150-letni jubileusz geografii krakowskiej jest zarazem jubileuszem geografii polskiej. Powstanie pierwszej K atedry Geografii w Uniwersyte
cie Jagiellonskim (1849) dalo röwnoczesnie poczqtek geografii jako na- uce akademickiej w Polsce. Jestesm y wszyscy tego swiadomi, st^d Kon- gres Geografii Polskiej, zw olany z tej okazji do Krakowa, i tak liczny w nim udziaf geografow z calego kraju, z czego sR bardzo cieszymy.
Przyst^pujqc do tem atu nalezy postawic pytanie - kom u i czem u za- wdzi^czamy fakt pow olania pierwszej K atedry Geografii w U niw ersyte
cie Jagiellonskim i to stosunkow o wczesnie, jesli si£ zwazy, iz katedry geografii zacz^ly powstawac na uniw ersytetach europejskich dopiero w 2. pol. XIX wieku, z dw om a wyjEjtkami - Katedry Geografii ICarola Rittera w Uniwersytecie w Berlinie (1 820) i Katedry Geografii W incentego Pola w Krakowie ( I 849).
Powolanie pierwszej polskiej K atedry Geografii zawdzi^czamy przede wszystkim sam em u W incen tem u Polowi, ktory uznal potrzeb^ badania przyrody i zycia czlowieka kraju ojezystego, kosztem uprawianej przez siebie poezji. Wystttpil on z wlasn^ iniejatyw^ pow olania uniwersyteckiej Katedry Geografii, popartq przez grono profesorskie W ydzialu Filozo- ficznego, jak i Senat U niw ersytetu Jagiellonskiego .
1 W niniejszym w yst^pieniu w ykorzystany zostal cz^sciowo tekst wspölnego opra- cowania: A. Jackowski, B. Kortus, K. ICrzemien, 1999, Jubileusz geografii krakow
skiej \ w: ] Dzieje Katedry i Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagiellonskiego 1849-1999, G eografia vv U niw ersytecie Jagiellonskim 1849-1999, t. I, Krakow.
Proponow anej m u wczesniej przez U niw ersytet Jagiellonski Katedry
Ponadto drodze W incentego Pola do geografii sprzyjaly okolicznosci i wplywy zewnytrzne. M ianowicie byl on w spom agany intelektualnie i inspirowany w swoich badaniach przyrodniczych i etnograficznych przez takich vvybitnych przyrodniköw U niw ersytetu jagiellonskiego, jak: Jözef Krem er (filozof i przyrodnik), Jan tobarzew ski (botanik), Ludwik Zejsz- ner (geolog) i in. Röwniez m.in. poprzez tych uczonych docieraty do W incentego Pola idee öwczesnych twörcöw nowoczesnej geografii, tj.
Aleksandra H u m bo ldta i Karola Rittera z Berlina. W spom niani J. Kre
mer i L. Zejszner stuchali osobiscie w ykladöw Hegla i Rittera w Uniwer- sytecic Berlinskim w latach 20. XIX w. i dzielili siy pözniej nabytq wiedzq z W. Polem. Ponadto Ludwik Zejszner byl w spöltlum aczem 1. tom u „ICo- sm osu” A leksandra H um boldta, k töry ukazal siy w jyzyku polskim w 1849 r., w Warszawie, a wiyc juz po 4 latach od w ydania oryginalu nie- mieckiego. Z H u m bo ldtem W. Pol prowadzif pözniej korespondencjy i praw dopodobnie spotkal siy z nim osobiscie w Berlinie w 1 847 r. (Babicz 1967). W oparciu o te naplywajqce z zewnqtrz idee, jak i o wlasne do- swiadczenia badan terenow ych, W. Pol torowal drogy nowoczesnej geo
grafii w Polsce, czem u sprzyjalo istnienie katedry uniwersyteckiej. Dziyki niem u nastqpilo wiyc stosunkow o wczesne wt^czenie Polski w obieg no woczesnej mysli geograficznej, totez slusznie uznany zostal za „ojca pol
skiej geografii”. jego ambicj^ bylo stworzenie nowoczesnego warsztatu badawczego i dydaktycznego geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim.
