Srodowisko przyrodnicze jest przedm iotem badan röznych dyscyplin i specjalnosci naukowych. Spraw^. pierwszorz^dnej wagi jest indywidu- alizacja przedm iotu badan geografii fizycznej w odniesieniu do srodowi
ska przyrodniczego oraz wfqczenie geograföw do badan interdyscyplinar- nych.
Wyniki badan srodowiskowych m usz^ sluzyc czlowiekowi zgodnie z zalozeniami program u ekorozwoju kraju, kontynentu, swiata. Nalezy postawic bardzo zasadnicze pytanie, jakie miejsce w badaniach srodowi
ska przyrodniczego zajm uje geografia fizyczna w zakresie dokum entow a- nia stanu aktualnego srodow iska przyrodniczego, jego ksztaltow ania, poznania przeszfosci oraz przew idywania jego rozwoju.
W prow adzenie
Geografia fizyczna w Polsce w rozwoju historycznym indywidualizo- wala swöj przedm iot badan, rozszerzala podstaw y nretodologiczne i me- todyczne realizowanych badan. W oparciu o wyniki badan form utowane byly prawidlowosci, ktöre wzbogacaly teoricj naukowq geografii fizycz
nej, jako podstawowej dyscypliny w zakresie funkcjonow ania cz^sci nie- ozywionej srodowiska przyrodniczego. W okresie m i^dzywojennym w geo
grafii fizycznej z powodzenienr rozwijal si£ kierunek syntetyzuj^cy w b a
daniach srodowiska przyrodniczego. Nalezy chociaz wspom niec o rozwi- janym przez prof. Stanislaw a Pawlowskiego kierunku krajobrazow ym w ktörym autor propagowal opis powierzchni Ziemi w oparciu o przyj^tq
koncepcjij krajobrazu. Przejawem podejscia syntetyzuj^cego w badaniach fizyczno-geograficznych bylo takze rozwijanie kierunku ekologicznego i regionalnego (Leszczycki 1975). W koncepcji kierunku ekologicznego (Leszczycki 1975) wyraznie akcentowano, ze Ziemiy nalezy taktowac jako siedziby czlowieka. N iestcty ww. kierunki o charakterze badan syntety- zuj^cych znalazly niewielkie odzwierciedlenie w badaniach polskich geo
grafow w okresie pow ojennym . D om inacja w okresie pow ojennym w Pol
sce podejscia analitycznego w badaniach fizyczno-geograficznych niew^t- pliwie sprzyjala rozwojowi dyscyplin szczegölowych, w tym przede wszyst- kim geomorfologii. Z aniedbano natom iast badania kompleksowe srodo
wiska przyrodniczego. Rozwijane vv tym zakresie badania przez J. Kon- drackiego (1969), T. Bartkowskiego, (1974), A. Richlinga (1992) i L.
Starkla (1977) pozwalaly choc w pew nym stopniu zabezpieczyc miejsce geografow w badaniach srodowiskowych. W ostatnich latach badania kompleksowe w geografii fizycznej i jej dyscyplinach szczegölowych znacz- nie si^ ozywily. Podyktow ane jest to badaniam i zaleznosci i wspöloddzia- lywan m i^dzy poszczegölnym i elem entam i srodowiska przyrodniczego, jak i wzglydami czysto praktycznym i, wynikajqcymi z konkretnych zapo- trzebow an ze strony praktyki. Jednak w dalszym ci^gu stopien wykorzy- stania teorii geografii fizycznej dla rozwi^zan praktycznych jest niewiel- ld.
