W okresie pow olania pierwszej na ziemiach polskich uniwersyteckiej Katedry Geografii w Krakowie (1849) rozwijana vv niej dziafalnosc po- ety-geografa W. Pola, nie m iata - pod wzglydem form alnym - tla ogölno- polskiego. Ten pretekst, a w wiykszym chyba stopniu okreslony czas mojego wystEjpienia, usprawiedliwia przesuni^cie zakresu rozwazan o 20- 30 lat. Pierwsi „konkurenci” uniwersyteckiej geografii krakowskiej, reak- tywowanej w 1877 r. z chwilq pow olania na kierownika K atedry prof.
Franciszka Czerny-Schw arzenberga (1847-1917), pojawili si£ we Lwo- wie. W tam tejszym Uniwersytecie nom inacj^ na kierow nika K atedry Geografii otrzym al bow iem w 1882 r. A ntoni Rehrnan (1840-1917).
Tak w yznaczony okres niniejszego przeglqdu dzieli si£ w sposöb dose naturalny na trzy: 1) od 1877 r. do I w ojny swiatowej; 2) miydzywojen- ny; 3) po II wojnie swiatowej. Lat granicznych m i^dzy nim i nie nalezy, oczywiscie, jednoznacznie okreslac1.
' O pracow anie niniejsze m ogtem podj^c tylko dzi^ki ternu, ze od O rganizato- röw Jubileuszu „Stupi^cdziesi^cioletniej rocznicy utw orzenia w Uniwersytecie Jagiellonskim pierw szej na ziem iach polskich K atedry Geografii 1849-1999”, w lutym 1999 r. otrzym alem m aszynopisy przygotow yw anych do druku artyku- löw, prezentuj^cych osiqgni^cia zaldadöw kierunku fizycznogeograficznego w In- stytucie Geografii UJ. Czysc niezbijdnych inform aeji uzyskalem dzi^ki rozmo- wom z zainteresow anym i Kolegami w Krakowie w dniach 24-25 II 1999 r. Poda- wane w lekscie podstaw ow e dane biograficzne i bibliograficzne zaczerpn^lem z:
a) odpow iednich hasel „Polskiego Slow nika B iograficznego”; b) opracow ania A.
Srödki (1992) oraz c) publikaeji przygotow yw anej do druku z okazji Jubileuszu 150-lccia geografii w UJ.
O kres do I w o jn y sw iatow ej
W okresie tym na „tlo ogölnopolskie” sldadaj^ si^ poczynania podej- m ow ane w trzech osrodkach. O procz dwu uniwersyteckich osrodköw stu- diövv geograficznych, tzn. w ICrakowie i Lwowie, nalezy bowiem uvvzgl^d- nic „jednoosobowq instytucj^”, jak^ w W arszawie byt W aclaw Nalkowski (1851-1911). Nie m ial on w prawdzie „p aten tu ” uniwersyteckiego (w ro- syjskim Cesarskim Uniwersytecie W arszawskim Katedra Geografii zosta- la w yodr^bniona dopiero w 1911 r.), ale jego osi^gni^cia bardzo istotnie zawazyly na rozwoju geografii polskiej.
