Badacze polskiej międzywojennej powieści popularnej podkreślają, że z reguły nie realizowała ona czystych wzorców gatunkowych, lecz preferowała ich łącze
nie: model rom ansu wchłaniał schematy sensacyjno-kryminalne czy wzory p o wieści z życia wyższych sfer72. Podobnie działo się w powieściach drukowanych w polsko-żydowskiej prasie. Ów stan hybrydyczności rejestrowały i sygnalizowały już podtytuły utworów, usiłujące uchwycić i zdefiniować ich złożoną gatunko
wą postać: „powieść sensacyjna z życia sfer towarzyskich” (Kobieta ze sztyletem),
„powieść sensacyjno-kryminalna z życia bandytów chicagowskich” (Tajemnica spelunki), „powieść sensacyjno-erotyczna z życia sfer towarzyskich stolicy” (Uwo- dzicielka). Z czasem autorzy „5-tej Rano” zaczęli się posługiwać quasi-gatunkową kwalifikacją „powieść fascynująca” lub „powieść emocjonująca”73. W yróżnikiem miał być zatem m odel literackiej komunikacji: styl opowiadania i skorelowany z nim styl odbioru. Na ten rodzaj korelacji struktury tekstu i charakteru lektury zwraca uwagę w swoich analizach powieści w odcinkach Um berto Eco74, rozpa
trując z jednej strony ich „fascynującą konstrukcję”, z drugiej zaś rozważając w a
71 W jednej z powieści Klingera pojawia się na przykład inform acja, że w Jom K ipur w dom ach żydowskich dm ie się w róg (J. Klinger, Rywalki, „5-ta Rano” 1933, n r 304). U Józefa Waldera z kolei obrzezanie nazywane bywa chrztem (J. Walder, Pożoga zmysłów, „5-ta Rano” 1934, n r 81), jednak ten rodzaj kulturowego przekładu spotykamy również w innych tekstach międzywojennych, na przykład u M. Kipnisa: Wielkie wydarzenie. Humoreska niedzielna „5-tej Rano”, „5-ta Rano” 1937, n r 17. W tej samej Pożodze zmysłów W aldera m ąż zmusza kochanka żony, by na piśmie zobowiązał się u rabina do jej poślubienia, jednak taki związek jest jak najsurowiej zakazany przez prawo religijne. Zob.
A. U nterm an, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich. Przeł. O. Zienkiewicz, Warszawa 1994, s. 66.
72 O. Czarnik, Proza artystyczna a prasa codzienna (1918-1926), W rocław 1982, s. 101, 107.
73 Zob. na przykład Świstan, Miłość i praca. Fascynująca powieść obyczajowa, „5-ta Rano”
1932. Form uła „powieść fascynująca” pojawiała się również w utw orach drukow anych w „Ostatnich W iadom ościach”.
74 U. Eco, Superman w literaturze masowej..., s. 12-13.
runki przyczyniające się do tego, że w utworach tego typu „narracja [...] nieod
parcie nas fascynuje”75.
Odrębną i interesującą gatunkową hybrydycznością odznaczały się odcinkowe powieści „z życia żydowskiego”. Ten typ quasi-gatunkowej kwalifikacji nie stano
wił bynajmniej novum dla czytelników żydowskich. W popularnej prozie jidysz pojawiał się bowiem od końca XIX wieku między innymi w bijących rekordy po- czytności utworach Szajkiewicza-Szomera, często stosowano go również w dw u
dziestoleciu międzywojennym. Chone Shmeruk uważa, że jego funkcją było wówczas przede wszystkim sygnalizowanie, iż utwór osadzony jest „w otoczeniu dobrze znanym czytelnikowi”76 żydowskiemu. W literaturze polsko-żydowskiej kwalifikacje takie wprowadzały jednak również dodatkowe odniesienia. Odsyłały mianowicie do wypracowanego na gruncie polskiej prozy środowiskowej m odelu opowieści o świecie żydowskim i do tradycji etnograficznej powieści żydowskiej.