O cen a m ie jsca i zad an geografii fizycznej w b a d a n ia ch srod ow iska przyrodniczego
Biorqc pocl uwagy aktualnie realizowane badania w geografii fizycz
nej i jej miejsce w naukach przyrodniczych, zaobserwowac m ozna nast£- pujqce tendencje:
- d o m in acja u k ieru n k o w an y ch b ad an specjalistycznych srodow iska przyrodniczego (m.in. rzezby, wöd, gleb itd.),
- stosunkow o m alo propozycji m etodologicznych i m etodycznych doty- cz^cych kom pleksow ych badan funkcjonow ania srodowiska przyrodni
czego,
- niewielki udzial geografow fizycznych w kompleksowych badaniach sro
dowiska przyrodniczego,
- brak opracow an m onograficznych, ujm uj^cych ocen^ zasoböw srodo
wiska przyrodniczego, jego stanu, kierunköw zagrozen i form ochrony.
Biortjc pod uwagy w skazane wyzej tendencje we wspötczesnym roz
woju geografii fizycznej w Polsce, do istotnych zadan o charakterze nre- todologiczno- m etodycznym geografii fizycznej nalezy zaliczyc:
188
- indywidualizacj^ przedm iotu badan geografii fizycznej w zakresie b a
dan srodowiska przyrodniczego,
- szersze wi^czenie geograföw fizycznych do kom pleksow ych badan sro
dowiska przyrodniczego (program y regionalne, krajowe, mi^dzynaro- dowe),
- rozszerzenie badan stacjonarnych funkcjonow ania srodowiska przyrod
niczego w oparciu o stacjc terenowe (w pow iqzaniu z sieci^ m onitorin- gu regionalnego, krajowego i europejskiego),
- zwi^kszenie oferty dydaktycznej dla studentöw (nowe specjalnosci, np.
geoinform atyka, m onitoring srodowiska przyrodniczego itd.) oraz pro- gramowej dla konkretnych potrzeb praktycznych.
To tylko niektöre propozycje o charakterze m etodologiczno-m eto- dycznym, ktörych zasadniczym celem jest podniesienie rangi badan fi- zyczno-geograficznych w rozpoznaniu funkcjonow ania srodowiska przy
rodniczego. Geografowie fizyczni dotychczas w zbyt m alym stopniu okre- slili swoje kom petencje badaweze w badaniach srodowiska przyrodnicze
go, a szczegölnie w zakresie wypracowania okreslonych cech wskazniko- wych ujmujqcych tendencje jego zm ian.
Program georoznorod nosci i m o n ito rin g u srodow iska przyrodniczego
Konkretn^ propozycje dla geograföw fizycznych w zakresie badan czqsci nieozywionej srodowiska przyrodniczego jest program georözno- rodnosci (A leksandrow icz i in. 1992; Ber 1999; K ostrzew ski 1993, 1995a,b, 1996b, 1998; Kostrzewski, Starkei, Zwolinski 1997; Kozlow- ski 1997), ktöry w powi^zaniu z program em bioröznorodnosci stanowi rzeczywiscie kompleksowe ujijcie srodowiska przyrodniczego.
G eoröznorodnosc (Kostrzewski 1997, 1998) oznacza rozpoznanie poszczegölnych sfer srodowiska przyrodniczego (atmosfery, morfosfery, litosfery, pedosfery, hydrosfery) oraz wskazanie elem entöw o charakte
rze wyjetkowym i niepow tarzalnym w celu ich ochrony i zachowania.
Przykladowo georöznorodnosc w zakresie rzezby powierzchni Ziemi, uj- muje rozpoznanie morfosfery w zakresie pojedynczych form i typöw rzez
by majecych znaczenie wyj^tkowe i niepow tarzalne (pod w zg k d em mor- fologii, genezy, budow y wewn^trznej i wieku), w celu ich ochrony i za
chowania. M apa georoznorodnosci regionu, kraju, k o n ty n en tu jest przy- ktadem m apy geosozologicznej, ktörej znaczenie i rola w ochronie przy- rody nieozywionej nie mogq byc kwestionowane.
Realizacja program u georöznorodnosci i bioroznorodnosci sprzyja koncepcji ochrony i zachow ania struk tu ry krajobrazowej regionu, kraju, k o ntyn entu i kuli ziemskiej.
Kolejnym program em , k tö ry stanowi dla geograföw fizycznych duzq szansy partnerstw a m erytorycznego w badaniach srodowiska przyrodni- czego, jest program m onitoringu srodowiska przyrodniczego.
