Dyskusja dotyczt|ca rozwoju geografii, w ktörej badania zintegrowa- ne przeciwstawiane s;j tendencji do poglybiania siy specjalizacji, pozosta- nie zapewne nie rozstrzygniyta, podobnie jak proby scislego zdefiniowa- nia granic naszej dyscypliny. O ba n urty w geografii obecne, oba s3
potrzebne i wzajem nie siy stymulujq. Podobnie siy rzecz nra i w innych naukach przyrodniczych, gdzie tez prow adzone sq badania specjalistycz- nc oraz prace o charakterze syntetycznym . Nie ulega jednak w^tpliwosci, ze w ostatnich dziesiqtkach lat zainteresowanie badaniam i szerzej zakro- jonyrni, mieszczqcymi siy w polu zainteresowania röznych dyscyplin wy- raznie wzroslo. Sprzyja tem u upow szechnienie system öw informacji geo- graficznej, co z kolei zwiqzane jest z rosnqcq popularnosciq kom puteröw i mozliwosciq wykorzystyw ania zdjyc lotniczych i satelitarnych. Geogra- fowie coraz czysciej uczestniczq w interdyscyplinarnych badaniach sro- dowiska przyrodniczego i jego antropogenicznych przeksztalcen. Popu- larnosc badan zespolowych rosnie, chociaz w naszym kraju tradycja ta- kich badan nie jest tak dluga, jak na zachodzie Europy lub w Ameryce czy Australii.
Bezposrednio po II wojnie swiatowej rozpoczyly siy w Australii pra
ce zmierzajqce do okreslenia optym alnego sposobu uzytkow ania terenu.
Byly one prow adzone przez zespöt wspölpracujqcych specjalistow, repre- zentujqcych rözne dyscypliny naukowe. Badania odnoszono do powierzch- ni jednostek przyrodniczych land units i land Systems. Granice tych jedno- stek okreslano wstypnie na podstawie zdjyc lotniczych, a potem weryfi- kowano w terenie. W tercnie röwniez okreslano ich charakterystyky.
Pra-ce terenowe prow adzity paroosobow e zespoly, w sldad ktörych wchodzili geodeci, gleboznawcy, geolodzy, geografowie. D oswiadczenia australijskie zaow ocow afy stw orzeniem system u taksonom icznego jednostek oraz w ypracow aniem m etodycznych podstavv ich delimitacji i waloryzacji.
System australijski zyskal sobie popularnosc zwfaszcza w krajach j^zyka angielskiego i byl intensyw nie rozwijany w latach 60. vv Ameryce Pöfnoc- nej, zwlaszcza w Kanadzie. W kraju tym prow adzone bylo systematycz- ne rozpoznanie potencjalu przyrodniczego rozleglych terenöw, okreslane jako Ecological Land Classification. U kazal sQ tu znakom ity przewodnik do kartow ania terenowego pod znam iennym tytulem L’inventaire du Ca- pital-N ature'. Autorzy cytowanej ksiqzki, geografowie i biolodzy, wpro- wadzili pojqcie integracji a priori i integracji a posteriori. W pierwszym przypadku wyröznienie cafosciowych system öw przyrodniczych poprze- dza analizq poszczegölnych skladow ych przyrody, w drugim m apy synte- tyczne powstaiy na podstawie zröznicow anych i nie przystaj^cych do sie- bie zrödef. B adania terenowe prow adzono w Kanadzie w sposöb ujcdno- licony, z zastosow aniem odpow iednich formularzy. Kartowano jednostki piqciu poziom öw taksonom icznych: regiony, dystrykty, systemy, typy i fa- zy. Jednostki te sfuzyfy jako pola odniesienia przy rozpatryw aniu po
szczegölnych cech srodowiska przyrodniczego. Röwniez w odniesieniu do powierzchni jednostek form ulow ano oceny terenu do röznych potrzeb.
W spötpracy geografii fizycznej z innym i specjalnosciami sprzyja röw
niez rozwijajqca siy ostatnio dynam icznie ekologia krajobrazu. Termin ten wprowadzil w latach 30. naszego stulecia C. Troll dla okreslenia dys- cypliny zajmujqcej siq funkcjonalnq trescQ krajobrazu i wyjasnianiem jego w ielostronnych i zm ieniajqcych siy zaleznosci. Rozwöj tego podejscia wiqzat z w ykorzystaniem zdjqc lotniczyclT .