W istocie powieści „5-tej Rano” łączyły bowiem uniwersalne, mające prowenien
cję mityczną i baśniową, schematy fabularne oraz właściwe powieści popularnej stereotypy postaci z takimi motywami prozy obyczajowej o tematach żydowskich, jak polsko-żydowski romans, małżeństwo czy konwersja oraz strukturam i n arra
cji etnograficznej rejestrującej religijne obrzędy i kulturowe praktyki żydowskie.
Operowaniu zaś perspektywą środowiskowych społecznych studiów towarzy
szyło w nich posługiwanie się klasycznymi dla prozy jidysz typami bohaterów.
W wyniku takiego brikolażu powstawała nowa, popularna odm iana powieści ży- dowskiej77.
Przypomnę, że term in „powieść żydowska” używany był w polsko-żydowskiej i polskiej krytyce co najmniej od schyłku XIX wieku. Wieloznaczny, rozmaicie rozum iany i interpretowany - stanowił przedm iot sporu w środowisku literackim.
75 U. Eco, Superman w literaturze masowej..., s. 245, 26. Zależność pom iędzy konstrukcją tekstu i typem lektury uchwytywały i podkreślały również kom entarze redakcyjne. W reklamie powieści Szpieg E. Philipsa O ppenheim a jako w alor utw oru wskazywano przedstawienie „kalejdoskopu narastających w gwałtownym tem pie wydarzeń, które dają czytelnikowi niezwykłą obfitość emocji i wzruszeń”. „5-ta Rano” 1935, n r 169.
76 Ch. Shm eruk, Responses to Antisemitism in Poland, 1912-36 . A Case Study o f the Novels o f Michal Bursztyn [w:] Living with Antisemitism . Ed. J. Reinharz, H anover-L ondon 1987, s. 275.
Shm eruk w ym ienia m iędzy innym i publikowane w prasie jidysz w odcinkach „powieści o życiu Żydów w Polsce” Izraela Rabona. M arian Fuks z kolei odnotow uje drukow aną w „Hajncie” „powieść z dzisiejszego życia żydowskiego” M łoda krew Róży Jakubowicz. Zob. M. Fuks, op. cit., s. 208.
77 Szerzej kwestię powieści żydowskiej analizuję w niepublikow anym szkicu Powieść żydowska i jej bohaterowie, zaprezentowanym na sem inarium „Twarze i w idm a” w Żydowskim Instytucie Historycznym w czerwcu 2010 roku. W arto odnotow ać w tym miejscu, że do wzorów dziewiętnastowiecznych nawiązywały niektóre drukow ane w gazecie nowele, na przykład anonim ow y utw ór Słowik żydowski. Nowela żydowska („5-ta Rano” 1932, n r 152) czy Josef H enryka Elskiego („5-ta Rano” 1933, n r 341). Finał Josefa jest trawestacją zakończenia Meira Ezofowicza Orzeszkowej z klasyczną form ułą apelu do czytelników: „Jeśli spotkacie kiedyś »takiego« Josefa, przygarnijcie go do siebie, w spomóżcie i wskażcie prawdziwą drogę”.
Zasadnicze sposoby jego potocznego użycia stały się przedm iotem krytyczno- -polemicznej analizy, ogłoszonej w 1892 roku przez N ahum a Sokołowa, redak
tora „Izraelity”, w kom entarzu Czym jest i czym powinna być tzw. powieść żydow
ska78. Nie zgadzając się z rozszerzaniem kategorii powieści żydowskiej tak, aby obejmowała wszelkie utwory należące - by posłużyć się obserwacjami slawisty Thomasa Lahusena - do tematycznej „enklawy” żydowskiej79, Sokołów stał na stanowisku, że mogą i powinny być tak nazywane wyłącznie te pisane w różnych językach dzieła, które przedstawiają świat żydowski z wewnętrznej perspektywy, gwarantującej jego prawdziwy obraz, niezafałszowany niewiedzą lub tendencyj
nością.