A ktualnie organizacje m onitoringu srodowiska przyrodniczego w Pol
sce zabezpiecza Panstwowy M onitoring Srodowiska (PIOS 1998), ktöry obejm uje rözne podsystemy. Dia geograföw fizycznych najwiyksze moz- liwosci wtqczenia siy do badan kom pleksowych srodowiska przyrodni
czego stanowi podsystem Zintegrowanego M onitoringu Srodowiska Przy
rodniczego (Kostrzewski 1995a,b, 1996a,b, 1998; Kostrzewski, M azu- rek, Stach 1995).
Podsystem y Panstwowego M onitoringu Srodowiska realizujq program tzw. m onitoringöw specjalistycznych, ujmujqeych poszczegölne elemen- ty lub cechy srodowiska przyrodniczego. N atom iast podstawowym ce- lem Zintegrow anego M onitoringu Srodowiska Przyrodniczego jest pro- w adzenie m onitoringu mozliwie jak najwiykszej liczby elem entöw srodo
wiska przyrodniczego (uznanych jako cechy wskaznikowe funkcjonowa- nia srodowiska), w oparciu o zorganizowane badania stacjonarne na sta- cjach terenow ych nazw anych Stacjami Bazowym i (Kostrzewski 1995a,b,
1996a,b; Kostrzewski, M azurek, Stach 1995).
Aktualnie w sieci Zintegrowanego M onitoringu Srodowiska Przyrod
niczego pracuje 7 Stacji Bazowych (ryc. 1), z ktörych 4 zwiqzane sq orga- nizacyjnie z geografii] fizycznq. I tak Stacja Bazowa w Storkowie organi- zacyjnie zwiqzana jest z Instytutem Badan Czw artorzydu i Geoekologii U niw ersytetu im. A. M ickiewicza w Poznaniu; Stacja Bazowa w Koni- czynce jest Stacjq W ydzialu Biologii i N auk o Ziemi Uniwersytetu im.
M. K opernika w Toruniu; Stacja Bazowa Swiyty Krzyz jest Stacjq Insty
tutu Geografii W yzszej Szkoly Pedagogicznej w Kielcach; Stacja Bazowa w Szym barku jest Stacjq In stytutu Geografii i Przestrzennego Zagospo- darowania PAN w Warszawie. Podstawowq powierzchniq badawezq w pro- gramie Z M S P jest zlewnia rzeczna, na obszarze ktörej lokalizowane sq stanowiska i transekty pom iarow e oraz powierzchnie testowc (m.in. ba
dania w arunköw pogodowyeh, obiegu wody, krqzenia pierwiastköw vv ujy- ciu bilansowym ). Kazda Stacja Bazowa, obok program u obligatoryjnego, realizuje program specjalistyczny okreslony specyfikq przyrodniczq ob- szaru badan. Przyktadowo Stacja w Storkowie realizuje program erozji gleb, Stacja w Koniczynce - program obiegu w ody w zlewniach drenar- skich, Stacja w Szym barku - kartow anie osuwisk.