Niestety, ten dobrze zapowiadajqcy siy Start w rozwoju krakowskicj geografii uniwersyteckiej zostal po trzcch latach brutalnie przerwany przez w ladze austriackie likwidacjq K atedry Geografii i dymisjq Wincentego Pola w styczniu 1853 r. (wraz z trzem a innym i jeszcze profesorami, ktö
ry m zarzucano rzekom q nielojalnosc). Dzialo siy to na kolejnej fali re- strykcji i nacisku germ anizacyjnego na Uniw ersytet Jagiellonski ze stro- ny wladz austriackich. jego biografa J. Babicza (absolwcnta geografii UJ).
28
1 OO-lecic pow otania K atedry Geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim uczcilo w 1 949 r. Polskie Towarzystwo Geograficzne w Krakowie - o czym swiadczy w m urow ana tablica pam iqtkow a w tej sali, ktöra nosi imiy W in- centego Pola (imiy W. Pola nosi röwniez glöw na sala w ykladow a vv Insty- tucie Geograficznym U niw ersytetu Wroclawskiego; wlasnie szlcola rome- rowska wysoko cenita „ojca geografii polskiej”).
W 1877 r., juz po uzyskaniu przez Galicjy autonom ii (1867), nastq- pilo reaktywowanie K atedry Geografii w Uniwersytecie jagiellonskim i po- wierzenie jej prof. Franciszkowi Gzerny-Schwarzenbergowi, historykowi z wyksztalcenia, k tö ry odbyl dodatkow e studia geograficzne w W iedniu i Lipsku. Reaktywowania katedry i w prow adzenia w yldadöw z geografii domagaly siy krygi intelektualne Galicji zwi^zane glöwnie ze szkolnic- twem.
Dodajmy, iz piyc lat pozniej, w 1882 r., pow olana zostala tez Kate- dra Geografii w Uniwersytecie Jana ICazimierza we Lwowie. Obj^l jq prof.
Antoni Rehm an, geobotanik i podröznilc, uzyskawszy wczesniej habilita- cjy w Uniwersytecie Jagiellonskim.
W aznym w ydarzeniem w rozwoju geografii uniwersyteckiej w Krako
wie bylo powstanie studenckiego ruchu geograficznego. N iedlugo po re- aktywowaniu K atedry Geografii i przy poparciu prof. Czernego zawiqza- lo siy w 1 881 r. Studenckie Kolo Geograficzne, ktöre d ot^d - z przerwt) w latach 1890-1916 - towarzyszylo i do dzis towarzyszy dziatalnosci Katedry, a pozniej Instytutu Geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim.
Jak bogata byta dzialalnosc Kola Geograföw UJ zarow no w okresie miy- dzywojennym, jak i po II wojnie swiatowej, pokazujq opublikow ane z oka- zji sctnego jubileuszu Kola dwa tomy: Historia Kola Geograföw Uniwersyte
tu Jagiellonskiego 1881-1981, Krakow 1981 oraz Sprawozdanie Kola Geo
graföw... (1 981). Ponadto historia Kola Geograföw do lat ostatnich przed- stawiona jest w I tom ie naszych W ydaw nictw Jubileuszowych Geografia w Uniwersytecie Jagiellonskim (1849-1999).
W 1910 r. dr Ludom ir Sawicki, po studiach geograficznych w U ni
wersytecie w W iedniu, habilitowal siy w Uniwersytecie Jagiellonskim i roz- poczql tu zajycia z geografii. W 1915 r. m ianow any zostal profesorem, a w 1917 r. obj^l Katedry Geografii po smierci prof. Czernego. Przyjscie prof. Sawickiego, dynam iczncgo, m lodego geografa, w pelni fachowo wyksztalconego, nadato nowy impuls rozwojowi geografii w Krakowie.