W osrodku krakowskim geografia uniwersytecka miala oparcie w utwo- rzonej w 1865 r. Komisji Fizjograficznej AU. Profesor F. Czerny-Schwa
rzenberg rozpoczynal swoj^ dzialalnosc naukow^ jako historyk (praca doktorska z 1871 r. pt. Panowanie Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellonczy- ka). Po studiach uzupelniaj^cych w zakresie geografii, ktöre odbyl w Niem- czech, habilitowal siy w c.k. Uniwersytecie Krakowskim w 1876 r. na podstawie rozprawy Die W irkung der W inde auf die Gestaltung der Erde- w roku nastijpnym , m ianow any profesorem nadzwyczajnym , zostal kie- rownikiem K atedry Geografii. N a tym stanowisku prowadzit dzialalnosc dydaktyczn^, nie poswi^cajqc zbyt wiele uwagi ksztalceniu wspolpracow- niköw. O d 1891 r. zaabsorbow any byt kierownictwem komisji egzamina- cyjnej kandydatow na nauczycieli szköl srednich; chyba nikt nie dokto- ryzow at si^ pod jego kierunkiem . Dwaj m lodzi wykladowcy-docenci, zwiqzani w pözniejszych latach z kierowanfj przez niego katedry, pocho- dzili „z zewnEprz”. M lodszy z nich, L udom ir Sawicki (1884-1928), wy- ksztalcony w Uniwersytecie W iedenskim (doktorat z geografii i geologii w 1907 r., rozpraw a pt. Physiographische Studien aus Westkarpaten),habili
towal si£ w 1910 r. w UJ na podstaw ie rozprawy Rozmieszczenie ludnosci w Karpatach Zachodnich. Antropogeograficzna tem atyka tej rozprawy sil- nie navviqzywala do wczesniejszych studiöw autora z zakresu geologii i geomorfologii Karpat. Okolicznosci, w ktorych odbyla si<j ta habilita- cja, nie sq dokladniej znane; nie w iadom o wi^c, jak^ rolq; odegral przy tym F. Czerny-Schwarzenberg. Drugi z wykladowcöw, jerzy Smolenski (1881-1940), byl w ychow ankiem UJ; doktoryzow al si£ w 1906 r. z geo
logii, pod kierunkiem prof. W. Szajnochy (praca pt. Dolny senon w Bonar- ce; glowonogi i inoceramy). Podstaw^ habilitacji w ICrakowie w 1910 r. byla rozprawa O powstaniu pölnocnej krawpdzi podolskiej i roli morfologicznej rnlod- szych ruchöw Podola, ktörej gtownym i recenzentam i byli prof. J. Moroze- wicz (m ineralog ) i prof. M.F. Rudzki (geofizyk). Trzecim recenzentem byl prof. F. Czerny-Schwarzenberg, k töry rozprawy ocenil niezbyt zyczli- wie, zarzucajqc jcj „zbytnie uwzgtydnienie strony geologicznej”(vide Flis 1988, s. 9). W edlug J. Flisa (1988, s. 10) te zarzuty wysuwane w przewodzie 58
habilitacyjnym swiadczyly, ze „...to byla samoobrona oficjalnego reprezentan- ta uniwersyteckiej geografii przed pojawiajqcq sig «konkurencjq» nowoczesnie my- slqcego mlodego kandydata na stanowisko profesora”. O pinia taka m ogla byc uzasadniona. W ydaje si£ bowiem , ze zm ian^ kierunku zainteresowan badawczych J. Smolenskiego - od geologii do geomorfologii - mögt suge- rowac jego stryj i opiekun, w ybitny historyk krakowski. Zapevvne b o wiem stryj lepiej niz podopieczny zdawal sobie spraw^, ze perspektywy kariery naukowej w zakresie dobrze wowczas w Krakowie „obsadzonej”
geologii byty mniejsze niz na geografii. Nie wykluczone zreszt^, ze na zrnian^ kierunku badan J. Smolenskiego m ogla w plyn^c jego nienajlep- sza kondycja fizyczna.
Tak wi^c dopiero w 1910 r. dwaj m todzi wyldadowcy-docenci „pry- w atni” (po habilitacji nie zostali bow iem zatrudnieni jako etatowi pra- cownicy K atedry Geografii) w istotny sposöb przyczynili si£ do zrnoder- nizowania studiöw geograficznych, a w szczegölnosci do zdynam izowa- nia dzialalnosci naukowo-badawczej. Wielkij aktywnosciq wyrözniat si?