Ekologia krajobrazu jest dzis odbierana jako interdyscyplinarne pole badaweze lub odr^bna dyscyplina zajmujqca siq przede wszystkim rela- ejami pom iydzy przyrody i dziafalnosciq czlowieka. Skupia ona specjali- stöw o röznym wyksztalceniu. Atrakcyjnosc tego podejscia zdaje sig po- legac na zakladanej z göry wspölpracy i mozliwosci konfrontaeji rozwitp zan stosow anych przez rözne dyscypliny, w pierwszym rz^dzie przez geo- grafiq i biologig. Coraz czQsciej okazuje siy, ze wiykszosc rozwi^zan sto
sowanych w badaniach geografii fizycznej rnoze byc przydatna w bada- niach przyrody zywej, zwfaszcza dotyczqcych aspektöw przestrzennych, 1 Jurdant M., Beiair J.L., Gerardin V., D ucruc J.P, 1977, L’inventaire du Capital- Nature, Service des Etudes Ecologiques Regionales. Peches et Environnement, Canada, Quebec.
2 Troll C., 1 950, Die geographische Landschaft und ihre Erforschung - Studium Genera
le 3, Arbeiten aus dem Geogr. Inst, der Univ. Bonn, 1, 5.
164
oraz ze m etody stosowane w ekologii mog^ siy przyczynic do gtybszego i bardziej pelnego poznania sposobu funkcjonow ania system öw abiotycz- nych.
Ekologia krajobrazu rozwijala siy szczegölnie w Holandii, gdzie od 1972 roku dziala Towarzystwo Ekologii Krajobrazu, oraz na Stowacji.
N a podkreslenie zastuguje rola M. R u ’ieki, k to ry stworzyl w Bratyslawie pryznie dzialaj^cy Instytut Eksperym entalnej Biologii i Ekologii (obec- nie Instytut Ekologii Krajobrazu) i zorganizowal 11 konferencji poswiy- conych badaniom ekologiczno-krajobrazowym . W 1982 roku, w trakcie jednej z tych konferencji, pow olano M iydzynarodow q Asocjacjy Ekologii Krajobrazu (International Association for Landscape Ecology - IA LE). Orga- nizacja ta szybko siy rozwijala. Najbardziej w idocznym efektem jej dzia
lalnosci sq seminaria i konferencje, w tym röwniez organizow ane w Pol szych publikacji wymienic w ypada dzielo H. Lesera Landschaftsökologie3, ksi^zky Z. N aveha i A. Lieberm ana Landscape Ecology - Theory and Applica
tion4 oraz opracowanie R.T.T. Form ana Land Mosaics5. Polski podrycznik A. Richlinga i ]. Solona opublikow any zostal w 1994 r., drugie rozszerzo- ne wydanie ukazalo siy w 1996 r., a trzecie w 1998 r.6
Rozwöj ekologii krajobrazu dziala stym ulujaco na stan nau k geogra
ficznych. M im o iz wsröd autoröw publikacji dominujtj biolodzy i ekolo- dzy, to w badaniach pow szechnie stosow ane sq m etody geograficzne.
Pojawiajq siy nowe tematy, rozwija siy wspölpraca, stosowane s^ nowe rozwi^zania. Pozycja geografii zalezy jednak w duzym stopniu od we- wnytrznej integracji. Z organizow ana w 1998 roku jubileuszow a sesja z okazji 80-lecia geografii na Uniwersytecie W arszawskim poswiycona byla prezentacji nowych nurtöw w badaniach geograficznych i dyskusji nad zwi^zkami pomiydzy geografiq fizyczn^ i geografi^ czlowieka. Naczelne haslo konferencji „Jednosc w röznorodnosci” sprzyjalo w ym ianie poglq- döw na tem at mozliwosci wspölpracy geograföw o röznych zainteresowa-1 Leser II., zainteresowa-1997, Landschaftsökologie: Ansatz, Modelle, Methodik, Anwendung, Ver
lag Eugen Ulmer, Stuttgart.
