Upadek Polski we wrześniu 1939 r. położył kres funkcjonowania samorządu zawodowego lekarzy. 26 stycznia 1940 r. dr Johann Kamiński (Distriktarzt) przesłał do NIL zawiadomienie o likwidacji samorządu lekarskiego. Niemiecki okupant powołał w styczniu 1940 r. Naczelną Izbę Zdrowia z siedzibą w Krakowie, stolicy Generalnego Gubernatorstwa oraz okręgowe izby zdrowia. Każda izba podzielona była na sekcje zawodowe: lekarzy, lekarzy – dentystów, felczerów, techników dentystycznych i inne. „Kierownik” każdej sekcji był etatowym urzędnikiem niemieckim. Przed likwidacją izb
58
Dziennik Urzędowy Izb Lekarskich, Rok X, nr 4 z dnia 1 kwietnia 1939 r., s.138.
59 Dziennik Urzędowy Izb Lekarskich, Rok VII, nr 4 z dnia 1 kwietnia 1936 r., s. 89.
60 Dziennik Urzędowy Izb Lekarskich, Rok IX, nr 4 z dnia 1 kwietnia 1938 r., s. 109.
61 Dziennik Urzędowy Izb Lekarskich, Rok X, nr 4 z dnia 1 kwietnia 1939 r., s.128 – 129.
62
~ 36 ~
władze okupacyjne zarządziły dokonanie rejestracji wszystkich lekarzy zamieszkałych na terenie każdej izby, z zaznaczeniem narodowości lekarzy. Musieli oni także złożyć deklarację, iż oni sami ani nikt z ich rodziny nie jest pochodzenia żydowskiego. Samorząd lekarski posłużył hitlerowcom do przygotowania zbrodni na polskich lekarzach pochodzenia żydowskiego. Szacuje się, iż w wyniku prowadzonej przez hitlerowców i sowietów polityki eksterminacyjnej w czasie II wojny światowej życie straciło ponad 5 tys. polskich lekarzy63.
Jeszcze przed zakończeniem wojny, w połowie 1944 r. tajną działalność wznowiła Izba Lekarska w Krakowie. Pierwsze posiedzenie zarządu Izby odbyło się po wkroczeniu do miasta Armii Czerwonej 22 stycznia 1945 r. Cztery dni później reaktywowała się Izba Lekarska Warszawsko – Białostocka kiedy Minister Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia w Rządzie Tymczasowym powołanym przez Krajową Radę Narodową Wiktor Trojanowski przywrócił na stanowisko prezesa prof. Władysława Szenajcha. 19 marca 1945 r. prof. Szenajch, decyzją ministra objął kierownictwo Naczelnej Izby Lekarskiej. Prof. Szejach kierował Naczelną Izba Lekarską do powrotu prezesa NIL prof. Mieczysława Michałowicza z obozu koncentracyjnego. Izba Lekarska w Poznaniu wznowiła działalność w marcu 1945 r. 22 lipca 1945 r. NIL powołała do życia Izbę Lekarską Gdańsko–Pomorską z siedzibą w Sopocie, przez co potwierdziła podział Izby Poznańsko–Pomorskiej na Izbę Lekarską Poznańską i Pomorską, o którym zdecydowano jeszcze w 1939 r. Swoją działalność wznowiły także izby w Łodzi, Lublinie i Katowicach 64. W związku z przejęciem przez Polskę ziem zachodnich powołano także, w październiku lub listopadzie, Izbę Lekarską Dolnośląską we Wrocławiu65.
Do 8 listopada 1946 r., kiedy to został uchwalony Dekret o organizacji samorządu zawodowego lekarskiego, lekarsko-dentystycznego i aptekarskiego (Dz. U. 1946 r., nr 64, poz. 354) organy izb lekarskich działały bez podstaw prawnych – ich mandaty wygasły. Na mocy art. 1 ust. 1 tego dekretu Minister Zdrowia powołał rady i zarządy izb. W grudniu 1946 r. formalnie potwierdzono funkcjonowanie okręgowych izb lekarskich. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 1946 r. o utworzeniu okręgowych izb lekarskich (Dz. U. 1947r., nr 3, poz.14) przewidywało istnienie ośmiu okręgowych izb lekarskich:
63 T. Nasierowski, Świat lekarski…,op. cit., s. 125-126.
64 Ibidem s. 126 – 128, Wielkopolska Izba Lekarska. Tradycja …, op. cit., s. 60 – 61.
65
~ 37 ~
- Okręgowej Izby Lekarskiej w Warszawie, obejmującej, obszar m. st. Warszawy, województwa warszawskiego, białostockiego i olsztyńskiego;
- Okręgowej Izby Lekarskiej w Katowicach, obejmującej obszar województwa śląskiego;
- Okręgowej Izby Lekarskiej w Krakowie, obejmującej obszar województwa krakowskiego, kieleckiego i rzeszowskiego;
- Okręgowej Izby Lekarskiej w Lublinie, obejmującej obszar województwa lubelskiego; - Okręgowej Izby Lekarskiej w Łodzi, obejmującej obszar m. Łodzi i województwa łódzkiego;
- Okręgowej Izby Lekarskiej w Poznaniu, obejmującej obszar województwa poznańskiego;
- Okręgowej Izby Lekarskiej w Sopocie, obejmującej obszar województwa gdańskiego, szczecińskiego i pomorskiego;
- Okręgowej Izby Lekarskiej we Wrocławiu, obejmującej obszar województwa wrocławskiego.