190
Ryc. 1. Rozmieszczenie Stacji Bazowych Zintegrowanego M onitoringu Srodo- vviska Frzyrodniczego w Polsce (stacje prowadzqce pom iary od 1.1 1.1993 roku) 01ZM - Stacja Kompleksowego M onitoringu Srodowiska „Puszcza Borecka” (In
stytut Ochrony Srodowiska, Warszawa), 05Z M - Stacja ZM SP w Wigierskim Parku Narodowym, 06Z M - Stacja Geoekologiczna w Storkowie (Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznan), 07Z M - Osrodek Biologii Stosowanej w Koni- czynce (Uniwersytet im. M. Kopernika, Torun), 08Z M - Stacja ZM SP „Pozary”
w Kampinoskim Parku Narodowym, 09Z M - Swi^tokrzyska Stacja Geoekolo
giczna w Swi^tym Krzyzu (W yzsza Szkola Pedagogiczna, Kielce), 10ZM - Sta
cja Naukowo-Badawcza w Szymbarku (Instytut Geografii i Przestrzennego Za- gospodarowania PAN, Warszawa)
Realizacja program u m onitoringu srodowiska przyrodniczego w Sta- cjach Bazowych opiera si^ na koncepcji funkcjonow ania geosystem u (Ko- strzewski 1986, 1993). Istotn^ rol^ w doborze i interpretacji
wskazni-köw srodow iskow ych przypisuje siy w artosciom progow ym . C hodzi o wskazanie takich przedziaiöw wartosci w przebiegu wybranych elemen- töw srodowiska przyrodniczego, ktore ujm uj^ wyrazne zm iany w jego funkcjonow aniu o charakterze ponadprzeciytnym i katastrofalnym.
W oparciu o uzyskane wyniki m onitoringu srodowiska przyrodnicze
go na Stacjach Bazowych przygotowywane s^ coroczne (a takze wielolet- nie) raporty o stanie srodowiska, kierunkach jego zagrozen, ze wskaza- niem propozycji jego ochrony (Kostrzewski i in. 1998). Stacje Bazowe rozpoczyly realizacjy progranru zm ian uzytkow ania terenu w roznych przedzialach czasowych, co podyktow ane jest zröznicowanym i materia- lami kartograficznymi.
Rozm ieszczenie przestrzenne Stacji Bazowyclr w Polsce nawi^zuje do struktury krajobrazowej kraju. C hodzi o to, aby w granicach podstawo- wych geosystemöw, jak röwniez w miary mozliwosci w granicach nowych w ojewödztw zlokalizowane byly Stacje Bazowe (ryc. 2). Stacje terenowe ubiegajqce siy o wlqczenie do sieci Zintegrowanego M onitoringu Srodo
wiska Przyrodniczego m uszq spelnic wymogi stawiane przez Glöwnego Inspektora O chrony Srodowiska. Tak wiyc istnieje jeszcze szansa wkjcze- nia w szerszym zakresie osrodköw geograficznych do kompleksowych badan srodowiska przyrodniczego w ram ach progranru Zintegrowanego M onitoringu Srodowiska Przyrodniczego.
Z akon czen ie
Geografia fizyczna, jako dyscyplina o charakterze syntetyzuj^cym, ma szczegölnie dogodne mozliwosci wisjczenia siy do realizacji progra- m öw dotycztjcych kom pleksow ych b ad an srodowiska przyrodniczego.
Koniecznym w arunkienr sukcesu w tym zakresie jest m. in. uruchomienie wzglydnie intensyfikacja nastypuj^cych dzialan o charakterze organiza- cyjnym i m erytorycznym :
- uwzglydnienie w ym ogöw nauk em pirycznych w realizowanych bada- niaclr (m.in. eksperym entu terenowego),
- wskazanie elem entöw srodowiska przyrodniczego, ktore m ozna uznac jako dobre indykatory zm ian srodowiskowych,
- standaryzacja zorganizowanych, kom pleksowych badan stacjonarnych srodowiska przyrodniczego na stacjach terenowych,
- szersze zastosowanie m etod GIS do oceny stanu aktualnego srodowi
ska przyrodniczego i rejestracji jego zm ian (m. in. uzytkow ania tere
nu),
192
Ryc. 2. Slacje Bazowe Zintegrowanego M onitoringu Srodowiska Przyrodnicze- go w podziale administracyjnym kraju
1, 2, 3 itd. - aktualna siec Stacji Bazowych (por. ryc. 1), A, B, C itd. - Stacje Bazowe planowane: A - Wolinski Park Narodowy, B - Wielkopolski Park Naro- dowy, C - Bialowieski Park Narodowy, D - Karkonoski Park Narodowy, E - Biesz- czadzki Park Narodowy.