W ew nętrzne życie żydow skie jakby m g łą jakąś m istyczną osłonięte; jego czary, u roki, p rze
sądy i w ierzenia, jego u sp o so b ien ia i legendy z w łasnych b ó ló w i tru d ó w usnute, są dla ogółu niezro zu m iały m i. O dczuw ać i odtw arzać je m ogliby tylko ci, k tó rzy w tej sferze dzie
cin n e lata przepędzili, k tó rzy ta m w zrośli, ta m św iat i życie p ojm ow ać zaczęli, k tó rzy znają ch arak ter i obyczaje lu d u , ro zu m ieją jego m ow ę, jego p o d a n ia , gadki i przysłow ia [...]
- twierdził80. Łączył zatem w całość kulturowe doświadczenie, rozumienie i przed
stawienie.
Stanowisko takie było oczywistym wsparciem dla idei stworzenia literatury żydowskiej w języku polskim, na której terytorium lokować się m iała również p o wieść żydowska. O charakterze tej ostatniej przesądzało bowiem, zdaniem Soko
łowa, posługiwanie się reprezentacjami żydowskiej kultury. Reprezentacje te nie są w jego opinii bynajmniej przezroczyste, lecz zależne od przyjętej perspektywy81:
wewnętrznej lub zewnętrznej wobec świata żydowskiego. W konsekwencji ich spektrum rozciąga się pomiędzy biegunem adekwatnych, neutralnych przedsta
wień z wewnętrznego punktu widzenia a biegunem nieneutralnych, stronniczych przedstawień z zewnątrz. I tylko neutralne, adekwatne przedstawienie może być uznane za właściwe powieści żydowskiej.
Dyskusja na tem at charakteru powieści żydowskiej nie była jeszcze bynajmniej ostatecznie rozstrzygnięta i zamknięta w dwudziestoleciu międzywojennym. Re
78 S-w. [N. Sokołów], Czym jest i czym powinna być tzw. powieść żydowska, „Izraelita” 1892, n r 18.
79 T. Lahusen, Obraz i wypowiedź Innego w literaturze. Przyczynek do świadomości w Rosji i w Polsce, „Kultura i Społeczeństwo” 1985, z. 3, s. 121. Z daniem tego badacza w polskiej i rosyjskiej prozie dziewiętnastowiecznej Inni - reprezentujący klasy, grupy, kultury podporządkow ane i mniejszościowe - pojawiali się na m arginesach literackich narracji, od tej reguły zaś odbiegały utwory, „które były im w całości pośw ięcone [i stanowiły] coś w rodzaju getta tem atycznego”.
Powieść żydowska mieściła się w tym ostatnim obszarze.
80 S-w., op. cit.
81 O znaczeniu perspektyw y narracyjnej - zob. M. Schmeling, Opowiadanie o konfrontacji: Inny w narracji współczesnej [w:] Opowiadanie w perspektywie badań porównawczych. Red. Z. Mitosek, Kraków 2004.
cenzując w 1937 roku monografię twórczości Józefa Opatoszu, Stefan Pomer p o wtarzał znaną nam dawną argumentację Sokołowa:
W lasach polskich było objaw ieniem dw u nieledw ie egzotycznych środow isk żydow skich, dw óch sfer życia żydow skiego, zam k n ięty ch n a siedem zam ków p rzed o bserw acją ze
w n ę trz n ą i zn an y ch jedynie tym , k tó rzy w ty m życiu w yrośli. K tokolw iek z zew n ątrz ty k a ł tego te m a tu w Polsce, daw ał tylko m artw e i z g ru n tu fałszyw e w izerunki. Tak było ze w szystkim i „pow ieściam i żydow skim i” w Polsce o d N iem cew icza do K azim iery A lberti.
I dopiero pisarze żydowscy, ja k Asz, O patoszu, Singer, opow iedzieli praw dę o życiu lu d u żydow skiego82.
I dla niego czynnikami różnicującymi powieść żydowską sensu largo i sensu stricto są kulturowa tożsamość i kompetencja narratora, ujawniane w narracyj
nej perspektywie doświadczenie kulturowych barier i dystansów, manifestowane w tekście kulturowe rozumienie i nie-rozumienie.