przy tym L. Sawicki, ktöry w 1917 r. przeprowadzil rozlegle, fizycznoge- ograficzne studia terenowe w okupowanej przez Austriaköw potudnio- wej cz^sci Krölestwa Kongresowego (byl on wowczas czlonkiem komisji naukowej dzialaj^cej przy c.k. G eneralnym G ubernatorstw ie W ojskowym w Lublinie)-. Zapewne dzi^ki tem u m ianow any profesorem nadzwyczaj- nym, w 1917 r. zostal nast^pc^ F. Czerny-Schw arzenberga na stanowisku kierownika K atedry Geografii. Starszy od niego o trzy lata J. Smolenski zostal w tym wzgl^dzie niejako w ylgczony z konkurencji, byc m oze na skutek tego, ze rozchorowal si^ dose ci^zko, po pow olaniu do wojska w okresie I wojny swiatowej. „Ale byly zapewne inne okolicznosci na nieko- rzysc Smolenskiego. Ludomir Sawicki, wyehowanek wiedenskiego uniwersytetu, uzyskal pelnieisze poparcie wiedenskich autorytetdw, nadto görowal nad Smolen- skim nieprzeeftnq energiq i rzutkosciq, a choc mlodszy [...] mial dorobek naukowy znacznie w fkszy i efektowniejszy”(Flis 1988, s.l 1).
W osrodku lwowskim rozwojowi geografii uniwersyteckiej sprzyjato zalozone w 1875 r. Towarzystwo Przyrodniköw im. Kopernika, wydaj^ce roczniki naukowe „Kosmos”. A ntoni R ehm an, m ianow any profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem K atedry Geografii U niw ersytetu Lwow
skiego (ULw) w 1882 r., z w yksztalcenia byl biologiem. Habilitowal sicj w 1868 r. w Krakowie na podstawie rozprawy O utworach zywicznych ros'lin szyszkowych i wydzielinach roslinnych w ogölnosci, a pozniej prowadzil bada-- W yniki tych “w ojennych” badan byty przedstaw ione w paru istotnych publibada-- kacjach, ktöre ukazaty si§ dopiero w latach 20. Sposröd nich w yröznitbym opra- cowanie, w ktorym przedstaw il zagadnienia kluezow e dla stratygrafii i paleoge- ografii „glacjalnego czw artorz^du ziem polskich” (Sawicki 1922).
nia geobotaniczne, glöwnie z ram ienia krakowskiej Komisji Fizjograficz- nej. Wc Lvvowie szybko rozwin^l dzialalnosc dydaktyczn^ i naukowo- badawcz^, ktörej zarzucano b rak nowoczesnych ujyc. W odröznieniu od F. Czerny-Schwarzenberga wychowal jednak swoich uczniöw (Harasimiuk 1992). Pod jego kierunkiem w ykonano kilka prac doktorskich, sposröd ktörych m ozna wymienic: G. W elyczko - Plastyka ziem polsko-ruskich ze szczegölnym uwzglgdnieniem Karpat; E. Röm er - Studia nad rozkladem ciepta na kuli ziemskiej; S. Rudnicki (= Rudnyckyj) - O plamach na Slohcu. Z gro- na jego uczniöw habilitowali siy: E. Röm er w 1899 r. - Studia nad asyme- triq dolin; S. Rudnicki w 1908 r. - na podstawie prac dotyczqcych rozwo- ju dolin vv dorzeczu görnego D niestru. M iat tez A. R ehm an istotne osiij- gniycia naukowe, ud okum entow ane publikacjami ksi^zkowymi: Tatry pod wzglpdemfizyczno-geogj-aficznym (1895), a przede wszystkim obszerne dwu- tom ow e dzielo jego zycia pt. Zicmie dawnej Polski i sqsiednich krajöw slo- manskich opisane pod wzglgdem fizycznogeograficznym (1895, 1904). Ta dru- ga pozycja wydaw nicza oraz fakt, ze w kierowanej przez niego katedrze od kilkunastu lat zaangazow any w uniwersyteck^ dzialalnosc dydaktycz- nq; mial takze swoich uczniöw. W 1910 r. zakonczona zostala pod kie
runkiem E. Rom era praca doktorska S. Pawtowskiego, ktöry juz w 1913 r.