Władze komunistyczne nie były pozytywnie nastawione
względem samorządu
lekarskiego. Była to instytucja „klasowo obca”, która w socjalistycznym państwie była zbędna. Stawiano izbom zarzuty, iż zbyt formalistycznie podchodzą do rejestracji lekarzy – zadanie to przekazano urzędom wojewódzkim. Prasa oskarżała też izby o związki z
podziemiem i rządem
londyńskim, krytykowała też gospodarkę finansową samorządu lekarskiego66. Dlatego już 20 grudnia 1948 r. NIL, kierowana przez dr Jana Rutkiewicza, przewodniczącego
66 Odrodzony stan lekarski, red. M. Dolacka, E. Gwiazdowicz, Warszawa 2007, s. 23, Historia Izb
Lekarskich w Polsce, Materiały Seminarium Zespołu Historycznego NIL 23 listopada 1991 r., Warszawa
1993, s.54.
Źródło: Wielkopolska Izba Lekarska. Tradycja …, op. cit., s. 60
~ 38 ~
Prezydium Związku Zawodowego Pracowników Służby Zdrowia, zwróciła się do izb okręgowych o przygotowywanie projektów likwidacji samorządu67.
Koniec tego procesu miał miejsce 18 lipca 1950 r., kiedy Sejm uchwalił ustawę o zniesieniu izb lekarskich i lekarsko-dentystycznych (Dz. U. 1950 nr 36 poz. 326). W myśl przepisów tej ustawy majątek izb posłużyć miał zaspokojeniu roszczeń osób ubezpieczonych w prowadzonych przez samorząd lekarski instytucjach samopomocowych. Pozostały majątek ruchomy przekazano Związkowi Zawodowemu Pracowników Służby Zdrowia, majątek nieruchomy izb przeszedł na własność Skarbu Państwa. Wykonaniem postanowień ustawy zajął się powołany na podstawie art. 11 ust 1 ustawy likwidator majątku izb lekarskich i izb lekarsko – dentystycznych. Szczegółowe zasady jego działania zostały określone zarządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 27 września 1950 r. w sprawie obowiązków i uprawnień likwidatora majątku izb lekarskich i lekarsko-dentystycznych (M. P. 1950 r., nr 111, poz. 1384).
Samorząd zawodowy lekarzy i lekarzy dentystów przestał działać 26 sierpnia 1950 r., kiedy przepisy ustawy o zniesieniu izb lekarskich i izb lekarsko – dentystycznych weszły w życie. Zadanie reprezentowania spraw środowiska lekarskiego przejął Związek Zawodowy Pracowników Służby Zdrowia, zaś kwestie odpowiedzialności zawodowej lekarzy powierzono na mocy Ustawy z dnia z dnia 18 lipca 1950 r. o odpowiedzialności zawodowej fachowych pracowników służby zdrowia (Dz. U. 1950 r., nr 36, poz. 332) komisjom kontroli zawodowej przy prezydiach wojewódzkich rad narodowych.
Skutkiem likwidacji izb lekarskich było pojawienie się „próżni deontologicznej”. Brak instytucji powołanej do kształtowania wzorców zachowania spowodowało ich stopniowe rozmywanie się. Brak samorządu lekarskiego przyczynił się również do degradacji materialnej środowiska – zniknęła możliwość wsparcia lekarzy w ciężkiej sytuacji materialnej przez izby lekarskiej. Co prawda zadanie to miał wypełniać Związek Zawodowy Pracowników Służby Zdrowia, ale w jego składzie lekarze stanowili jedynie ok. 5% członków więc ich potrzeby ginęły w masie potrzeb pozostałych członków. Lekarze odczuwali również brak organizacji broniącej dobrego imienia zawodu lekarza68.
67 T. Nasierowski, Świat lekarski…,op. cit. s. 136-137.
68 F. Dzisiów, Trudne drogi prowadzące do reaktywowania izb lekarskich w Polsce – wspomnienia i
~ 39 ~
To wszystko połączone z pamięcią o korporacji lekarskiej jako instytucji posiadającej długą tradycję sięgającą czasów starożytnych, i działającej sprawnie przez cały okres II RP, pielęgnowaną przez lekarzy starszego pokolenia powodowało dążenia lekarzy na rzecz odrodzenia izb lekarskich niemal od momentu ich likwidacji w 1950 r. Samorząd lekarski, będący ważną częścią tożsamości zawodowej lekarzy przedwojennych i który, jak wspominały, w wydanej w 1999 r. z okazji 10-lecia funkcjonowania Wielkopolskiej Izby Lekarskiej książce, dr Wanda Błeńska i prof. Jadwiga Przedpelska, dbał o moralną stronę wykonywania zawodu oraz cieszył się zaufaniem i autorytetem wśród lekarzy i studentów medycyny69 jawił się lekarzom przez cały okres PRL-u jako doskonała reprezentacja zawodu lekarza względem państwa, która podkreślałaby jego szczególną rolę w społeczeństwie. Taki obraz izb lekarskich w połączeniu z dążeniem niemal całego społeczeństwa do uzyskania podmiotowości w relacji z państwem, widocznym szczególnie na początku lat 80-tych XX w., mobilizował środowisko lekarskie do starań o odzyskanie swojej korporacji.