Jak zauważa Barbara Kirshenblatt-Gimblett, istotny wyróżnik zarówno dzie
więtnastowiecznej nowoczesnej prozy jidysz, jak i polskiej „powieści żydowskiej”, w tym między innymi utworów Orzeszkowej, stanowi kom ponent etnograficz
ny83. Istotnie, obecność struktur narracji etnograficznej i autoetnograficznej84 wskazać m ożna w polskich „powieściach żydowskich” począwszy od klasycznych dziewiętnastowiecznych romansów reform po dwudziestowieczną prozę podej
mującą tem at Zagłady. W polsko-żydowskiej powieści w odcinkach do elementów tego typu należą przede wszystkim rola narratora jako tłum acza kultury (jej wy
kładnikami na poziomie tekstu są opisy i definicje etnograficzne85) oraz obecność
„epizodów powieściowych konstruowanych wokół folklorystycznego centrum ”86 - obrzędu, rytuału, kulturowej praktyki. W ten właśnie sposób w pojedynczych scenach rozbudowywana bywa w niej warstwa etnograficznego opisu, a do naj
częściej przedstawianych obrzędów należą: udzielany przez rabina religijny ślub
82 S. Pomer, Życie i twórczość Józefa Opatoszu. Monografia o wybitnym pisarzu żydowskim, „5-ta Rano” 1937, n r 24.
83 B. Kishenblatt-Gimblett, Folklore, Ethnography, and Anthropology [w:] The YIVO Encyclopedia o f Jews in Eastern Europe. Ed. G.D. H undert, t. 1, New H aven-L ondon 2008, s. 522-523. Obecność elem entu etnograficznego w narracjach asymilatorskich - w ty m w M eirze Ezofowiczu Orzeszkowej - podkreśla również Gabriella Safran. Zob. G. Safran, Rewriting the Jew. Assimilation Narratives in The Russian Empire, Syracuse 2000, s. 85.
84 Szerzej o problem ach powieści etnograficznej i autoetnograficznej piszę w studium Powieść etnograficzna a kultury mniejszości [w:] Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje. Red. T. Walas, R. Nycz, Kraków 2012.
85 Definicje i objaśnienia kulturow e w tapiane są zazwyczaj w tekst: „D ebora przyłożyła rękę do »mezuzy« przybitej do drzwi mieszkania (m ezuza - oznaka święta, zdobiąca drzwi mieszkania żydowskiego)” (Sz. Wysocki, Krwawe dni, „5-ta Rano” 1932, n r 249); „aguna (żona, której mąż zaginął bez wieści)” (Sz. Wysocki, Krwawe dni, „5-ta Rano” 1932, n r 275); „szm adnik (wychrzta)”
(Sz. Wysocki, Krwawe dni, „5-ta Rano” 1932, n r 277).
86 D. Richards, Masks o f Difference. Cultural Representations in Literature, Anthropology and A rt, Cambridge 1994, s. 128.
i religijny rozwód, pogrzeb z recytacją kadyszu, m odły w Jom Kipur i śpiew Kol Nidre, zapalanie szabatowych świec, purimszpil, sederowa uczta. W epizody tego rodzaju wplatane są cytaty rytualnych hebrajskich formuł i jidyszowe frazy87.
Kulturowy kontekst warunkuje w polsko-żydowskiej powieści odcinkowej konstrukcję postaci, budowę intrygi, kompozycję miejsca i czasu. Charaktery
styczne jest zwłaszcza operowanie przestrzenią i czasem - kulturowo wyróżniony
mi i symbolicznie nacechowanymi. Sceny wątku romansowego, takie jak pierwsze spotkanie bohaterów czy odnalezienie się pary kochanków, często lokowane są na przykład w synagodze podczas m odłów w Jom Kipur (Intrygantka, Kobieta bez twarzy). Synagoga bywa też miejscem połączenia rozdzielonych przez zły los ro dzin (Pogrom). Ucieczka córki zbuntowanej przeciwko ortodoksyjnym rodzicom przypada często w szabat - dla wzm ocnienia jej dramatycznego i transgresyjnego efektu (Przekleństwo nocy, Pożoga zmysłów).