habilitowal siy w ULw na podstaw ie rozprawy Zlodzenie görnej Wisly, gör
nego Dniestru oraz ich doplywöw. W iyksze znaczenie spoleczne mialy jed
nak öwczesne opracow ania kartograficzne E. Romera, a mianowicie: Atlas Geograficzny (1908) z pierwszym na swiecie „warstwobarwnym ” obrazem ko ntynentöw i oceanöw, oraz znakom ity Geograficzno-statystyczny Atlas Polski (1916), obejm uj^cy polskie ziemie historyczne, k töry mial olbrzy- mie znaczenie w okresie ustalania nowych granic panstwowych po za- konczeniu I wojny swiatowej. Prace nad tym drugim atlasem i konse- kwencje polityczne jego opublikow ania w W iedniu byly tak absorbujqce, ze uniw ersyteckq dzialalnosc w zakresie ksztalcenia kadry geograföw E. Röm er rozwin^t na wiylcsz^ skaly dopiero w nastypnym , omawianym okresie.
W osrodku w arszaw skim rozwojowi geografii sprzyjalo zalozenie M uzeum Przem yslu i Rolnictwa oraz Kasy im. M ianowskiego subwen- cjonujqcej m.in. wydaw anie „Pamiytnika Fizjograficznego” (od 1881 r.).
W aclaw Nalkowski, jako stypendysta Kasy im. Mianowskiego, podj^l w 1895 r. opracow anie pracy doktorskiej z zakresu geografii w Lipsku.
60
Nie ukonczyl jej, ale rozwin^t owocn^ dzialalnosc „nauczycielsk^”, zresztq juz od 1880 r., a w latach 1882-1910 byl w ykladow c^ „Uniwersytetu Lataj^cego” oraz Towarzystwa Kursöw N aukow ych. Instytucje te nie za- pewnialy jednak w arunköw dla dzialalnosci naukowej i wychowawczej na poziomie wyzszym. Pom im o tego W. N alkow skiem u udalo si? opra- cowac kilka znakom itych podryczniköw geografii, sposrod ktörych wy- rözniaiy si£ Zarysgeografii powszeclmej (1887) oraz Geografiafizyczna (1904).
Drugi z w ym ienionych przez kilkadziesiqt lat spelnial rol^ podrycznika na poziom ie uniwersyteckim; jego nastypne w ydania (1919, 1922) byly
„przejrzane i uzupeln ion e” przez prof. L. Sawickiego. W ysok^ rangy na- lezy przypisac monograficzno-podrtjcznikowemu opracowaniu Polska: obraz geograficzny Polski historycznej (1888), w ydrukow anem u w 8 tom ie „Slow- nika Geograficznego ICrölestwa Polskiego”. Powstalo ono przeciez 40 lat wczesniej niz Kurs geografii Polski S. Lencewicza i zawieralo wiele cennych mysli swiadcz^cych o tym , ze ten „gabinetowy geograf ” wiele zagadnien ujmowal lepiej niz uczeni z uniwersyteckim i patentam i. Zwröc^ w szcze- gölnosci uwagy na dyskusj^ naukow ^ i owocn^ krytyk^ koncepcji jedno- krotnego zlodowacenia ziem polskich, uzasadnian^ wöwczas przez uni- wersyteckiego geologa J. Siemiradzkiego. W ypow iedzial si^ takze prze- ciwko przecenianiu roli sily Coriolisa w ksztaltow aniu niektörych cech rzezby l^döw, o czym dziesi^c lat pözniej obszerniej pisal E. Röm er w swo- jej rozprawie habilitacyjnej.
