych. usług.. Liberalizacja. elektroenergetyki z założenia miała przynieść korzyści w postaci18: . bardziej wydajnego użytkowania zasobów przy wytwarzaniu energii elektrycznej,. przesyle i dystrybucji, . odpowiedniego kształtowania cen energii elektrycznej, odzwierciedlających fluktuacje lub. trendy, koszty oraz dostępność zasobów naturalnych, . zwiększenia konkurencyjności przemysłów mocno zależnych od energii elektrycznej. dzięki spadkowi końcowej ceny dla użytkownika, . kształtowania cen energii elektrycznej w oparciu o rynek,. . uwrażliwienia elektroenergetyki na sygnały rynkowe i na stosowanie opodatkowania. mającego na celu internalizację kosztów środowiskowych. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że głównym pionierem radykalnych zmian w sektorze elektroenergetyki stała się Wielka Brytania. Electricity Act z 1989 r. sankcjonował w tym kraju równoczesną prywatyzację sektora, oddzielenie wytwarzania od przesyłu oraz dystrybucji energii, poprzez rozbicie monopolistycznej organizacji Central Electricity Generating Board (CEGB) oraz wprowadzenie konkurencji w wytwarzaniu i dostawie energii. Natomiast kraje Europy Środkowo-Wschodniej, rozpoczynając w 1989 r. transformację gospodarczą, objęły nią również całą energetykę. Opracowały i zaczęły. 18. T. Skoczkowski, Wpływ liberalizacji na politykę i stosowane środki zmierzające do zwiększenia efektywności wykorzystania energii, Materiały z konferencji EPS, Warszawa 1-3 października 2003 r. (http://manhaz.cyf.gov.pl, data dostępu: 28.11.2008).. 17.

(18) wprowadzać własną koncepcję urynkowienia elektroenergetyki stosownie do istniejących warunków technologicznych i makroekonomicznych19. W celu przybliżenia istoty rynku energii elektrycznej, puntem wyjścia w niniejszym rozdziale stała się ogólna definicja rynku określanego jako miejsce, zazwyczaj zorganizowane w sensie instytucjonalnym, gdzie dokonują się transakcje kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz wytworzonych dóbr – produktów i usług. Jednak wydaje się, iż w definicji rynku energii elektrycznej powinny zostać uwzględnione fizyczne cechy towaru, jakim jest energia elektryczna i charakter działania systemu elektroenergetycznego, odróżniające rynek energii elektrycznej od innych rynków towarowych. Należą do nich przede wszystkim20: . specyfika energii elektrycznej. jako towaru, polegająca na braku możliwości. magazynowania w sposób trwały21. Znany powszechnie sposób magazynowania energii elektrycznej przy pomocy akumulatorów pozwala na gromadzenie małych jej ilości, co powoduje konieczność niemal natychmiastowego odbioru wytworzonej energii22, . konieczność zapewnienia ciągłego, dokładnego równoważenia zapotrzebowania. i produkcji energii elektrycznej, . jakość energii elektrycznej, gdyż aktualnie większość urządzeń jest bardzo wrażliwa na. zmiany parametrów zasilania23, . mała elastyczność cenowa popytu na energię elektryczną w krótkim okresie,. . stosunkowo niska cenowa elastyczność podaży energii elektrycznej,. . strategiczne znaczenie bezawaryjnego działania systemu elektroenergetycznego,. . łatwość monopolizacji rynku poprzez wykorzystanie specyficznych cech fizycznych. działania systemu elektroenergetycznego. Mimo iż energia elektryczna jest specyficznym towarem, to rynek energii elektrycznej tak jak każdy inny rynek winien gwarantować24:. 19. F. P. Sioshansi, Competitive Electricity Markets: Design, Implementation, Performance, Elsevier Science & Technology, Oxford 2008, s. 1. 20 L. Szczygieł, Model rynku energii elektrycznej, [w:] Jaki model rynku energii?, red. M. Okólski, Biblioteka Regulatora, Warszawa 2001, s. 1. 21 To odróżnia energię elektryczną od takich dóbr jak ropa naftowa czy zboże. Nawet naturalny gaz, który ze względu na swoją specyfikę jest najbliższy energii elektrycznej może być przechowywany, stąd kraje mogą robić zapasy gazu ziemnego, ale nie gotowej energii elektrycznej. 22 L. Bergman, G. Brunekreeft, Ch. Doyle, N. H. Vonder Ferhr, D. M. Newberry, M. Pollitt, P. Régibeau, A European Market for Electricity…, op. cit., s. 31. 23 Jakość energii elektrycznej to grupa parametrów definiujących cechy energii elektrycznej dostarczanej użytkownikowi w normalnych warunkach prowadzenia ruchu, ciągłości dostaw oraz charakterystyka napięcia ( symetria, częstotliwość itp.) por. M. Wasiluk-Hassa, Jakość energii elektrycznej-kaprys czy konieczność, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Operatora Systemu Przesyłowego Energii Elektrycznej”, 3/2001, s. 3-4. 24 L. Szczygieł, Model rynku energii…, op. cit. s. 1-8.. 18.