1 Naveh Z., Lieberman A., 1 984, Landscape Ecology - Theory and Application, Sprin
ger Verlag, New York.,
3 Forman R.T.T., 1995, Land Mosaics. The ecology of landscapes and regions, C am bridge Univ. Press.
f' Richling A., Solon J., 1998, Ekologia krajobrazu, Wyd. PW N , Warszawa.
niach. M ozliwosci te sq obeenie w Polsce wiyksze niz w wielu krajach europejskich i pozaeuropejskich, jednak przyldady wspölnych badan s^
nieliczne, a rzeczywistq wspolpracy zastypujq puste deklaracje. Znacznie lepiej rzecz siy m a w przypadku wspölnych prac w ram ach geografii fi
zycznej. Prow adzone s^ b adania usytuow ane na pograniczu geomorfolo
gii i hydrologii, hydrologii i klimatologii. Rozwija siy ekohydrologia, w ba
daniach geom orfologicznych na plan pierwszy wysuwa siy analiza proce- söw ksztaltuj^cych rzezby. Przyldady m ozna mnozyc. To przede wszyst
kim efekt w zrostu zainteresow ania dynam ik^ zjawisk i przejsciem od badan struktury do analizy funkcjonow ania system öw przyrodniczych.
To takze, jak siy wydaje, w plyw rozwoju kierunku krajobrazowego w geo
grafii, czyli badan zorientow anych na analizy zwiqzköw pomiydzy skta- dowymi srodowiska przyrodniczego, zakonezon^ delimitacj^ naturalnych jednostek przestrzennych. Badania nad krajobrazem rozwijajq siy w na- szym kraju pod w plyw em doswiadezen niemiecldch i rosyjskich. Pierw- sze w Polsce kompleksowe studia o takim charakterze zorganizowal zmarly przed rokiem profesor jerzy Kondracki. W latach 1956 i 1957 byly to badania fizycznogeograficzne w okolicach Piecek kolo M r^g o w a', a w pocztpku lat 60. badania w powiecie pinezow skim 8. W obu przypadkach reprezentanci röznych kierunköw geograficznych pracowali wspölnie w te- renie, wymieniaj^c uwagi i doswiadezenia, a efektem prac byl zestaw map elem entöw oraz pewne ujycia syntctyzujace doswiadezenia zespolu. Na- lezy röwniez przypom niec, ze J. Kondracki byl autorem podzialu Polski na regiony fizycznogeograficzne i koncepcji typologii krajobrazu natural- nego Polski. Analiza w plyw u prac J. Kondrackiego na stan nauk geogra
ficznych w Polsce wykracza poza ram y niniejszego artykulu, warto jed
nak zauwazyc, ze zawdziyczam y m u popularnosc podejscia systemowe- go w geografii fizycznej, a takze lansow ane przez Profesora coraz szersze upow szechnianie siy, wykorzystywania geokom pleksöw w charakterze pöl odniesienia w planow aniu przestrzennym i w innych dzialaniach doty- czqcych zasoböw przyrody.
Przyszlosc geografii, w tym geografii fizycznej, zalezy od jej zaanga- zowania siy w rozwiqzywanie w aznych spolecznie zadan. O statnio w spra- wie tej wypowiedzieli siy O. Slaym aker i T. Spencer8. Autorzy uwypulda- jq mozliwosci geografow w badaniach zm ian globalnych. W ich wywo- dach zwraca uvvagy teza, ze nadchodzi kryzys nauk o srodowisku, co ' Z badan srodowiska geograficznego w powiecie mrqgowskim, 1959, Prace Geogr. IG PAN, 19.
,s Studia geograficzne w powiecie pinezowskim, 1965, Prace Geogr. IG PAN, 47.
" Slaymaker O., Spencer T., 1998, Physical Geography and Global Environmental Change, Longman.
166
wymusza badania bardziej nowoczesne i bardziej kom pleksowe. Pozycja geografii nie jest m ocna, a glöwn^ przyczynq tego stanu jest zanik wspöl- pracy pom iydzy poszczegölnymi dyscyplinam i geograficznymi, a szcze- gölnie pomiydzy geografi^ fizyczn^ i geografiq spoleczno-ekonom iczn^.
