Klasyfikując odm iany dziewiętnastowiecznej „powieści żydowskiej”, badacz ko
biecej literatury angielsko-żydowskiej, Michael Galchinsky, wyróżnił - ze względu na rozmaite problemowe dom inanty - romans żydowskiej tożsamości (romance o f Jewish identity), romans konwersji (conversionist romance) i romans reforma- torski29.
W kobiecej wersji asymilatorskiej opowieści, z jaką mamy do czynienia w twórczości Kallas, dzieje bohaterki układają się według wzorów czerpanych właśnie z rom ansu reformatorskiego (niekiedy także rom ansu konwersji) i powie
ści rozwojowej lub edukacyjnej30, splatających się z formułą ideologicznej narra
cji o żydowskiej m odernizacji i emancypacji. Co istotne, doświadczenie kobiece traktowane jest tu przede wszystkim jako rodzaj doświadczenia społecznego i kul
turowego, odnoszone bywa do socjalnego porządku i ugruntowanych w zbioro
wości kulturowych norm , a demaskatorskie opisy i analizy sytuacji kobiet mają stanowić argum ent na rzecz projektów reform. Uwaga jest zazwyczaj skupiona na grupie protagonistek, które łączą węzły pokrewieństwa lub siostrzana przyjaźń, dzielą zaś różnice pokoleniowe lub poglądy na położenie i status kobiet.
Już pierwsze opowiadania Kallas Nasz żydowski światek (1893)31 czy Duch czasu (1898)32 wprowadzały charakterystyczne połączenie kwestii kobiecej oraz żydow
skiej emancypacji i pozwalały widzieć w autorce jedną z najbardziej świadomych i zdeklarowanych żydowskich feministek. Od początku też zresztą podejmowała Kallas w swej twórczości (m.in. w opowiadaniu Feministki33) tem at feminizmu
28 „Trzeba dopiero było, aby kobieta napisała sprawiedliwie o kobiecie”. A. Kallas, Zapolska.
Powieść biograficzna, Lwów 1931, s. 173.
29 M. Galchinsky, The Origin o f the Modern Jewish Woman Writer..., s. 32-38.
30 W zory Bildungsroman w literackich opowieściach o asymilujących się żydowskich kobietach wskazuje B. Umińska, Postać z cieniem. Portrety Żydówek w polskiej literaturze od końca X IX wieku do 1939 roku, Warszawa 2001, s. 74.
31 A. Kallas, N asz żydowski światek, Sam bor 1893.
32 A. Kallas, Duch czasu, Kraków 1898.
33 A. Kallas, Feministki [w:] eadem, Duch czasu... W arto zauważyć, że jej asymilatorska twórczość zbiega się z fem inistyczną fazą w historii literatury pisanej przez kobiety. O tej perio dyzacji
jako ideologii i ruchu społecznego obecnego zarówno w świecie polskim, jak i ży
dowskim. Chociaż najczęściej wybierała sposób narracji zaobserwowany przez Floriana Krobba w twórczości pisarek żydowsko-niemieckich i stosowała narrację trzecioosobową, która „nie pozwala na identyfikację [punktu widzenia] z żadną z postaci [...] [jednak jej] bohaterki wyrażają żywą troskę o rolę kobiet w m oder
nizującym się żydowskim społeczeństwie”34. Dominacja tak rozumianej perspek
tywy kobiecej pojawia się u Kallas również w przeróbkach utworów Orzeszkowej i Zapolskiej. Teksty poddane zostają znamiennym przekształceniom: re-aranżacja motywów i scen dokonywana jest tak, by wyeksponować rolę kobiet tam, gdzie w pierwotnym tekście nie była ona pierwszoplanowa, albo też dopisywane są nowe, nieobecne w pierwowzorze motywy i sceny z udziałem kobiet.