Powstalo nowoczesne Studium geograficzne - Insty tu t Geografii (Lesz- czycki 1983). W 1922 r. utw orzona zostala druga K atedra Geografii, ktörtj obj£|l prof. Jerzy Smolenski, absolw ent i d o kto ran t U niw ersytetu Jagiellonskiego w zakresie geologii. H abilitow al siy röwniez w 1910 r. na UJ z zakresu geografii po odbyciu dodatkow ych studiöw geograficznych
w Berlinie. Obic K atedry Geografii znalaziy odtqd swoje wlasne pomiesz- czenia w oddanym Uniwersytetowi budynku historycznego Arsenalu przy ul. Grodzkiej 64, gdzie dotqd znajduje siy siedziba Instytutu Geografii UJ.
D uza aktyw nosc naukow a i organizacyjna obu profesorow, niestety prof. Sawickiego tylko do 1928 r., kiedy przedwezesnie zmart, wspiera- nych nastypnie przez docenta W iktora Orm ickiego oraz zdolnych asy- stentöw, m.in. dr. Stanislaw a Leszczyckiego, dr. M ieczyslawa Klimaszew- skiego i dr. Jözefa Szaflarskiego, pozwolily Instytutow i Geografii UJ osi^- gn^c wysoki poziom naukow y zaröwno na polu geografii fizycznej, a szcze- gölnie geomorfologii, jak i antropogeografii (wzglydnie geografii gospo- darczej). Ludom ir Sawicki i Jerzy Smolenski nalezq bez wqtpienia do najw ybitniejszych geograföw polskich okresu miydzywojennego, obok Eugeniusza Rom era we Lwovvie, jego ucznia Stanislawa Pawlowskiego w Poznaniu oraz Stanislawa Lencewicza w Warszawie. Krötko dzialal tez w Instytucie Geografii UJ przybyly z W arszaw y prof. Bogdan Zaborski (1930-1933), uzyskawszy wczesniej habilitaejy w Uniwersytecie Jagiel- lonskim (1930).
W aznq innowaejq, zaröw no w geografii polskiej, jak i w skali miydzy- narodowej, bylo uruchom ienie przy Instytucie Geografii UJ przez dr. Sta
nislawa Leszczyckiego podyplom ow ego Studium Turyzm u (1936), wraz z wlasnym i w ydaw nietw am i. Studium to ksztalcilo fachowe kadry dla rozwijajqcego siy ruchu turystycznego w Polscc. D alo tez poeztpek nowcj specjalizacji w geografii w Polsce - geografii turyzm u. Ten kierunek ba- dan i prac zapocz^tkow anych przez S. Leszczyckiego znalazl twörczych kontynuatoröw po II wojnie swiatowej w Instytucie Geografii UJ w oso- bach profesorow Antoniego W rzoska, Jaclwigi Warszynskiej, Antoniego Jackowskiego i in. Röwniez przedw ojenne badania S. Leszczyckiego z za- kresu balneologii (utrwalone w szeregu publikaeji) sq tu kontynuowane.