(19) . równe prawa uczestników, w tym równoprawny dostęp wszystkich uczestników do sieci przesyłowych oraz brak uprzywilejowania dla poszczególnych grup producentów oraz niektórych technologii wytwarzania energii elektrycznej,. . swobodne kształtowanie ceny towaru (energii elektrycznej),. . konkurencję w produkcji i dostawie towaru, jakim jest energia elektryczna. Ze względu na niezbędność energii elektrycznej w procesach produkcji i konsumpcji,. racjonalizacja kosztów jej wytworzenia oraz fizycznej dostawy jest strategicznym wyzwaniem. dla. gospodarek. poszczególnych. państw.. Dlatego. nadrzędnym. celem. funkcjonowania rynku energii elektrycznej jest zapewnienie jej racjonalnych cen zarówno dla odbiorców hurtowych (biznesowych) jak i dla odbiorców indywidualnych (gospodarstw domowych). Poprzez wprowadzenie rynku energii elektrycznej dąży się do obniżenia kosztów produkcji oraz dostawy energii elektrycznej, co ostatecznie ma się przyczynić do spadku ceny za energię elektryczną. W tym celu niezmiernie ważne jest stworzenie struktury rynku energii elektrycznej, odpowiedniej do warunków, jakie posiada dane państwo. Wprowadzenie rynku energii w krajach wysoko rozwiniętych o zdolnościach produkcyjnych i przesyłowych większych od popytu krajowego na energię, zazwyczaj przekłada się na odczuwalny, szybki spadek cen energii elektrycznej25. Natomiast w przypadku krajów rozwijających się, sytuacja ta przedstawia się inaczej. W krajach tych bardzo często systemy elektroenergetyczne nie nadążają za rozwojem gospodarki, czego efektem może być wzrost cen energii elektrycznej. W takiej sytuacji powinny zostać podjęte nowoczesne inwestycje w elektroenergetyce, które zwiększą moce produkcyjne, a w efekcie przyczynią się do spadku cen energii elektrycznej26. Reasumując rynek energii elektrycznej ma na celu przede wszystkim27: . zagwarantowanie bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej,. . poprawę jakości zasilania w energię elektryczną,. . zapewnienie możliwości wyboru dostawcy energii elektrycznej wszystkim odbiorcom,. . wykreowanie bodźców do inwestowania w nowoczesne źródła energii oraz do. unowocześnienia elektroenergetyki, . zapewnienie lepszej ochrony konsumentom energii poprzez rozwiązania prawne oraz. regulacje rynkowe, 25. Praktyka pokazuje odstępstwo od tej reguły w przypadku Wielkiej Brytanii, gdzie w wyniku urynkowienia elektroenergetyki (wadliwie zaprojektowanego rynku energii) nastąpił wzrost cen energii elektrycznej. Szerzej [w:] W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 15 26 Ibidem, s. 23. 27 Ibidem, s. 20.. 19.