Bohaterki Kallas - w mniej lub bardziej zdecydowany sposób kontestujące role genderowe wyznaczone im w świecie żydowskim - reprezentują różne środowi
ska społeczne: kręgi małomiasteczkowe i wielkomiejskie, światy nędzy i dostat
ku. Porównaniu ról mężczyzn i kobiet służą przede wszystkim: motyw rodziny opartej na tradycyjnym podziale ról między m ałżonkami oraz wątek losów m ło
dego pokolenia - braci i sióstr podlegających różnym rygorom wychowania oraz różnym norm om wykształcenia. Konstrukcja wielu opowiadań Kallas wykorzy
stuje właśnie paralele oraz antytezy męskich i kobiecych losów: chwyt ten pozwa
la na przedstawienie repertuaru ról, horyzontu życiowych perspektyw i zakresu osobistej wolności dostępnych żydowskim mężczyznom i kobietom, dziewczętom i chłopcom stającym na progu nowoczesności. Jako „anorm alny” i wybitnie de
strukcyjny traktuje Kallas przede wszystkim tradycyjny wzór obarczania kobiet ciężarem utrzym ania rodziny oraz zwalniania mężczyzn z obowiązku opieki i od
powiedzialności za jej ekonomiczny byt. Dom zapracowanej, zatroskanej o los dzieci kobiety i próżniaczego, egoistycznego mężczyzny nie gwarantuje nikomu bezpieczeństwa i ostatecznie zawsze ulega rozpadowi35.
Porównanie własnego położenia z sytuacją braci pobudza emancypujące się bohaterki Kallas do krytyki podrzędnego statusu kobiet i buntu wobec ograniczeń narzucanych im przez otoczenie. Jako jedną z najdrastyczniejszych opresji przed
stawia pisarka zazwyczaj konieczność zaakceptowania zaaranżowanego przez ro dzinę małżeństwa i rezygnację z prawa do miłości. Zauważyć można, że z czasem motyw niedobranego związku nowoczesnej, zasymilowanej, zeuropeizowanej ko
biety i trwającego w ortodoksyjnym środowisku mężczyzny ujmowany jest przez nią coraz radykalniej. Obecne we wczesnych utworach opisy cierpień wynikają
zaproponowanej przez Elaine Showalter zob. E. Kraskowska, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, Poznań 1999, s. 204.
34 F. Krobb, Female Writers’ Narratives in the „Jahrbuch fü r jüdische Geschichte und Literatur”:
Ulla Wolf-Frank, Auguste Hauschner, A nna Goldschmidt [w:] „Not an Essence but a Positioning”.
German-Jewish Women Writers... , s. 22.
35 A. Kallas, Domokrężna, „Jedność” 1907, n r 27; Kto winien?, „Jedność” 1907, n r 29.
cych z niemożności porozum ienia się małżonków pochodzących ze światów re
prezentujących różne standardy kulturowe i światopoglądy ustępują - na przy
kład w powieści Córki marnotrawne - demaskatorskim opisom scen przemocy małżeńskiej.
Charakterystyczne, że linia konfliktu nie przebiega w prozie Kallas wyłącz
nie pomiędzy emancypującymi się żydowskimi kobietami a światem męskim, ale ujawnia się również w obrębie samego świata kobiecego - pomiędzy różnymi generacjami kobiet. Najostrzejsze formy przybiera przede wszystkim konflikt po między pokoleniem konserwatywnych, niewykształconych matek a pokoleniem postępowych, wykształconych córek. To właśnie żydowskie matki przedstawiane bywają zazwyczaj przez pisarkę jako najgroźniejsze i najgorliwsze strażniczki tra dycyjnego patriarchalnego porządku i jego norm . W programowej feministycznej powieści Córki marnotrawne autorka przeciwstawia na przykład pełne nietajonej niechęci, a nawet wrogości, relacje matki i córki, pełnym miłości i chęci zrozum ie
nia relacjom z ojcem. Dążące do osobistej wolności, pragnące wiedzy i wykształ
cenia m łode kobiety lepiej z reguły porozumiewają się ze swymi ojcami i braćm i - chasydami czy Żydami ortodoksyjnymi, znajdującymi dla córek i sióstr nie tylko więcej czułości i współczucia, ale też dobrze pojmującymi ich pragnienie wiedzy.
Nota bene klasyczna konfiguracja postaci, w której występują młoda, zeuropei
zowana kobieta i stary, wierny żydowskiej tradycji mężczyzna, m a u Kallas kilka wariantów - nie tylko archetypiczny wariant rodzinny.
