W analizie przedstawiajqcej charakter i funkcje nauk wiykszjj roly niz ich przedm iot i m etody odgrywajq problem y naukowe, ktöre poszczegöl- ne nauki podejm ujq i rozwiqzuj^. Problem y naukowe stanowi^ bowiem zaröwno glöwny sldadnik wyjsciowy postypowania badawczego, jak i czyn- nik rozwoju nauki.
Problemy naukowe zadaniam i badawczym i, jakie siy stawia i for- mutuje na gruncie okreslonej sytuacji problem owej, tj. gdy wystypuje obiektywny brak wiedzy naukowej oraz mozliwosc jej wytworzenia przy pomocy m etod naukowych. Problem y naukow e nieodf^czne od m etod naukowych i ich rozwiqzywanie wym aga czasem opracow ania nowych m etod i technik badaczych.
Stawianie i rozwi^zywanie wartosciowych poznawczo i praktycznie problem öw naukow ych oraz konstruow anie nowych m etod naukowych i technik baclawczych w yznacza postyp naukowy. W naukach, w ktörych cele poznaw cze Iqczy siy z celami praktycznym i, problem y naukow e konceptualizujq problem y realne, tj. te sytuacje wystypuj^ce w röznych sferach rzeczywistosci, ktöre wymagaj^ przem ian i przeksztalcen.
Catosc aktualnych problem öw danej nauki tworzy jej problematyky.
Na problem atyky ty opröcz szczegölowych problem öw m erytorycznych i m etodologicznych sldadajq siy rowniez problem y perspelctywiczne, tj.
problemy o szerokim zasiygu, wyznaczaj^ce kierunki badan i stanowi^ce glöwny sldad n ik program öw rozw oju dyscyplin naukow ych. W edlug Bungego (1983, s. 283): „Te wlasnie problemy o szerokim zasiygu sq raejq bytu
calych dyscyplin; jest wqtpliwe czy uzyska siy dla nich ostateczne rozwiqzania, mimo ze bada siy je i robi postypy w ich rozwiqzywaniu. Wszelkie problemy sq jak ly dry: gdy ucina siy jcdnq glowy, wyrasta nastypna”.
W geografii problem y perspektywiczne odgrywajq szczegölnq roly, ze wzglydu na ich znaczenie w ksztaltow aniu problem atyki badawczej geo
grafii. Dzicje siy tak na skutek slabego rozwoju teoretycznego geografii oraz trudnosci w okrcsleniu dziedziny geografii. W dyscyplinach dobrze rozwiniytych teoretycznie ich problem atyky badawcz.3. ksztaltujq przede wszystkim podstaw ow e teorie naukowe. Geografia nie posiada takich teo- rii. Powoduje to budowy pretcorii przedm iotowych okreslajqcych dzie
dziny geografii, ale i one nie okreslaj^ jednolitego pola badawczcgo geo
grafii (Chojnicki 1999b, s. 19). W tej sytuacji pole badaweze geografii ijej postyp poznaw ezy wyznaczajq w znacznym stopniu perspektywiczne
problem y badaweze.
Geografia pefni zaröw no funkcje poznaw eze polegajsjce na wykrywa- niu i ustalaniu faktöw, a zwlaszcza prawidfowosci i ich wyjasnianiu, jak i funkcje utylitarne sluz^ce uspraw nianiu dziafalnosci praktycznej, zwlasz
cza przez diagnozow anie i planow anie (por. Chojnicki 1999b, s. 22).
Slaby rozwöj funkeji utylitarnych geografii, zwlaszcza w sferze planowa- nia gospodarczego, ekologicznego i przestrzennego oslabia jej pozvcjy w nauce oraz w spoleczenstwie. Z m iana tego stanu rzeczy wymaga nie tyl
ko um oenienia jej m odelu enrpirycznego, ale i podejm ow ania waznych poznaw ezo i spolecznie problem öw badawczych o charakterze perspek- tywicznym.
Perspektywiczne problem y geografii muszq byc wiyc z jednej strony zwiqzane z mozliwosciami poznaw ezym i geografii, a z drugiej odpowia- dac. w aznym w yzwaniom , jakie stoj^ przed spoleczenstwem , ktöre dadzq siy zobicktywizowac, a nie majq jedynie charakteru ideologicznego, jak to jest w koncepcjach neom arksistow skich lub postm odernistycznych.
Powinny tez ksztaltow ac nowc szczegölowe problem y i teoretyczne pojy- cia organizujqce badania oraz w zm acniac jednosc geografii.