W pierwszym okresie w dwu uniwersyteckich K atedrach Geografii, zorganizowanych zreszt^ nie przez geograföw z „pierwszego loza”, po- wstaly warunki do studiöw wyzszych oraz prow adzenia b adan nauk o wych i ksztalcenia kadry samodzielnych pracowniköw (docentöw). Pierwsi wyksztalceni w polskich uniw ersytetach docenci i profesorowie geografii zajmowali siy glöwnie problem atykq fizycznogeograficznjp ze szczegöl- nym uwzgl^dnieniem geomorfologii. Tej preferencji badawczej sprzyjalo zapewne opracowanie Atlasu Geologicznego Galicji 1:75000 (drukow any w latach 1885-1913), ale raczej nie byla to cccha wyrözniaj^ca powstaj^cE}
dopiero geografi? polsk^. D ia uzasadnienia szczegölnej roli geom orfolo
gii w rozwoju öwczesnej geografii wystarczy w ym ienic dw u najwybitniej- szych geograföw europejskich, tzn. A. Pencka i E. de M a rto n n e ’a, oraz W.M. Davisa sposrod am erykanskich.
Poröwnanie osi^gni^c dwu öwczesnych osrodköw uniwersyteckiej geo
grafii zdaje si^ swiadczyc, ze w zakresie ksztalcenia kadry naukowej wy- zej nalezy ocenic osrodek lwowsld. N ato m iast z p u n k tu w idzenia osi^- gni^c w zakresie geomorfologii pierw szenstw o przyznalbym osrodkowi krakowskiemu. W yniki b adan geomorfologicznych L. Sawickiego w Kar- patach, czysciowo uzupelnione przez J. Sm olenskiego, m ialy bowiem chyba wi^ksze znaczenie dla rozwoju naszej geografii fizycznej niz studia
E. Rom era nad asymetriq dolin i w plyw em lodowcöw gorskich na rzez- byJ. Odrybnie nalezy oceniac ositjgniycia E. Rom era w zakresie kartogra- fii geograficznej, ktore m iaty wyj^tlcowe znaczenie dla dydaktyki szkol- nej oraz ze spoleczno-politycznego p u n k tu vvidzenia.
O kres m i^dzyw ojenny
W okresie tym , opröcz dw u okrzeplych juz galicyjskich osrodköw geografii uniwersyteckiej, powstafy trzy nastypne: w Warszawie, Pozna- niu i W ilnie.
Katedry Geografii w Uniwersytecie W arszawskim (U W ) zamierzano uruchom ic juz w okresie I wojny, proponuj£j.c w 1917 r. na jej kierownika E. Romera, profesora ULw, co oczywiscie bylo nie do zaakceptowania dla okupacyjnych w ladz niemieckich, ze wzglydu na afery zwiqzanq z wydru- kow aniem Geograficzno-statystycznego Atlasu Polski (1916). Jako prawie
„pewnjj” z politycznego p u n k tu w idzenia wysuniyto wiyc w 1918 r. kan- dydatury L. Sawickiego, profesora UJ, ktory zaangazowal siy juz w 1917 r.
w prace przygotowawczo-organizacyjne (Olszewicz 1968); wladze oku- pacyjne nie akceptow aly takze tej kandydatury. N a kierownika warszaw- skiej K atedry Geografii pow olano dopiero w 1920 r. Stanislawa Lencewi- cza (1889-1944), ktory w 1919 r. habilitowal siy w ULw, pod patrona- tem E. Rom era, na podstaw ie rozprawy Moifologia doliny Rechy w Alpach Penninskich (przygotowal j^ w okresie studiöw w Szwajcarii, po zakoncze- niu ktörych S. Lencewicz „uwazal siy za geologa” - vide opinia B. Olsze- wicza, 1968, s. 10).
W U niw ersytecie Poznanskim (UP) Katedry Geografii utw orzono w 1919 r., powierzajqc jej kierow nictw o Stanislawowi Pawlowskiemu (1882-1940), k tory w roku poprzednim byl m ianow any profesorem nad- zwyczajnym przy K atedrze Geografii w ULw.