- wiyksze zastosowanie odpow iednich modeli dla okreslenia tendencji rozwoju srodowiska przyrodniczego przy przyj^ciu röznych scenariu- szy, w röznych skalach czasowych i przestrzennych,
- przedstawienie szerszej oferty dydaktycznej oraz program u wykorzy- stania badan fizyczno-geograficznych dla celöw praktycznych, m.in. dla potrzeb ksztaltow ania srodowiska przyrodniczego i gospodarki prze- strzennej,
- przedstawienie nowej koncepcji monografii nt. funkcjonowania srodo
wiska przyrodniczego (dla röznych celöw),
-p rzed staw ienie nowych koncepcji regionu fizyczno-geograficznego oraz na tcj podstaw ie nowych podziatöw regionalnych,
-szersze wfqczenie siy geograföw fizycznych do programöw regionalnych, ogölnopolskich i m iydzynarodow ych ujmujqcych rözne aspekty funk
cjonowania srodowiska przyrodniczego.
W skazane wyzej propozycje zostaly juz w wielu przypadkach w geo
grafii fizycznej zainicjovvane i sq z pow odzeniem realizowane. Nalezy jesz- cze na zakohczenie podkreslic, ze proponow ane wyzej kierunki rozwoju, przekonujq o sfusznosci ugruntow ania podejscia geoekologicznego w ba- daniach geografii fizycznej.
Literatura
Aleksandrowicz Z., Kucmierz A., Urban J., Ot^ska-Budzyn )., 1992, Waloryzacja przyrody nieozywioncj obszaröw i obiektöiv chronionych w Polsce, FIG, Warszawa,
1-140.
Bartkowski T., 1974, Zastosowania geografii fizycznej, PW N , Warszawa, 332 s.
Ber A., 1999, Preliminary list of the Quaternary geosites in Northern and Central Po
land. their age and gcological position, Polish Geological Institute Special Pa
pers 2, Warszawa, 77-86.
Kondracki )., 1969, Podstaivy regionalizacji fizycznogeograficznej, PW N, Warszawa, 154 s.
Kostrzcwski A., 1986, Zastosowanie teoriifimkcjonowania geosystemu do wspölczesnych sroclowisk morfogcnetycznych obszaröw nizinnych Polski Pölnocno-Zachodniej, Spra- wozdania PTPN, Poznan, 103, 26-28.
Kostrzewski A., 1993, Geoekosystem obszarötv nizinnych. Koncepcja metodologiczna [w:]
A. Kostrzcwski (red.), Geoekosystem obszarötv nizinnych, Ossolineum, Wro
claw, Kom. Nauk. Prez. PAN „Cztowiek i Srodowisko”, 6, Warszawa, I 1- 17.
Kostrzewski A., 1995a, Zintegrowany Monitoring Srodowiska Przyrodniczego. Cele, za- lozenia, zadania jw:] Zintegrowany Monitoring Srodowiska Przyrodniczego, Propo
zycje programowe, Bibi. M onit. Sroclow., Warszawa, 7-22.
Kostrzewski A., 1995b, Zintegrowany Monitoring Srodowiska Przyrodniczego - cd ba- dah, struktura organizacyjna, realizaeja programu pomiarowego w 1994 roku [ w: j A. Kostrzewski (red.), Zintegrowany Monitoring Srodowiska Przyrodniczego. Stan geoekosystemöiv Polski w 1994 roku, Bibi. Monit. Srodow., Warszawa.
Kostrzewski A., 1996a, Integrated Monitoring of the Natural Environment |w:j Z.
Chojnicki, (ed.), Contemporary Problems of Polish Geography, Bogucki Scienti
fic Publisher, Poznan, 123-133.
194
Kostrzewski A., 1996b, Znaczenie programu Z M SP dla rejestracji przemian i zachowa- nia Struktury krajobrazowej Polski |w:| R. Soja, R Prokop (red.), Z M SP Moni- toring geoekosystemöw görskich, Bibi. Monit. Srodow., Warszawa, 9-21.