Jedną z najbardziej zasadniczych różnic dzielących żydowskie kobiety i ży
dowskich mężczyzn okazuje się w utworach Kallas możliwość dostępu do wiedzy, pojmowanej jako najważniejszy środek emancypacji i modernizacji - w wymiarze indywidualnym oraz zbiorowym. „Żądamy równouprawnienia społecznego i to się nam należy, bo okazałyśmy niezgorsze do nauki zdolności, chęć serio do pracy społecznej i m oc woli...”36 - domagają się jej bohaterki.
W zmodernizowanym, ale podtrzymującym różnice genderowego statusu, układzie ról siostry mogą się uczyć europejskich języków i zdobywać świecką edukację, podczas gdy bracia otrzymują religijne wykształcenie w chederze lub jeszybocie. Temu modelowi przeciwstawia pisarka sytuację nowoczesnego ideo
wego partnerstwa braci i sióstr: wykształceni, zeuropeizowani i związani wspól
notą poglądów, stawiają czoła podobnym życiowym wyzwaniom i próbom (na przykład miłości do nie-Żyda), darzą się szczerym przywiązaniem i stanowią dla siebie wzajemne oparcie (m.in. dram at Ofiarnicy37).
Zarzewiem konfliktu matek i córek jest kwestia kobiecej tożsamości i spór o społeczne miejsce kobiety. Matki bronią tradycyjnego, odrębnego miejsca ko
biet, które córki kojarzą z zamknięciem i ograniczeniem. Zbuntowane, mające
36 A. Kallas, Córki marnotrawne, Lwów 1912, s. 221.
37 A. Kallas, Ofiarnicy. Fragment z dramatu, „Jedność” 1907, n r 12.
poczucie społecznego upośledzenia i wykluczenia, „m arnotrawne córki” walczą 0 nowoczesne miejsce w świeckiej przestrzeni publicznej dzielonej z mężczyzna
mi. Walka o wolność i niezależność kobiet jest u Kallas przede wszystkim wal
ką o ich prawo do nauki i świeckiego wykształcenia. Żydowskie emancypantki - uczennice publicznych szkół, studentki, członkinie samokształceniowych kółek - dzięki edukacji wkraczają w świat historii, politycznego zaangażowania i ideo
wych wyborów, żądając równych z mężczyznami praw. Na równi też z mężczyzna
mi biorą na siebie ciężary i konsekwencje takiego zaangażowania.
Ostatecznie jednak program równouprawnienia kobiet i projekt emacypacyj- ny opatrywane bywają przez Kallas pesymistyczną pointą. Wyszedłszy poza tra dycyjny świat żydowski, wyemancypowane kobiety nie pozbywają się zależności 1 podporządkowania: wchodzą zaledwie w inny porządek patriarchalny, nie zdo
bywając w istocie pełnej wolności. Ich zetknięcie z męskim pożądaniem ujawnia bowiem, że także poza tradycyjną kulturą żydowską kobieca tożsamość budow a
na jest wobec męskości, a one same istnieją wobec mężczyzn i dla mężczyzn38.
Kallas nie jest również skłonna przypisywać zasymilowanym kobietom wyłącznie pozytywnej roli edukatorek czy apostołek postępu: kreśli także portrety bohaterek
„źle zasymilowanych”, snobistycznych, egoistycznych, amoralnych. Najostrzejszy obraz złej asymilacji - m ocno wsparty w dodatku krytyką klasową - przedstawi w powieści epistolarnej Kobiety uczciwe (1919). Rozczarowane zdobytą wolnoś
cią, uboga idealistka i zepsuta bankierska córka zadają sobie pytanie o sens i m o ralną wartość wzorów nowoczesnego świata oraz tradycyjnej kultury żydowskiej.
Pisarka nie cofa się też przed krytyką ruchu feministycznego, portretując jego żarliwe działaczki jako kobiety szermujące wprawdzie głośno radykalnymi h a słami walki z męską dominacją, lecz przecież skrycie gotowe do rejterady z ideo
wych szeregów i tęskniące do bezpiecznego azylu małżeństwa oraz rodziny.