N a gruncie wspölczesnej geografii form utuje siy rözne koncepcje ta
kich problemöw. Ich analiza wykazuje rözny stopien ich ogölnosci i za- siygu (por. Abler, Marcus, O lson 1992, Rediscoveringgeography 1997). Nie wdajqc siy w ich om awianie, w arto zwröcic uwagy i rozpatrzec trzy kon
cepcje perspektyw icznych problem öw, ktöre odgrywajq znaczn^ roly w uksztaltow aniu wspölczesnej problem atyki badawczej geografii, a ktö
re skrötowo m ozna okreslic jako: 1) srodowisko geograficzne-czlowiek;
2) oddzialyw anie w aspekeie przestrzennym ; 3) globalizm-regionalizm.
152
Problem „srodowisko geograficzne-czlow iek”, form ulow any zreszti w röznych wersjach (np. spoleczenstwo-srodowisko, System czlowiek-sro- dowisko, uklad integruj^cy czlowiek-srodowisko), przyjm owal rözne in- terpretacje filozoficzne (dcterministycznq, posybilistycznq, probabilistycz- nq, materialistycznq i inne) oraz uj^cia (krajobrazowe, ekologiczne, sys- temowe itd.). Chociaz problem ten w zasadzie dotyczy badania zalezno- sci, jakie zachodz.fj m i^dzy dw om a czfonam i - srodowisko geograficzne- czlowiek to badania te: 1) program ow o stawialy na pierwszym planie zagadnienia charaktcru i zm ian srodowiska przyrodniczego jako ukladu, ktöry ma charakter pierw otny i podstaw ow y w stosunku do podsystem u spoleczncgo, 2) prowadzily do ograniczenia zainteresowan podsystem em spolecznym do tych aspektöw dotycz^cych jego organizacji przestrzen- nej i funkcjonowania, ktöre st| w yznaczone w plyw em srodowiska przy
rodniczego. W konsekwencji doprow adzilo to do silnego rozwoju geo
grafii fizycznej w uj^ciu wyspecjalizowanym, w ktörej badanie relacji spo
leczenstwo-srodowisko zeszlo na drugi plan, oraz do rozwoju geografii spoleczno-ekonomicznej jako odiybnego system u dyscypliny zajm ujicej sicj system em spolecznym , ktörego stale rosn^ca zlozonosc i zm iennosc organizacji przestrzennej nie da si§ sprowadzic do uw arunkow an srodo
wiska przyrodniczego. G dyby konsekw entnie realizowac ten program, geografia spoleczno-ekonom iczna m ialaby w törne i drugorz^dne znacze
nie. Zasad tego program u czysto zresztq uzyw ano jako argum entacji dla ograniczenia pola badawczego geografii spoleczno-ekonomicznej. jej obec- ny rozwöj w nildym stopniu jest oparty na realizacji problem u srodowi
sko geograficzne-czlowiek.
Tak wi^c problem „srodowisko geograficzne-czlow iek” nie stanowi juz koncepcji organizuj^ej rzeczywistego pola badawczego geografii, cho
ciaz nie wyczerpal jeszcze swojego potencjalu badawczego.
Istnieje oczywiscie szeroka i w azna problem atyka badaw cza dotycz^- ca ksztaltowania i ewolucji srodowiska geograficznego, zwi^zana z geo
grafii fizycznq kom pleksow i, ale stanowi ona tylko pewien fragm ent ba- dan geograficznych, czysto zreszti traktow any w geografii fizycznej jako stosowany, maj^cy charakter bardziej ekologiczny niz geograficzny.
Problem „oddzialywania w aspekcie przestrzenn y m ” stal si£ glöw- nym problem em organizuj^cym pole badaw cze wspölczesnej geografii.
Sama nazwa nie oddaje w pelni tresci tego problem u i m oze budzic w^t- pliwosci. Koncepcyjnie problem ten dotyczy szeroko pojijtych oddzialy- wah, powi^zan i procesöw, jakie k sztaltu ji Struktur^ p rzestrzen ni i zmia- ny srodowiska geograficznego oraz system u spolecznego wraz z jego ukla- dami materialnymi. Problem ten tkwi w koncepcji chorologicznej geogra
fii, ale nie przeciwstawia aspektu przestrzennego aspektowi czasowem u
i procesualnemu, lecz tqczy przestrzen, struktury i procesy. Przedmiotem badan geograficznych sq te procesy i oddzialywania, ktöre determinujq struktury przestrzenne uldadöw przyrodniczych oraz organizacjij prze- strzennq i funkcjonalnq systemu spoiecznego. Badania tych Struktur, pro
cesöw i oddzialywan odbywa si£ przy uwzgl^dnieniu odr^bnego charak- teru zachodzqcych zmian oraz odmiennosci organizacji przestrzennej uldadöw przyrodniczych i spolecznych.