W Uniwersytecie W ilenskim decyzjy o utworzeniu katedry podjyto w 1922 r., ale jej kierow nika m ianow ano dopiero w 1926 r. Zostal nim M ieczyslaw Limanowski (1876-1948), ktory byl wlasciwie geologiem, gdyz pracy doktorskq w ykonal w 1909 r. pod kierunkiem znanego geolo
ga E. Lugeona; swojfj dziatalnosc na stanowisku kierownika Katedry G eo
grafii prowadzii pom yslnie do 1939 r. dziyki istotnem u wsparciu ze stro- ny öwczesnych geologöw wilenskich.
! Przy tej poröw naw czej ocenie pom ijam w yklad habilitacyjny E. Romera (W plyw klimatu na fonny pomerzchni Ziemi, 1899), w ktorym byiy przedstaw ione istotne mysli, niestety nie rozw iniyte w badaniach w lasnych. Sqdzy, ze znaczenie opu- blikowanego tekstu tego w yldadu jest w yraznie przeceniane (np. w opracowaniu L. Czechövvny, 1969, s. 96).
62
W geografii fizycznej w tym okresie nadal przew azala tem atyka geo- morfologiczna, podobnie zreszt^ jak i w innych krajach, co m.in. znala- zlo wyraz podczas Mi^dzynarodovvego Kongresu Geograficznego w War- szawie w 1934 r. (Zierhoffer 1935, s. 4). W poszczegolnych osrodkach sytuacja w tym wzgl^dzie byla rözna. W yksztalcenie pierw otne i kierun- ki zainteresowan badawczych kierownikow dwu nowych katedr, tzn. war- szawskiej i wilenskiej, decydowaly o wyraznej przew adze problem atyki geomorfologicznej. W osrodku poznanskim przewaga geomorfologii nie byla tak wyrazna, dzi^ki rozleglejszym zainteresow aniom prof. S. Paw- lowskiego, ktöre „wyniösl” z osrodka lwowskiego. W „starym ” osrodku lwowskim raczej takze przewazala tem atyka rozpraw z zakresu geom or
fologii (wykonywanych na stopnie naukow e), pom im o iz E. Römer byl bardzo zaabsorbowany opracow aniam i kartograficznym i, a jego nast^p- ca w latach 1933-1939 - prof. A ugust Zierhoffer (1893-1969), w latach 1927-1933 byl kierownikiem K atedry Geografii Gospodarczej we Lwow- skiej Akademii Handlowcj. Najbardziej zröznicow ana byla problem aty- ka badawcza w osrodku krakowskim, w lctorym zreszt;j pocz^tkow o tak
ze przewazaly opracow ania geomorfologiczne. M ozna to tlum aczyc tym, ze zarowno kierow nik pierwszej K atedry Geografii - L. Sawicki, jak i J. Sm olenski (1 8 8 1-19 4 0 ) - k ierow nik drugiej katedry, utw orzonej w 1922 r., mieli pierwotne wyksztalcenie z zakresu geologii. G dy w 1929 r.
liderem osrodka krakowskiego zostal J. Smolenski, cechujqcy si£ toleran- cyjnosci^ i zyczliwosci^ inspiratorskjp tem atyka badaw cza znacznie zroz- nicowala si£. Preferencje „kierunkow e” tego osrodka m ozna zilustrowac zestawieniem tem atyki prac doktorskich kierowanych przez J. Smolen- skiego: 5 z zakresu geomorfologii, 6 - z klimatologii i 3 - z hydrografii.
Zestawienie to m ozna traktow ac jako oznak^ najbardziej zaawansowa- nego - w skali kraju - rozwoju b ad an fizycznogeograficznych w Krako
wie. C hyba dzi^ki tym zaletom charakterologicznym J. Sm olenski przy- czynil siij takze do rozwoju w osrodku krakow skim kierunku antropoge- ograficznego (habilitacja W. Kubijowicza w 1929 r. i W. Orm ickiego w 1930 r., a czqsciowo takze habilitacja S. Leszczyckiego, ktöra pod wzgliy dem form alnym zakonczona zostala dopicro w 1945 r.).