(20) . wytwarzanie energii w sposób przyjazny dla środowiska naturalnego,. . zwiększenie efektywności wykorzystania energii elektrycznej,. . zagwarantowanie rentowności przedsiębiorstw funkcjonujących w energetyce,. . zapewnienie energetyce środków niezbędnych na odtworzenie i rozwój jej infrastruktury. technicznej. W rozważaniach nad rynkiem energii elektrycznej nieodzowna wydaje się odpowiedź na pytanie, jakimi produktami obraca się na tym rynku? Odpowiedź, która pierwsza przychodzi na myśl to energia elektryczna. Bardzo rzadko pamięta się, iż zakup energii elektrycznej jest nierozerwalnie związany z koniecznością jej przesyłu od wytwórcy (elektrowni) do nabywcy. Oddzielenie energii elektrycznej jako produktu od jej dostawy jako usługi jest podstawowym warunkiem istnienia rynku energii elektrycznej. Sytuacja ta jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech rynku energii, gdyż energia wytworzona w elektrowni jest przesyłana przez przynajmniej dwa różne przedsiębiorstwa i może być sprzedana klientom przez trzeci niezależny podmiot. Umożliwia to oddzielne ustalanie cen dla produktu, jakim jest energia elektryczna i usługi jaką jest jej przesył. W praktyce krajów Unii Europejskiej nie było to tak oczywiste, ponieważ Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. nie rozstrzygał kwestii czy dostarczanie energii. podlega przepisom o swobodnym przepływie towarów (art. 23-31 (dawny art.30-37TWE)), gdyż nie definiował pojęcia „towar”. Jednak Europejski Trybunał Sprawiedliwości uznał w orzeczeniu w sprawie 6/64 Costa v.Enel28, iż narodowy monopol elektroenergetyczny podlega przekształceniu w myśl art. 31 TWE, co pośrednio potwierdziło, iż energia elektryczna jest traktowana jako towar, a jej przesył jako usługa29. Dla każdego państwa priorytetem jest wprowadzenie takiej konstrukcji rynku, która zapewni niezawodne zasilanie w energię elektryczną, integralność sieci zasilającej oraz stabilność systemu elektroenergetycznego. W rzeczywistości oznacza to, że operator systemu przesyłowego jest odpowiedzialny za odpowiedni rozdział obciążeń, równoważący zapotrzebowanie. na. energię. elektryczną.. Działające. rynki. energii. są. zazwyczaj. zorganizowane w podobny sposób, różniąc się takimi szczegółami, jak: sposób zawierania kontraktów, przygotowanie ofert, liczba odbiorców, wytwórców itp. Powyższe rozważania. 28. Orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie 6/64 Costa v. Enel, Zb.Orz.1964, s. 585. Fakt, iż energia elektryczna jest towarem zostało również potwierdzone w sprawie C-393/92 Almelo v. Ijsselmmij, Zbiór Orzeczeń 1994, s. 1-1477. 29 T. Skoczny, Energetyka…, op. cit., s. 713.. 20.

(21) uwypuklają znaczenie odpowiedniej struktury rynku energii elektrycznej, która powinna (por. rys. 1.2.)30: . równoważyć interesy wszystkich podmiotów prowadzących swą działalność na rynku. energii elektrycznej, . zapewniać obniżkę kosztów transakcyjnych,.  służyć realizacji strategicznych celów polityki państwa,  ograniczać negatywne oddziaływanie na środowisko naturalne. Rys. 1.2. Cele działania rynku energii elektrycznej i sposoby ich osiągania. Źródło: L. Szczygieł, Model rynku energii ..., op. cit. s. 1.. Na rynku energii, tak jak na każdym innym rynku, działają podmioty reprezentujące stronę podażową i popytową. Podmioty związane ze stroną podażową rynku energii elektrycznej podejmują działania związane z jej31: . wytwarzaniem,. . przesyłem i dystrybucją,. . handlem. System elektroenergetyczny danego kraju stanowi jeden olbrzymi obwód elektryczny.. W rzeczywistości jest to niezwykle złożony system, którego sprawne funkcjonowanie jest możliwe dzięki zastosowaniu zaawansowanych rozwiązań technicznych oraz nieprzerwanej pracy wielu tysięcy osób. Podmiotami wytwórczymi, które wprowadzają energię do. 30. L. Szczygieł, Model rynku energii …, op. cit. s. 4-5. Uczestnicy rynku i formy handlu energią (http://www.rynek energii elektrycznej.cire.pl/st,33,318,item,27178,7 ,0,0,0,0,0,uczestnicy-rynku-i-formy-handlu-energia.html, data dostępu: 21.01.2010). 31. 21.