Specyfika kulturowa zręcznie wykorzystywana jest przez większość autorów w budowaniu intrygi romansowej. W tym przypadku decydującą rolę odgrywają odniesienia do religijnego prawa małżeńskiego: bohaterowie łatwo mogą zawrzeć religijny ślub, łatwo uzyskać rabinacki rozwód i łatwo zawrzeć nowy związek we
dług przepisów rytuału. Epizody takie często pointowane bywają stereotypową formułą: „Następnego dnia udali się do rabina i wrócili razem do dom u jako m ał
żonkowie uświęceni prawem i obyczajem”88. Przepisy rytualne bywają nierzadko powodem powieściowych perypetii. W Pożodze zmysłów Waldera fakt, że rozwie
dziona żona musi czekać 90 dni, by m óc zawrzeć nowy związek, powoduje serię wydarzeń, które mają tragiczne następstwa. W innej powieści Waldera, Grzechu, na występny romans teścia i synowej wpływ m a ich położenie w świetle prawa religijnego: nawet rozwody nie umożliwią im nigdy zawarcia legalnego związ
ku. Przy innym układzie rodzinnych ról podobnie dzieje się w kolejnej powieści tego autora, Intrygantce: zakochany w żonie brata bohater wie, że ich małżeństwo jest zakazane „wedle naszych przepisów religijnych”89. W Krwawych dniach Wy
sockiego nieuczciwa rodzina zaginionego w trakcie wojennej zawieruchy męża chce odwołać się do prawa chalicy, by pozbawić cnotliwą kobietę należnego jej majątku. Ostatecznie jednak zostaje ona uznana przez rabina za agunę - kobie
tę o specjalnym statusie, niebędącą ani wdową, ani rozwódką. Dla losów związ
ku znaczenie m a spisanie lub niespisanie aktu ślubu (Intrygantka) albo zawarcie małżeństwa w obecności świadków, lecz bez udziału rabina (Krzywda Bregweisa).
87 Sz. Wysocki, Krwawe dni, „5-ta Rano” 1932, n r 287. W reklam ach zwracano niekiedy uwagę na filmowość efektów powieściowych. W arto w związku z tym zauważyć, że podobny chwyt operowania etnograficznym szczegółem i folklorystycznym kolorytem pojawiał się też w adresowanym do szerokiej publiczności m iędzywojennym filmie jidysz. Zob. M. Silber, Narrowing the Borderland’s „Third Space”: Yiddish Cinema in Poland in the Late 1930s, „Jahrbuch des Simon- -D ubnow -Instituts”, t. VII, 2008, s. 241.
88 A. Bregweis, Potwór, „5-ta Rano” 1935, n r 82.
89 J. Walder, Intrygantka, „5-ta Rano” 1936, n r 159.
W prowadzeniu intrygi są też wykorzystywane rozmaite sposoby przekazywania przez męża listu rozwodowego (Pożoga zmysłów), zwłaszcza zaś zasada, że get wręczony żonie podstępem zachowuje prawomocność (Intrygantka). Inny rodzaj perypetii wiąże się ze zwyczajem aranżowania małżeństw za pośrednictwem szad- chena: może się zdarzyć, że skojarzeni przez swata narzeczeni widzą się po raz pierwszy pod ślubnym baldachimem, kiedy za późno jest na zerwanie umowy zaręczynowej (Grzech Waldera).
W taki kulturowy kontekst wprowadzane są uniwersalne fabularne schema
ty kryminalno-sensacyjne i romansowe z repertuarem figur, takich jak: Kobieta- -Anioł, Kobieta-Demon, Potwór - przestępca czy amoralny, cyniczny uwodziciel.
W wyniku tego kombinatoryka uniwersalnych toposów, schematów i chwytów powieści popularnej sprzęgana jest z ich kulturową adaptacją. Jako przykład ta kiego mechanizm u brikolażu i adaptacji kulturowej posłużyć może konstruowa
nie postaci. Układ ról realizujący konwencję dychotomicznej konstrukcji świata ujawniany i zapowiadany jest najczęściej już w reklamach utworów: w anonsie Pogromu Sz. Wysockiego główna bohaterka przedstawiana jest jako „tragiczna ofiara”90, w anonsach Intrygantki Waldera i Ojca czy kochanka Bregweisa inne kobiece postaci - jako kobiety demoniczne91. Na te archetypiczne role nakłada się usytuowanie postaci w świecie żydowskim. W Przekleństwie nocy Jerzego Klingera główna gra toczy się więc ostatecznie pomiędzy trójką protagonistów:
Kobietą-Aniołem, a zarazem dobrą „żydowską córką”, Kobietą Fatalną - w yeman
cypowaną, amoralną awanturnicą i Demonicznym Potworem - rozpustnym m ło
dzieńcem, synem trwającego przy tradycji ojca92.