W zakresie dydaktyki w okresie m i^dzyw ojennym osrodek krakow- ski mial najwitjksze osi^gni^cia. Swiadczy o tym zestawienie ilosciowe wydanych dyplom öw m agisterskich z geografii: najm niej uzyskali ich absolwenci warszawskiej katedry geografii, tzn. 34, oraz wilenskiej - okolo 30 (?), zas poznanskiej - okolo 120 (?), a kralcowskiej - 229 (Babicz 1995). Dia osrodka lwowskiego takiego zestaw ienia nie znalazlem ; oce- niam, ze magiströw geografii z ULw bylo o polow^ mniej niz z UJ. W y razna przewaga osrodka krakowskiego wi^zala si^ zapew ne z walorami preferencyjnymi U niw ersytetu Jagiellonskiego oraz samego Krakowa. Nie
bez znaczenia m ogly byc jednak przy tym czynniki subiektywne. W iado- m o bowiem, ze wielu studentöw, rozpoczynaj^cych studia geograficzne w UW, po zderzeniu z w ybuchow ym i despotycznym tem peram entem prof. S. Lencewicza, „uciekalo” z Warszawy. Jeden z najbardziej wiernych jego uczniöw w spom inal po latach o „buncie” kilkunastoosobowej grupy, ktöra w 1931/32 r. zdecydow ala si£ przeniesc wlasnie do ICrakowa (Kon- dracki 1991, s. 45), gdzie usposobienie J. Smolenskiego moglo byc ma- gnesem przyci^gajqcym. W rezultacie takich m.in. okolicznosci kadra nauczycieli geografii w szkolnictwie srednim w okresie mi^dzywojennym pochodzila chyba glöwnie z osrodka krakowskiego. N a potrzeby tego szkolnictwa w Krakowie byly drukow ane liczne podr^czniki i atlasy geo
graficzne (wydawnictwo „Orbis”); pod tym wzgl^dem jednak przewazat Lwow (wydawnictwo „Atlas”).
W spölpraca misjdzy uniwersyteckim i osrodkam i geograficznymi ra- czej nie uktadala si^ dobrze, co m ozna byloby tlum aczyc swiez^ spusci- znq z okresu zaboröw. Przy blizszej analizie okazuje si£ jednak, ze sto- sunki byly bardziej skom plikowane. Tak wRc, pom im o iz od 1918 r. ist- nialo Polskie Towarzystwo Geograficzne z siedzib^ w Warszawie, zalozo- ne zostaly dwa inne, a mianowicie we Lwowie (1926) i Poznaniu (1928).
D wa najstarsze osrodki geograficzne, tzn. galicyjskie, rywalizowaly nie tylko o „palm^ pierszenstw a”. W latach 20. obaj najwybitniejsi geografo- wie polscy, a mianowicie E. Röm er (Lwow) i L. Sawicki (Krakow), byli glöw nym i w lascicielam i konkurujqcych ze sobq firm w ydaw niczych („Atlas” i „Orbis”). W rezultacie m R dzy dw om a glöwnymi osrodkami raczej nie bylo „przeplywu i w y m ian y ” w sensie koncepcyjnym i kadro- wym. Po smierci L. Sawickiego w 1928 r. wladze UJ proponowaty E. Ro- merowi obj^cie kierownictwa Instytutu Geografii; zlozyl on w zwi^zku z tym wizyt^ w gm achu przy ul. Grodzkiej 64 w Krakowie, ale propozycji nie przyjqt (Leszczycki 1991). O biektyw nie m ozna byloby stjdzic, ze E. Röm er mögt przeniesc sR ze Lwowa, gdzie w Uniwersytecie mial juz wöwczas potencjalnego nast^pc^ (A. Zierhoffer, habilitow any w 1922 r.
i pozniej w 1933 r. m ianow any profesorem nadzw yczajnym geografii ULw); zresztq przeciez juz po paru latach zrezygnowal ze stanowiska w ULw, przeszedl na wczesniejsz£| em erytuiy i zaj^l si£ „swoim” Instytu- tem K artograficznym (Ksi^znic^ “Atlas”). Nie udalo si£ takze zorganizo- wac blizszej w spölpracy na forum Komisji Geograficznej PAU (przewod- nicz^cym byl E. Röm er a sekretarzem L. Sawicki); byta ona malo aktyw- na w odröznieniu od Komisji Fizjograficznej PAU.