Geografia fizyczna jest, zdaniem cytow anych autoröw, postrzegana jako zespöl nie zwiqzanych subdyscyplin: biogeografii, klimatologii, geom or
fologii i hydrologii. Podzial ten jest przyczynq braku badan nad relacjami pomiydzy sldadowymi system u przyrodniczego. Istnieje duze zapotrze- bowanie na opracow ania prognostyczne. Elem ent niepewnosci w tych prognozach jest jednak znaczny i m im o usilowan nie maleje. Prognozo- waniem zajmuj^ siy bowiem najczysciej fizycy i chemicy, ktörzy nie maj^
doswiadczenia w prow adzeniu badan poza laboratoriam i, przy wykorzy- staniu wielkiej liczby danych. O. Slaym aker i T. Spencer sq zdania, ze potrzeba ujyc syntetycznych w badaniach srodow iska przyrodniczego tworzy nowe perspektyw y dla geografii. Geografowie pow inni jednak w wiykszym stopniu zaj£|c siy badaniem cyklicznosci biogeochemicznej oraz modelowaniem funkcjonowania srodowiska przyrodniczego, powinni tez aktywnie wf^czyc siy do b adan nad rol^ cziowieka w zm ianach syste
m u przyrodniczego.
W ywody autoröw omawianej publikacji zaslugujq na uwagy. Ich wi- zja przyszlosci geografii jest optym istyczna. Realizacja tej wizji w znacz- nej mierze zalezy od naszego udzialu w szeroko zakrojonych badaniach interdyscyplinarnych i od umiejytnosci naw iqzania w spolpracy zaröwno wewnqtrz geografii, jak i z innym i dyscyplinami.
Prof. dr hah. Andrzej Richling
Wydzial Geografii i Studidw Regionalnych, Uniiversytet Warszawski
T h e im p act o f th e in teg rated research on th e en v iron m en t on th e d ev elo p m en t o f
geographical Sciences Su m m ary
Recent years have seen a rise in broad research involving various di- sciplines. This has been enhanced by the widespread application of the geographical information systems, which is in turn related to the growing popularity of Computers and the possibility of employing air-view and satellite photographs.
T he tradition of such research in Poland is not, however, as long as in W estern Europe, America or Australia. Im m ediately after W orld War II, efforts were taken in Australia to define Optim um land use. The rese
arch was conducted by a team of specialists representing various discipli- nes. Australian experiences resulted in creation of taxonom ic Systems and preparation of m ethodological basis for their delim itation and valuation.
T he Australian system becarne populär in English-speaking countries and was intensely developed in the 1960»s in N orth America, especially in Canada.
T he co-operation of physical geography with other specialisations is also enhanced by the dynam ically developing discipline of landscape ecology. T he term was introduced in the 1930»s by C. Troll, to define the discipline focusing on the functions of landscape an d explanation of its multiple and changing interdependencies. Landscape ecology draws spe
cialists in various disciplines w ho generally em ploy geographical methods in their research. N ew fields are discovered, co-operation between vario
us disciplines is enhanced and new Solutions are em ployed.
It m ust also be stressed th a t the position of geography largely de- pends on its internal integration, and especially on the existence of links between physical geography and anthropogeography. Unfortunately, such links are rare in Poland, where often pure declarations fall in place of
graphy, therefore research focusing on the analysis of relations between the elem ents of natural environm ent, ended with the delim itation of spa- tial units. Here it is necessary to stress the role of the late Professor Jerzy Kondracki, w ho organised the first Polish complex studies of natural envi
ronm ent and significantly influenced the developm ent of landscape geo
graphy in Poland.
T he future of geography, in this case, the physical geography, de- pends on its involvem ent in the solution of im po rtan t social tasks. Re- cently, O. Slaym aker and T. Spencer m ade a point, stressing the opportu- nities for geographers in studies of global changes and form ulating fore- casts, and linking m aintenance of the geography’s position to research on the relationships betw een elem ents of the environm ental system, the
ir function and im pact on man.
168
Jan Falkowski