Nalezy zwröcic uwagQ, ze przem iany system u spoiecznego nie podle- gajq jakims stalym praw om rozwojowym, jak to glosita doktryna mate- rializmu historycznego. To raczej w toku rozwoju spoleczenstwa wyla- niajq sitj nowe jego wlasciwosci i stru k tu ry Stqd nie m a röwnolegtosci w badaniach Struktur przyrodniczych i spolecznych. Prowadzi to do dose wyraznej odiybnosci problem atyki badawezej geografii fizycznej i geo
grafii spoleczno-ekonom icznej. Nie jest latwo przezwyci^zyc dualizm badawezy uldadöw przyrodniczych i spolecznych, ale badanie ich wza- jem nych oddzialyw an jest kom plem entarne. Tak wi^c w obrqTie proble- m u „oddzialywan w aspekeie przestrzennym ” miesci siQ badanie zalezno- sci spoleczenstw o-przyroda.
Problem „globalizm-regionalizm” obejmuje zespöl programöw i ba- dan dotyczqcych charakteru procesöw i Struktur zachodzqcych w spole- czenstwie i srodowisku przyrodniczym w skali swiatowej i regionalnej
(lub lokalnej).
Globalizm w aspekeie spolecznym stanowi proces wzrastajqcej inte- graeji swiata, a zwlaszcza tw orzenia si£ swiatowego system u spoiecznego oraz um i^dzynarodow ienia gospodarki, kultury i polityki. Integracja ta odbyw a siQ poprzez budow ^ swiatowych sieci, instytueji i podsystemöw funkcjonalnych. W gospodarce System swiatowy tworzy rynek mi^dzy- narodowy i dzialalnosc wielkich korporaeji; w kulturze - sieci telewizyjne i internet, a vv polityce - m i^dzynarodow e organizaeje, jak O N Z i pot^ga m ilitarno-polityczna USA (por. Kuklinski 1990). Röwniez w srodowisku przyrodniczym zachodzq globalne zmiany, ktöre degradujq je i zagrazajq ludzkosci, np. w postaci efektu cieplarnianego, pokryw y ozonowej itp.
Röwnoczesnie jednak globalizmowi towarzyszy wzrost zröznicowa- nia swiata w skali regionalnej i lokalnej. W aspekeie spolecznym przeja- wia siQ to w ksztaltow aniu podm iotow osci i swiadomosci wspölnoty in- teresöw spolecznosci regionalnych i lokalnych, niekoniecznie o charakte- rze etnicznym i narodowosciowym . Politycznym wyrazem tego jest wzrost znaczenia samorzqdnosci i pew ne oslabienie roli panstw a na rzecz orga
nizacji ponadpanstw ow ych i regionalnych, a ekonom icznym - znaczenie uw arunkow an regionalnych i lokalnych dla dynam iki rozwoju gospodar- czego. Tak wi^c rola regionöw jako terytorialnych podsystem öw
spolecz-154
nych znacznie wzrasta w zyciu politycznym, kulturowym i ekonomicz- nym. Regiony terytorialne stanowiq nie tylko gtöwny skladnik przestrzen- nego zröznicowania swiata, ale tez instrum ent jego integracji. Opozycja i komplementarnosc wymiaröw, ktorymi sq globalnosc i regionalnosc, do- starczaj^ geografii spolecz.no-ekonomicznej nowych ram koncepcyjnych dla badania procesöw ksztaltujqcych Struktur^ przestrzenn^ swiata.
Chociaz regionalnosc w badaniach geograficznych stanowila zawsze podstawowq kategoriy pojyciow^, to jednak nadanie jej interpretacji czy- sto analitycznej rozm ylo jej znaczenie. Zrozum ienie terytorialnego i sys- temowego charakteru regionu pozwala lepiej wykorzystac go w badaniach struktury przestrzennej swiata i jej przem ian.
W prow adzenie koncepcji globalnosci i lokalnosci daje tez nowy irn- puls badaniom geograficzno-fizycznym. Przede wszystkim w zm acnia in- tegracjy wewnytrzn^ geografii fizycznej przez wspölne badania wyspecja- lizowanych dyscyplin geograficzno-fizycznych oraz roly geografii w b a
daniach interdyscyplinarnych, czego przykladem jest program „Global C hange”, promuj^cy badania dotycz^ce dlugofalowych przem ian srodo
wiska w czwartorzydzie oraz funkcjonow ania geosystem ow w zakresie obiegu materii i energii.