W opinii prof. S. Leszczyckiego, ktöry dal wyczerpuj£jc^ charaktery- styky krakowskiego osrodka geograficznego w okresie mi^dzywojennym, osrodek ten nalezal przed II wojn^ swiatowq do najwi^kszych w kraju (Leszczycki 1983). Np. pod wzglydent liezby wydawanych czasopism i pe- riodyköw (7 tytulöw ) ustypowaf jedynie osrodkowi lwowskiemu ( 8 tytu- low). D odac tu jeszcze nalezy, iz Instytut Geografii Uniw ersytetu Jagicl- lonskiego wyksztalcil i wyehowat w tym okresie liczn^ kadry wybitnych geograföw, ktörzy kontynuow ali i rozwijali geografiy polsk£| po II wojnie swiatowej (Juliusz Jurczynski, M aria M razköw na-D obrow olska, Stani
slaw Leszczycki, M ieczyslaw Klimaszewski, Jözef Szaflarski, Antoni Wrzo- sek, Rodion M ochnacki, Jan Plis, Karol Brom ek, W ladyslaw M ilata, W ojciech W alczak, Zdzislaw Czeppe, Bogodar W inid, Lech Ratajski, Stanislaw Berezowski, Tadeusz W ilgat, Tadeusz Jost, Kazimierz Lorn-30
niewski, M arian Gotkiewicz i in.). To rowniez jedno z w aznych kryteriow oceny rangi i znaczenia krakowskiego osrodka geograficznego, k töry zdo- byl sobie wtedy m iano „krakowskiej szkoty geograficznej”. Dodajmy, iz röwnie plodna pod wzgl^dem liczby w ybitnych uczniöw byla szkota Ro- merowska we Lwowie, a w nast^pnej generacji rowniez szlcoia poznan- ska St. Pawlowskiego.
Do odbudow y kadrowej geografii krakowskiej, a takze i geografii pol- skiej - po bolesnych stratach II wojny swiatowej - przysluzyl si£ osiadly w Krakowie po wojnie prof. Eugeniusz Römer. B^dqc w latach 1945-1 946 profesorem Uniwersytetu Jagiellonskiego, doprow adzil w tym czasie do habilitacji 7 geograföw z röznych osrodköw uniwersyteckich w Polsce, w tym S. Leszczyckiego i M. Klimaszewskiego z Insty tu tu Geografii UJ.
Sprawowal tez w pierwszym pow ojennym roku form alnq opiek^ nad In- stytutem Geografii UJ.
Od pazdziernika 1945 r. kierownictwo Insty tu tu Geografii przejql doc. S. Leszczycki, m ianowany w g ru dn iu profesorem. Röwnoczesnie prof.
Leszczycki wlqczony zostat przez M inisterstw o Spraw Zagranicznych do prac przygotowawczych do konferencji pokojowej, a nastijpnie m ianow a
ny zostal rzeczoznawc^ delegacji polskiej na konferencji w Poczdamie.
W tym charakterze brat rowniez udziat w rokowaniach polsko-czecho- slowackich dotycz^cych Zaolzia, jak rowniez w rokowaniach w sprawie delimitacji granicy polsko-radzieckiej. O tej swojej dzialalnosci S. Lesz
czycki tak pisze: „Bardzo chcialem odegrac podobnq rol§ eksperta do spraw gra- nic na przyszlej konferencji pokojowej, jakq prof. E. Römer odegral po I wojnie swiatowej na konferencji w Wersalu” (Leszczycki 1992, s. 20).
Po II wojnie swiatowej uksztaltow ala sii wyraznie dualistyczna struk- tura Instytutu.G eografii UJ (podobnie zreszt£j jak w wi^kszosci osrod
köw geograficznych w Polsce), a wi^c jego podzial m erytoryczny i orga- nizacyjny na Katedr^ Geografii Fizycznej (prof. M. Klimaszewski) i na K atedri Geografii Ekonom icznej (prof. A. W rzosek). N iekwestionow anq zaslug^ obu profesoröw byl dalszy twörczy rozwöj geografii fizycznej, w szczegölnosci geomorfölogii oraz geografii spoteczno-ekonojTiicznej do- röwnujqcy standardom swiatowym. Röwnoczesnie, zgodnie z öwczesn^
ogöln^ tendencjq, nast^pow ala daleko id^ca specjalizacja zaröwno w ob- r^bie geografii fizycznej, jak i ekonom icznej. Tak wi^c w obr^bie geografii fizycznej upraw iano geomorfologicy hydrograficy klimatologi^, a pozniej i geografi^ fizycznq kompleksow^, zas w obr^bie geografii ekonomicznej:
geografiQ ludnosci i osadnictwa, rolnictwa, przem yslu, transportu oraz turyzm u. Znalazlo to pozniej wyraz instytucjonalny w zakladowej struk- turze Instytutu, wprowadzonej w 1971 r.