(22) „krajowego obwodu elektrycznego” są elektrownie wytwarzające energię elektryczną. Najczęściej spotykane ich rodzaje to32: . elektrownie systemowe (tzw. elektrownie zawodowe), w których energia elektryczna jest. wytwarzania ze spalania węgla brunatnego i węgla kamiennego, . elektrociepłownie, w których jednocześnie wytwarzana jest energia elektryczna i ciepło. (tzw. wytwarzanie energii elektrycznej w skojarzeniu z ciepłem), . elektrownie wytwarzające energię z odnawialnych źródeł energii, do których należą:. elektrownie wodne, siłownie wiatrowe, elektrownie, w których energia elektryczna jest wytwarzana w wyniku spalania biomasy, ogniwa fotowoltaiczne, . elektrownie jądrowe. Struktura. występowania. poszczególnych. rodzajów. elektrowni. w. krajach. Unii. Europejskiej przedstawia się różnie, w zależności od czynników, takich jak: posiadanie surowców energetycznych, danej technologii, strategii państwa (np. Francja swoją elektroenergetykę opiera na elektrowniach jądrowych, a Szwecja na elektrowniach wodnych itp.). Po wytworzeniu energii elektrycznej jest ona transportowana przez firmy upoważnione do tego zadania, liniami o możliwie najwyższym napięciu. Wynika to z faktu, że straty związane z przesyłem energii elektrycznej są odwrotnie proporcjonalne do napięcia, na jakim jest ona przesyłana. Energia elektryczna jest transportowana dwoma rodzajami sieci elektroenergetycznych33: . sieciami przesyłowymi o napięciu 220 i 400 kV, którymi energia jest transportowana. bezpośrednio z elektrowni do tzw. Głównych Punktów Zasilających (GPZ), . sieciami dystrybucyjnymi o napięciu od 230 V do 110 kV należącymi do dystrybutorów. energii, którymi energia jest transportowana z GPZ bezpośrednio do odbiorców finalnych. W celu sprawnego funkcjonowania rynek energii elektrycznej, oprócz podmiotów działających w sferze wytwarzania, przesyłania, dystrybucji i handlu, potrzebuje koordynacji technicznej. Tak jak w przypadku np. systemów informatycznych większych firm, system elektroenergetyczny. ma. swoich. administratorów. nazywanych. „operatorami”.. „Administratora” sieci przesyłowej nazywa się operatorem systemu przesyłowego (OSP), natomiast „administratorów” sieci dystrybucyjnych nazywa się operatorami systemów dystrybucyjnych (OSD). Jednostki te są odpowiedzialne za sprawne funkcjonowanie infrastruktury 32 33. technicznej. umożliwiającej. realizację. umów. zawartych. pomiędzy. Ibidem. Ibidem.. 22.

(23) poszczególnymi uczestnikami rynku energii (wytwórcami, odbiorcami, przedsiębiorstwami obrotu). Obowiązki obydwu operatorów są szczegółowo określone, a ich działalność jest prowadzona na podstawie udzielonych koncesji34. Do podstawowych obowiązków operatora systemu przesyłowego należą35: . zarządzanie bieżącym funkcjonowaniem, konserwacja, przeprowadzanie remontów oraz. rozwój sieci przesyłowej, . zarządzanie wymianą energii elektrycznej pomiędzy krajowymi i zagranicznymi. systemami elektroenergetycznymi, . zarządzanie rynkiem bilansującym (o czym szerzej w dalszej części podrozdziału). Na operatorze systemu dystrybucyjnego (OSD) spoczywają analogiczne zadania, jednak. dotyczą one sieci dystrybucyjnych. Obowiązki operatorów systemów dystrybucyjnych pełnią lokalni dystrybutorzy energii36. Handlem energią zajmują się tzw. spółki obrotu, które kupują energię od wytwórców i sprzedają ją klientom finalnym, co jest możliwe dzięki działalności operatorów rynku, czyli operatorów handlowych (OH) oraz operatorów handlowo-technicznych (OHT). Podmioty te są odpowiedzialne za przekazywanie operatorom systemu elektroenergetycznego informacji odnośnie. wcześniej. przewidywanego. i. faktycznego. zużycia. energii. elektrycznej. przez klientów końcowych oraz jej produkcji. Operator handlowo-techniczny jest odpowiedzialny za przekazywanie informacji od podmiotu faktycznie produkującego lub zużywającego energię. Natomiast operator handlowy przekazuje informacje od podmiotu zajmującego się jedynie handlem energią (np. giełda energii, przedsiębiorstwo obrotu energią)37. Tak więc rynek energii elektrycznej działa zarówno na płaszczyźnie finansowej jak i technicznej zwanej rynkiem bilansującym. 1.3. Modele i rodzaje rynków energii Proces ewolucji rynkowej sektora elektroenergetycznego przebiegał i nadal przebiega w kierunku ograniczenia monopolu w całym rynku energii elektrycznej. Wyróżnia się cztery modele rynku energii elektrycznej38: 34. W przypadku Polski koncesje te są udzielane przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. http://www.cire.pl/item,27184,7.html, data dostępu: 18.12.2008. 36 Ibidem. 37 Ibidem. 38 W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 33. 35. 23.