Kostrzewski A., 1997, Opracowanie koncepcji i zasad georöznorodnosci: definicja, zada- nia i cele georöznorodnosci [w: ] Opracowanie systemu ochrony georöznorodnosci w Polsce, Arch. Panstw. Inst. Geol., Warszawa, MS.
Kostrzewski A., 1 998, Gcoröznorodnosc rzezby jako przedmiot badan geomorfologii \ w: | K. Pijkala (red.), Glöwne kierunki badan geomorfologicznych w Polsce. Stau aktual- ny i perspektywy, IV Zjazd Geomorf. Polskich, 17-26, UM CS, Lublin.
Kostrzewski A. (red.), I 998, Zintegrowany Monitoring Srodowiska Przyrodniczego. Stein geoekosystemöw Polski w latach 1994-1997, Bibi. M onit. Srodow., Warszawa,
244.
Kostrzewski A., Mazurek M., Stach A., 1995, Zintegrowany Monitoring Srodowiska Przyrodniczego. Zasady organizaeji i System pomiarowy, wybrane metody badan, Bibi. Monit. Srodow., Warszawa, 255 s.
Kostrzewski A., Starkei L., Zwolinski Z., 1997, Gcoröznorodnosc rzezby powierzchni ziemi |w:j Opracowanie systemu ochrony georöznorodnosci w Polsce, Arch. Panstw.
Inst. Geol., Warszawa, MS.
Koztowski S., 1997, Program ochrony georöznorodnosci w Polsce, Przegl. Geol., 45(5), 489-496.
Leszczycki S., 1975, Geografia jako nauka i wiedza stosowana, PW N , Warszawa, 588 s.
PIOS, 1998, Program Panstwowego Monitoringu Srodowiska na lata 1998-2002, Bibi.
Monit. Srodow., Warszawa, 48 s.
Richling A., 1992, Kompleksowa geografia fizyczna, PW N , Warszawa, 375 s.
Richling A., Solon J., 1996, Ekologia krajobrazu, PW N , Warszawa, 319 s.
Starkei L., 1977, Paleogeografla holocenu, PW N , Warszawa, 362 s.
Prof. dr hab. Andrzej Kostrzewski,
Instytut Ratiah Czwartorzydu i Geoekologii, Uniwersytct im. A. Mickiewicza w Poznaniu
M o n ito rin g o f th e n atu ral en v iro n m en t in physical geography
Su m m ary
The natural environm ent is analysed by m any disciplines and acade-mic fields. The crucial issue is to individualise the subject of physical geography analysis within the natural environm ent, and to involve
geo-graphers in interdisciplinary research. Physical geogeo-graphers haven’t fully explored studies on the natural environm ent, especially in relation to working out particular indicators of its variability.
Geodiversity is a proposal for physical geographers as concerns the research on the inanim ate part of the natural environm ent. Geodiversity means defining the particular spheres of the natural environm ent (atmo- sphere, m orphosphere, lithosphere, pedosphere, hydrosphere), and po- inting to the outstanding and unique elem ents to be protected and prese- rved. A geodiversity m ap is an example of an ecological sustainability m ap, and m ight be very useful for the Organisation of environm ental monitoring.
Physical geographers m ay be involved in complex research on the natural environm ent due to the sub-system of the N ational Environm en
tal M onitoring - i.e. the Integrated M onitoring of N atural Environment.
T he fundam ental aim of the Integrated M onitoring of N atural Environ
m ent is to m onitor possibly the largest nunrber of environm ental ele
m ents (considered to be indicators of environm ent functioning), based on the organised stationary field research called ‘Base Stations.’ Presen- tly the netw ork of the Integrated M onitoring of N atural Environm ent includes seven Base Stations, four of which are related to geography. On the basis of the environm ental m onitoring results from the Base Sta
tions, annual (and long-term) reports are prepared concerning the condi
tion of environm ent, and environm ental threats, with indications of its protection.
Finally, it m ust be stressed that the proposed directions of complex research of the natural environm ent justify an ecological approach to physical geography.
Janina Lewiriska