W tym przeglqdowym szkicu nie miesci siy ocena osi^gni^c nauko- wych geografii i geografow U niw ersytetu Jagiellonskiego w okresie mi- nionych 150 lat. Jest ona n atom iast przedm iotem gl^bszej analizy we w spom nianym juz W ydaw nictw ie Jubileuszowym pt. Geografia w Uniwer
sytecie Jagiellonskim 1849-1999 (1999).
N atom iast godny tu odnotow ania jest fakt znacz^cego wplywu i od- dzialyw ania In sty tu tu Geografii U niw ersytetu Jagiellonskiego na inne osrodki geograficzne w Polsce. M ianowicie pryzny kadrowo i ceniony naukow o krakowski uniwersytecki In sty tu t Geografii zasilal lub dal po- czjjtek innym placöw kom geograficznym w Krakowie i w Polsce i to za- röwno po 1, jak i po II wojnie swiatowej. Odcgral pod tym wzgl^dem podobnq roly „inkubatora” w geografii polskiej, jak wspom niane juz osrod
ki lwowski i poznanski.
Juz w 1917 r. prof. L. Sawicki otrzym al propozycjy objycia Katedry Geografii na organizujqcym siy polskim Uniwersytecie W arszawskim (po tym , kiedy prof. E. Röm er podobnej propozycji nie przyjql). Na kandy- datury prof. Sawickiego nie zgodzily siy jednak öwczcsne okupacyjne wladze niemieckie (Olszewicz 1968, s. 17). W tym czasie Ludom ir Sa
wicki byl tez wspölzalozycielem Polskiego Towarzystwa Geograficznego, ktörc powstaio w 1918 r. w Warszawie. Byl tez redaktorem pierwszych dwöch tom öw organu PTG „Przegl^du Geograficznego”.
Bezposrednio po I wojnie swiatowej z kolei prof. Jerzy Smolenski otrzym al propozycje objycia K atedry Geografii na Katolickim Uniwersy
tecie Lubelskim oraz w Uniwersytecie W ilenskim , ktörych jednak nie przyj^l, czujqc siy bardzo zwi^zany z ICrakowem. Zas doc. W iktor Or- micki, czolowy wöwezas specjalista z geografii ekonom icznej, prowadzil w yklady z geografii gospodarczej w kilku osrodkach akadem ickich w Pol
sce.
Po II wojnie swiatowej wielu w ybitnych przedw ojennych wyehowan- köw Instytutu Geograficznego UJ zasililo inne, zniszezone przez wojny bqdz nowe osrodki geograficzne w Polsce. W tym gronie czolowy posta- ciq byl prof. S. Leszczycki, k tö ry w 1948 r. przeniösf siy do Warszawy, gdzie stworzyl prawie od podstaw najwiykszy osrodek geograficzny w Pol
sce. W slad za prof. Leszczyckim warszawski osrodek geograficzny zasili- li z Krakowa M aria I. Mileska, Bogodar W inid, Lech Ratajski i Stanislaw Berezowski (czynny byl okresowo röwniez w Lodzi). Z kolei prof. M.
Klimaszewski kierowal przez 3 lata (1946-1949) Katedry Geografii Fi- zycznej w Uniwersytecie W roclawskim. Dolsjczyl tarn röwniez po powro- cie z Wielkiej Brytanii Zdzislaw Czeppe. C zynny we W roclawiu byl röw
niez A ntoni W rzosek (1946-1955), zaröwno jako docent w Uniwersyte
cie W roclawskim i w W yzszej Szkole Ekonomicznej, jak i na kierowni-32
czych stanowiskach w planowaniu regionalnym Dolnego Slqska. D o osrod- ka wroctawskiego przeniösl siy röwniez z Krakow a W ojciech Walczak, a Tadeusz W ilgat zasilil nowo pow staly geograficzny osrodek lubelski, podobnie jak Kazimierz Lomniewski nowy osrodek gdanski. D uze zaslu- gi dla pow stania i rozwoju nowego osrodka geograficznego na G örnym Sl^sku pofozyl prof. Jözef Szaflarski, k töry po przeniesieniu siy w 1954 r.