(24) 1. Monopol elektroenergetyczny. 2. Agencja elektroenergetyczna. 3. Hurtowy rynek energii elektrycznej,  rynek hurtowy scentralizowany (pool energetyczny),  rynek giełda - operator systemu przesyłowego,  rynek zdecentralizowany (rozproszony). 4. Hurtowy i detaliczny rynek energii elektrycznej. Monopol. elektroenergetyczny. był. klasycznym. modelem. funkcjonowania. elektroenergetyki opartym o pionowo zintegrowaną strukturę (tzw. vertically integrated monopoly) obejmującą jednocześnie wytwarzanie, przesył i dystrybucję energii. Złożoność tych procesów, wynikająca zarówno ze specyficznych cech energii elektrycznej, dużej liczby odbiorców, jak również zazwyczaj dużego rozproszenia geograficznego systemu elektroenergetycznego, częstych problemów technicznych wymagała silnej koordynacji. W modelu tym rząd danego państwa zwykle był jednocześnie właścicielem oraz bezpośrednio zarządzającym przedsiębiorstwem, obejmującym w zasadzie cały łańcuch technologiczny wytwarzania i przesyłania energii elektrycznej (direct government. ownership).. Zakłady. dystrybucyjne,. nazywane. operatorami. systemów. rozdzielczych (na rys. 1.3. oznaczone jako OSR), w takim rozwiązaniu organizacyjnym miały pewną swobodę gdyż mogły być wyłączone z monopolu lub być własnością władz lokalnych. Ceny energii były regulowane przez rządowe agencje lub podlegały różnym innym formom zatwierdzenia, a odbiorcy (na rys. 1.3. oznaczeni jako Od) byli zmuszeni do zakupu energii elektrycznej u operatorów, do których byli przyłączeni39. Funkcjonowanie elektroenergetyki jako monopolu przez ponad 100 lat powodowało pomijanie aspektów efektywnościowych, co było możliwe do momentu, kiedy okazało się, że takie działanie energetyki (jednego z segmentów sektora użyteczności publicznej) stało się barierą postępu, hamulcem wzrostu konkurencyjności całej gospodarki40.. 39. Ibidem, s. 33. A. Dobroczyńska, L. Juchniewicz, Transformacja ustrojowa w polskiej elektroenergetyce. Od pełnego monopolu naturalnego ku pełnej konkurencyjności?, „Biuletyn URE” 2005/6, s. 3-6. 40. 24.

(25) Rys. 1.3. Model monopolu elektroenergetycznego. Źródło: W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 34 oraz S. Hunt, Making Competition Work in Electricity, John Wiley & Sons, Inc., New York 2002, s. 42.. Dla niektórych gospodarek negatywne konsekwencje były bardzo dotkliwe, dlatego odeszły one od zintegrowanej pionowo i zmonopolizowanej własności państwowej. Niektóre jednak, godząc się z konsekwencjami, pozostały przy tym modelu41. Unia Europejska od lat dąży do rezygnacji z powyższego modelu na rzecz rozwiązań efektywnościowych. Z kolei agencja elektroenergetyczna (single buyer lub purchase agency) jest modelem, który po raz pierwszy został zastosowany w Stanach Zjednoczonych w 1978 r., gdy uchwalono ustawę, tzw. PURPA (Public Utility Regulation Policy Act), która dopuściła funkcjonowanie niezależnych producentów energii elektrycznej. Model ten funkcjonował tam do 1992 r., kiedy wprowadzono zasadę dostępu do sieci stron trzecich. Występował on również w Azji i był uważany za pierwszy krok w kierunku liberalizacji i przyciągnięcia inwestycji finansowanych prywatnym kapitałem42. Istotą tego modelu są niezależne przedsiębiorstwa wytwórcze (oznaczone na rys. 1.4 jako G1, G2….Gn), które nie są przedsiębiorstwami użyteczności publicznej i które konkurują na rynku wytwarzania energii elektrycznej43. 41. S. Hunt, Making Competition Work..., op. cit., s. 41. Ibidem, s. 42. 43 J. Paska, Ekonomika w elektroenergetyce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007, s. 39. 42. 25.