Badania te maj^ swoje partnerstw o w programie „H u m an D im ension of Global Environm ental C hange”, zajm ujqcym siy problem atyk^ ludz- kiego aspektu globalnych zm ian srodowiska, ktor£j podjyli glownie geo- grafowie ekonom iczni (por. Kosinski 1996). Tak wiyc problem „globa- lizm -regionalizm ” daje nowq podstawy w spolpracy zaröw no wewnqtrz geografii, jak i wspolpracy o charakterze interdyscyplinarnym .
Wszystkie trzy przedstaw ione problem y w jakims stopniu uzupetnia- j^ siy, chociaz wprowadzajq rozne podejscia i preferuj^ rozne zagadnienia szczegölowe. W jakims stopniu integruj^ tez geografiy. Nie nalezy jed
nak oczekiwac, ze doprow adzq do pow stania jakiejs podstawowej kon
cepcji, ktora zapewni jednosc geografii. To raczej w spölpraca i wzajem ne respektowanie istniejqcych odrybnosci mogq zapobiec jej dezintegracji.
Literatura
Abler R., Marcus M.G., Olson J.M. (eds.), 1992, Geogmphy’s inner worlds, New Brunswick, New Jersey, Rutgers.
Bunge M., 1983, Treatise on basic philosophy, 5, Epistemology and methodology I:
Exploring the world, Dordrecht, Reidel.
Chojnicki Z., 1 999a, Model metodologiczny dyscypliny naukowej [w: ] Podstawy metodo- logiczne i teoretyczne geografii, Wyd. Nauk. Bogucki, Poznan, 83-96.
Chojnicki Z., 1999b, O geografii [w:] B. Domanski, W. Widacki (red.), Geografia polska u progu trzeciego tysiqclecia, Inst. Geogr. Univv. Jagiell., Krakow, 17-26.
Kosinski L.A. (red.), 1996, Issues in global change research: problems, data and pro- grammes, Internat. Social Science Council, Report 6, Geneva.
Kuklinski A. (red.), 1990, Globality versus locality, Univ. of Warsaw, Warsaw.
Rediscoveringgeography, 1997, National Academy Press, W ashington D.C.
Prof. dr hab. Zbyszko Chojnicki
Instytut Geografii Spoleczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Unmersytetu im. A. Mickiemcza w Poznaniu
T h e fu ture research issues o f geography S u m m ary
In analysing the nature and Functions of an academic discipline, the issues these disciplines undertake seem more im portant than their sub- ject and mcthodology. Indeed, research issues constitute the main depar- ture point for a research procedure and a factor in the developm ent of the discipline.
General scope of issues of a discipline comprises not just the entire ränge of its current issues, b u t also the prospective issues that establish the future research directions.
In geography, the prospective issues play a particularly im portant role in defining of its research interests. This is primarily a result of the inade
quate theoretical developm ent of geography and the problems with defi
ning of its study object. T he better-developed academic disciplines defi- ne their objects through fundam ental scientific theories. No such the
ories can be found in geography. As a consequence pre-theories are being worked out to establish the object of geography, b u t they have also failed to define one single research field (Chojnicki 1999b: 19). Hence, the field of research and the progress in geography are to a large extent defi
ned by the prospective research areas.
Therefore, on the one hand, the prospective issues of geography must be related to the cognitive abilities of the discipline, and on the other hand, they have to respond to significant challenges faced by the society, the challenges of an objective nature rather than ideological concepts of M arxism or postm odernism . T he prospective issues of geography should also shape the new detailed topics of research and new theoretical
con-156
cepts that focus research, and prom ote unity of geography. It would be worth while looking into three prospective issues th a t have been playing a significant role in the developm ent of the Contem porary detailed issues of geography, which can be briefly describe as 1) the relations geographi
cal environm ent-hum ans, 2) spatial interrelations and 3) globalism/re- gionalisation.
In a way all three of them com plem ent each other despite their diffe
rent approaches and different detailed issues. T hey also integrate geogra
phy to some extent. They should not, however, be expected to lead to some kind of a new concept th a t w ould ensure unity of geography. If anything is working towards avoiding its disintegration, it is rather Co
operation and m utual respect for differences.
Leszek Starke1