do Katowic, do tamtejszej Wyzszej Szkoly Ekonomiczne.j, byl nastypnie w spölorganizatorem (w 1973 r.) In stytutu Geografii w nowo utworzo- nym Uniwersytecie Sl^skim. Ponadto kadry tego m lodego osrodka zasili- li z Krakowa prof. A. M aryanski, a ostatnio prof. K. Klim ek i prof. T.
Niedzwiedz.
W Krakowie, w Instytucie Geografii powstalej w 1946 r. Wyzszej Szkoly Pedagogicznej, pierwszq generacj^ jego pracow niköw stanowili znakomici przedwojenni absolwenci Insty tu tu Geografii UJ - M aria Do- browolska, Rodion M ochnacki, Andrzej M ichalik, nastypnie Jan Flis.
Ponadto prowadzili tarn röwniez w pocz^tkow ym okresie zaj^cia M. Kli- maszewski, A. W rzosek, W. M ilata, I. D ynow ska, K. Bromek, Z. Czeppe, B. Kortus.
Röwniez na bazie kadrowej, a pocz^tkow o i lokalowej, Instytu tu G eo
grafii U] powstal w Krakowie w 1953 r. Z aklad Geomorfologii i Hydro- grafii Gör i W yzyn Instytutu Geografii PAN, zalozony i kierowany przez prof. M. Klimaszewsldego. O d 1968 r. zakladem ty m kieruje prof. L.
Starkei, wybitny uczen prof. Klimaszewskiego.
Jak z tego przegl^du widac, rodow öd kralcowski posiada dzis szereg osrodköw i placöwek geograficznych w Polsce.
Geografia i geografowie U niw ersytetu Jagiellonskiego byli i s^ nadal gotowi do podejm ow ania badan odpow iadaj^cych na w yzw ania wspöl- czesnosci i przyszlosci, np. w zakresie ochrony srodowiska i dostrzegania zagrozen ekologicznych zarowno w skali globalnej, jak i lokalnej czy na- silaj^cych si£ procesöw globalizacji w sferze gospodarczej i spolecznej i in.
Innymi slowy, chodzi o podejm ow anie problem öw nowych, jakie rodzi aktualna rzeczywistosc i koniecznosc rozwoju nauki oraz kontynuow a- nie tem atöw tradycyjnych, a ci^gle aktualnych, jednakze przy uzyciu nowych podejsc i udoskonalonych m etod badawczych.
150-letni jubileusz pow olania pierwszej K atedry Geografii w U ni
wersytecie Jagiellonskim stanowi niew^tpliwie okazjy do gf^bszej reflek- sji nad dotychczasowym rozwojem geografii w Krakowie i w Polsce, a za- razem winien pobudzic do dyskusji nad kierunkam i dalszego jej rozwoju w nadchodz^cym XXI wieku. Temu o statniem u poswiycone tez b^d^ ob- rady obecnego Kongresu Geografii Polskiej.
Babicz ]., 1967, Wincenty Pol [ w :] B. Olszewicz (red.) Dziewifö meköw geografii polskiej. Wybitni geografowie polscy, W iedza Powsz., W arszawa, 231-267.
Leszczycki S., 1983, Geografia w Krakowie w okresie mifdzymjennym, Czasop.
Geogr., 54, 3, 289-308.
Leszczycki S., 1992, Zycie na przelomie 1907-1990 (autobiografia), Warszawa, 1- 54.
Olszewicz B., 1968, Pomtanie Polskiego Towarzystwa Geograficznego [w:] Polskie Towa- rzystivo Geograficzne w pipcdziesiqtq roczniy dzialahws'ci, PW N , W arszawa, 7- 30.
L ite ra tu ra
Bronislaw Kortus