(26) Rys. 1.4. Model agencji elektroenergetycznej. Źródło: W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 34.. W modelu tym istnieje specjalnie utworzona niezależna organizacja, która prowadzi zakup energii u różnych wytwórców. W tym przypadku to agencja ma wyłączność na zakup energii, ustalanie jej ceny, decyduje także o rozdziale obciążeń oraz o inwestycjach w sieci przesyłowej. Model agencji elektroenergetycznej jest najczęściej realizowany poprzez zawieranie umów długoterminowych z wytwórcami energii i zakładami dystrybucyjnymi. Model ten jest ograniczoną formą konkurencji, która de facto pojawia się na etapie wytwarzania energii, ale wciąż ogranicza odbiorcę końcowego44. Zmiany w funkcjonowaniu elektroenergetyki nastąpiły pod koniec lat osiemdziesiątych XX w. wraz z przeobrażeniem gospodarek krajów uprzemysłowionych, doskonaleniem technik stosowanych w elektroenergetyce. Pogląd, że każdy produkt czy usługa mogą być wycenione był kolejnym impulsem do poszukiwania lepszych rozwiązań niż struktury monopolistyczne, a takim rozwiązaniem wydawał się hurtowy rynek energii elektrycznej (wholesale market). Pierwsze rozwiązania w zakresie tego typu rynku nie zdetronizowały do końca modelu monopolu45.. W. gospodarkach. krajów. członkowskich. Unii. Europejskiej. rynek. hurtowy rozwijał się wolno, ale równomiernie i stabilnie46. Istotą hurtowego rynku energii elektrycznej jest działalność niezależnych producentów energii elektrycznej, oferujących energię nabywcom hurtowym po ustalanych przez siebie 44. S. Hunt, Making Competition Work...., op. cit., s. 43. A. Dobroczyńska, L. Juchniewicz, Transformacja ustrojowa w polskiej…, op. cit., s. 3-6 46 IEA Energy Policies Review, The European Union 2008, OECD/IEA 2008, s.46. 45. 26.

(27) cenach. Na rynku tym mogą też uczestniczyć bezpośredni odbiorcy. Jednak występowanie barier wejścia, jakimi są: problem bilansowania dostaw, konieczność posiadania systemów telekomunikacyjnych i komputerowych oraz koszty osobowe powodują, iż uczestnikami tego rynku są zazwyczaj więksi odbiorcy energii elektrycznej 47. Charakterystyczne dla hurtowego rynku energii elektrycznej jest to, że odbiorcy muszą nabywać energię u operatorów sieci rozdzielczej, do których są przyłączeni. Organizacyjnymi formami prowadzenia handlu energią elektryczną na ryku hurtowym są48: 1. Scentralizowany rynek hurtowy (pool energetyczny) to inaczej zintegrowana giełda energii z rynkiem bilansującym (o czym szerzej w dalszej części rozdziału), na którym całkowity handel energią prowadzi operator rynku i systemu przesyłowego. Przez rynek scentralizowany przechodzi handel energią z jednostek wytwórczych o tzw. mocach znamieniowych, czyli powyżej pewnej ustalonej mocy, najczęściej 30 MW lub 50 MW49. Takie rynki funkcjonują zazwyczaj w oparciu o ceny krańcowe w taki sposób, iż cena ostatniej zaakceptowanej oferty wyznacza cenę rynkową. Operator systemu przesyłowego, który jest jednocześnie operatorem rynku prowadzi rynek energii i rynek techniczny oraz jest odpowiedzialny za przyjmowanie ofert produkcji, ustawianie ich w kolejności cenowej, a ostatecznie za optymalny rozdział obciążeń i zbilansowanie zapotrzebowania zgodnie z ofertami przy zachowaniu technicznych kryteriów produkcji i przesyłu energii. W tym przypadku odbiorcy mogą tylko obserwować zachodzące procesy oraz oczekiwać na ich wyniki, a przede wszystkim na poziom cen energii, jaki ustali się na rynku energii. Ponadto do obowiązków operatora systemu przesyłowego w tym modelu rynku należą50: . zapewnienie stabilności systemu elektroenergetycznego,. . zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju poprzez właściwe planowanie,. realizację produkcji energii elektrycznej, jej przesył i dostawę, . utrzymanie integralności sieci zasilającej i powiązań międzynarodowych,. . minimalizacja kosztów transakcji rynkowych,. . zarządzanie wadiami rynkowymi,. . prawo do wyłączenia z gry rynkowej uczestnika bądź zawieszenia działania rynku w. stanach zagrożenia bezpieczeństwa elektroenergetycznego, . realizacja płatności finansowych na rynku energii elektrycznej,. 47. S. Hunt, Making Competition Work...., op. cit., s. 47. W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 38. 49 Ibidem, s. 38. 50 Ibidem, s. 39. 48. 27.