Innym przykładem m echanizmu, o którym mowa, jest posługiwanie się topo
sem agnicji, który Um berto Eco uznaje za jeden z podstawowych toposów powie
ści w odcinkach. Obok klasycznego rozpoznania utraconego dziecka, zaginionego kochanka lub małżonka, które może dokonać się dzięki przedmiotowi lub zna
m ieniu (Podrzutek Waldera), w polsko-żydowskiej powieści odcinkowej pojawia się też rozpoznanie specyficzne - ujawnienie żydowskiej tożsamości. Bohatero
wie funkcjonują bowiem w świecie, w którym zacierają się i stają nieoczywiste wyraziste dotąd różnice między grupami; świecie, w którym - jak sami mówią - „trudno już odróżnić Żyda od chrześcijanina”93. Powracającym motywem jest
90 Prospekt „5-ta Rano. C odzienne pism o ilustrowane”.
91 Reklama, „5-ta Rano” 1936, n r 103. O typie Kobiety Potwora w rom ansie przełom u XIX i XX i pierwszej połow y XX wieku zob. A. Martuszewska, J. Pyszny, Romanse z różnych sfer, Wrocław 2003.
92 Odwołuję się do typologii A. Martuszewskiej, Topika literatury obiegów popularnych [w:]
Słownik literatury X X wieku. Red. A. Brodzka i in., Warszawa 1992. Zob. też A. M artuszewska, J. Pyszny, op. cit.
93 J. Walder, Grzech, „5-ta Rano” 1937, n r 141. Podobny motyw wprowadza też W alder w innej swojej powieści, Intrygantce. Spotykając przypadkow o w pociągu mężczyznę, bohater przypatruje m u się badawczo, lecz „Trudno było odgadnąć czy [ten] jest Żydem, czy chrześcijaninem ” (J. Walder, Intrygantka, „5-ta Rano”1936, n r 174).
więc odkrycie lub zdemaskowanie94 żydowskiego pochodzenia bohatera, które - jako związane z transgresją - stanowiło dotąd pilnie strzeżoną tajemnicę rodzinną (Kobieta bez twarzy, Grzech Waldera). Ukryty czy zasymilowany Żyd bądź kon- wertyta może się okazać nieoczekiwanym pom ocnikiem lub szlachetnym wybaw
cą prześladowanej heroiny (Pogrom, Krwawe dni Wysockiego).
Adaptacja europejskich wzorów gatunkowych, motywów, typów bohaterów stanowiła istotny problem nowoczesnej prozy żydowskiej. Pisząc o jidyszowej i hebrajskiej powieści końca XIX wieku, Ruth Wisse podkreśla kulturowe oko
liczności utrudniające ten proces: przejmowanie modeli europejskich wiązało się z koniecznością włączenia ich w system odrębnych wartości i wzorców oso
bowych. Stąd na przykład, jej zdaniem, kłopoty ze stworzeniem typu bohatera heroicznego, realizującego i spełniającego się w działaniu: ideał pobożności i reli
gijnych studiów, tak ważny dla żydowskiego wizerunku mężczyzny, nie mieści się w europejskiej wizji heroizmu95.
Popularna powieść w odcinkach, w której regułą jest koegzystencja wzorów eu
ropejskich i żydowskich, w której w łamiącą obyczajowe tabu opowieść o dziejach miłości i grzechu, związku kazirodczego, rywalizacji miłosnej ojca i syna lub matki i córki swobodnie wplecione być mogą sceny szabatu czy sederu, a jako para b o haterów ramię w ramię występować rabin i detektyw, sygnalizuje zmianę kulturo
wego status quo. Lokuje się w nowym - radykalnie rozszerzonym - nowoczesnym obszarze form, będących rezultatem działania mechanizmów transkulturacji.