(28) . zapewnienie obsługi i nadzoru urządzeń pomiarowych. Kontrakty finansowe mogą być zawierane na tym rynku w dowolny sposób i mogą to być:. kontrakty zawarte za pośrednictwem instytucji finansowych, bezpośrednie kontrakty pomiędzy uczestnikami rynku, kontrakty giełdowe. W strukturze tego typu rynku nie występuje specjalnie wydzielona instytucja, która zajmuje się wyłącznie pośrednictwem w zawieraniu kontraktów. 2. Giełda energii ˗ operator systemu przesyłowego jest modelem rynku hurtowego opartym na wydzielonej giełdzie energii elektrycznej oraz rynku bilansującym obsługiwanym przez operatora systemu przesyłowego (por. rys. 1.5.). Uczestnicy tego typu rynku składają oferty zarówno na giełdzie, jak i na rynku bilansującym. Następuje oddzielenie handlu energią od technicznych aspektów działania systemu przesyłowego. Rys. 1.5. Model rynku hurtowego: giełda energii – operator systemu przesyłowego. Źródło: W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 41.. Cena ustalana na giełdzie pozwala na weryfikację pozycji uczestników rynku oraz liczby zrealizowanych ofert. Oferty składane na giełdzie służą jedynie nabyciu bądź sprzedaży energii elektrycznej, z kolei na rynku bilansującym gromadzone są informacje o umowach sprzedaży energii elektrycznej (obejmujące kontrakty dwustronne oraz transakcje giełdowe) oraz oferty bilansujące służące operatorowi systemu przesyłowego do rozdziału obciążeń.. 28.

(29) Operator systemu przesyłowego jest odpowiedzialny za zbilansowanie produkcji energii z zapotrzebowaniem i odpowiada jedynie za przepływy finansowe, wynikające z różnic pomiędzy zgłaszanymi umowami sprzedaży a rzeczywistą energią wyprodukowaną lub pobraną z systemu elektroenergetycznego. Za główne atuty rynków giełdowych uważa się ich dostosowanie się do handlu specyficznym towarem, jakim jest energia elektryczna (który nie da się magazynować) oraz dostępność i czytelność transakcji51. Ponadto giełda pełni rolę koordynatora transakcji pomiędzy kupującymi a sprzedającymi w krótkim okresie. Płynność rynków giełdowych i korzyści w ich uczestnictwie zależą od liczby uczestników oraz od wolumenu obrotu. W celu uniknięcia manipulacji rynkiem giełdowym powinno na nim występować dużo uczestników, co zależy od takich czynników, jak poziom liberalizacji rynku, a także dostępność i jawność informacji. W przypadku wolumenu obrotu im więcej transakcji dokonywanych będzie na zorganizowanym rynku energii, tym bardziej ceny będą adekwatne do wielkości popytu i podaży energii elektrycznej52. 3. Rynek zdecentralizowany (rozproszony), w którego strukturze giełda energii, operator systemu przesyłowego i operatorzy handlowo-techniczni (OHT) oraz operatorzy handlowi (OH) są podstawą działania rynku energii elektrycznej. Funkcje giełdy energii i operatora systemu przesyłowego działających na rynku zdecentralizowanym są takie same jak na rynku giełdowym i sprowadzają się do obrotu energią elektryczną oraz zarządzania rynkiem bilansującym i zapewnienia przesyłu energii. Na rynku zdecentralizowanym działają operatorzy handlowi (OH) oraz handlowotechniczni (OHT). Operator handlowy jest dysponentem jednostek grafikowych, którymi mogą być zarówno jednostki grafikowe wytwórcze, jak i odbiorcze53. Ma on za zadanie opracowanie handlowych grafików pracy i przekazywanie ich do odpowiedniego operatora handlowo-technicznego będącego dysponentem handlowym i technicznym jednostek 51. EC DG TREN, Electricity Liberalisation Indicators in Europe, Oxera Consulting Ltd, October 2001. A. Dobroczyńska, red., Energetyka w Unii Europejskiej:…, op. cit., s. 79. 53 W celu dokładniejszego wyjaśnienia mechanizmu działania rynku bilansującego niezbędne wydaje się wprowadzenie kilku pojęć. Wielkość energii elektrycznej fizycznie przepływającej między wytwórcami a odbiorcami poprzez sieć przesyłową i sieci rozdzielcze jest rejestrowana przez urządzenia pomiarowe zainstalowane w fizycznych punktach pomiarowych (FPP), będących obiektami zlokalizowanymi w sieci elektroenergetycznej, które określają rzeczywisty pomiar energii elektrycznej w określonym kierunku. Pomiary wielkości energii z FPP są agregowane dla miejsc dostarczania energii rynku bilansującego (MDERB), które są umownymi miejscami rynku energii, gdzie energia elektryczna jest wymieniana (odbierana lub dostarczana) między podmiotami rynku energii. Zbiór miejsc dostarczania energii MDERB definiuje podstawowy obiekt rynku bilansującego, jakim jest jednostka grafikowa (JG). Wyznaczane są dla niej takie wielkości, jak: pozycja kontraktowa, wielkości dostarczonej energii elektrycznej, odchylenia od pozycji kontraktowej, należność za odchylenia od pozycji kontraktowej. Szerzej [w:] W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 19. 52. 29.

(30) grafikowych wytwórczych. Operatorzy handlowo-techniczni zbierają oferty produkcji i nabycia energii, aranżując je w zbilansowane grafiki obciążeń, w które włączane mogą być również kontrakty wzajemne. Przygotowują oni regionalne i lokalne grafiki obciążeń w ścisłej współpracy z operatorem systemu przesyłowego.. Rys. 1.6. Model rynku hurtowego zdecentralizowanego. Źródło: W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 42.. W modelu rozproszonego rynku energii elektrycznej dostawcy i odbiorcy, biorąc pod uwagę specyfikę energii elektrycznej jako towaru, sami decydują, w jaki sposób będą sprzedawać i kupować energię. W tym przypadku ważny jest wybór pomiędzy trzema zasadniczymi segmentami rynku: 1. Kontraktowym, gdzie obrót dokonuje się w formie kontraktów, zawieranych bezpośrednio pomiędzy uczestnikami rynku. 2. Giełdowym, w którym obrót następuje w formie transakcji i kontraktów zawieranych na giełdzie energii lub za jej pośrednictwem, jak również przy pomocy operatorów handlowych i handlowo-technicznych. 3. Bilansującym, na którym następuje bilansowanie różnicy pomiędzy podażą a bieżącym popytem na energię elektryczną. Należy podkreślić, że liberalizacja rynku energii elektrycznej rozpoczęła się od otwarcia rynku hurtowego, gdzie jednak został utrzymany geograficzny monopol sieci przesyłowych.. 30.

(31) Konkurencja obejmuje w tym przypadku głównie producentów. Ten etap liberalizacji rynku uważa się za etap pośredni przed konkurencyjnym rynkiem detalicznym54. Rynek hurtowy współistniejący z rynkiem detalicznym energii elektrycznej to najbardziej zaawansowane rozwiązanie. Generalnie rynek hurtowy energii w tym modelu działa na takich samych zasadach, jak w przypadku opisanych rynków hurtowych. Różnica pojawia się w zakresie dostępu do sieci przesyłowej i rozdzielczej oraz do producentów energii, który w tym przypadku jest swobodny i objęci są nim wszyscy odbiorcy finalni.. Rys. 1.7. Model hurtowego i detalicznego rynku energii elektrycznej. Źródło: W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej…, op. cit., s. 37.. W modelu tym w części detalicznej rynku działa wielu hurtowników, którzy oferując energię konkurują między sobą o klienta, ceną oraz warunkami dostawy. Natomiast właściciele sieci przesyłowych i rozdzielczych są zobowiązani udostępnić sieć każdemu podmiotowi posiadającemu odpowiednią koncesję na obrót energią w zamian za ustalone opłaty przesyłowe. Można stwierdzić, że główne zmiany w elektroenergetyce zmierzają od pionowo zintegrowanego monopolu energetycznego w kierunku w pełni rynkowego modelu z wykształconym rynkiem detalicznym (por. rys. 1.8.). Relacje dyrektywno-kontrolne w ramach monopolu pionowo zintegrowanego zostają zastąpione stosunkami kontraktowymi. 54. D. Michalski, B. Krysta, P. Lelątko, Zarządzanie ryzykiem na rynku energii elektrycznej, Instytut Doskonalenia Wiedzy o Rynku Energii, Warszawa 2004, s. 68.. 31.