Bodajze jedyna bardziej istotna w ym iana personalna mi^dzy Lwo- wem i ICrakowem w zakresie geografii wi^zala siq; z osob^ Waleriana Lo- zinskiego (1880-1944). W 1902 r. uzyskal on promocj^ doktorskq u zna-64
nego geologa R. Zubera w ULw, ale pözniej najwiycej uwagi poswiycal problem atyce geomorfologicznej; w 1909 r. m ial otw arty przew öd habili- tacyjny i mögl byc potencjalnym k o n trkand y d atem E. Rom era na stano- wisko kierownika Katedry Geografii po A. R ehm anie (przeciwko kandy- daturze E. Romera, habilitowanego przeciez juz w 1899 r., ostro wysty- powaiy organizacje ukrainskie). Plany, jakie mögl miec w tym wzglydzie W. Lozinski, staly siy nieaktualne ze wzglydu na niepom yslny przebieg kolokwium habilitacyjnego (Kosiek 1973). W ypada zwröcic uwagy, ze wydarzylo siy to w 1909 r., gdy W. Lozinski w prow adzil do literatury pojycie „peryglacjat”, ktore przeciez pözniej „zrobilo wielkq kariery”.
W sprawie tego kolokwium nie bez wpfywu byly zapewne, publikowane w „ICosmosie”, recenzje E. Rom era ostro i bezpardonow o krytykujqcego osiqgniycia naukow e mlodego pretendenta do docentury. O pinia E. Ro
mera zadecydowata takze o odrzuceniu w 1923 r. k an dyd atu ry W. Lo- zinskiego na stanowisko kierownika K atedry Geografii organizowanej w Uniwersytecie W ilenskim (H arasim iuk 1998). Nie maj^c szans na kie- runku geograficznym, W. Lozinski habilitow al siy w 1926 r. w zakresie geologii w UJ i zostal tarn w 1928 r. kierow nikiem K atedry Gleboznaw- stwa.
Inne okolicznosci zadccydowaly o dose incydentalnej zreszt£j wymia- nie nriydzy Krakowem i Warszawy, zasluguj^cej jednak na wyrazne od- notowanie. Gdy po smierci L. Sawicldego kierownikiem K atedry Geogra
fii i dyrektorem Instytutu Geografii U] zostal J. Smolenski, do objycia zwolnionej przez niego K atedry Geografii Fizycznej (w okresie rniydzy- wojennym osrodek krakowski byl jedynym z dw om a K atedram i Geogra
fii na jednym Wydziale!) zaproszono B. Zaborskiego z Warszawy. Sko- rzystal on z tego zaproszenia m.in. zapew ne dlatego, ze wspölpraca z prof.
S. Lencewiczem nie uktadata siy dobrze (Kondracki 1991, s. 64-65).
Habilitowal siy wiyc B. Zaborski w UJ w 1930 r., na podstaw ie wykona- nej w Warszawie rozprawy pt. Studia nad moifologiq dyluwium Podlasia i te- renöw sqsiednich. Kierownikiem K atedry Geografii Fizycznej w U J byl jed
nak tylko do 1933 r., gdyz padla ona ofiarjj ministerialnej redukeji eta- töw, podobno spowodowanej kryzysem ekonom icznym . Tak wiyc B. Za
borski musial powröcic do Warszawy, gdzie od 1936 r. byl profesorem antropogeografii w Wolnej W szechnicy Polskiej, a od 1938 r. kierowni
kiem Z akladu A ntropogeografii na W ydziale H u m an isty czn y m UW.
W 1938 r. asystentem u B. Zaborskiego byl A. W rzosek, uczen J. Smo- lenskiego, doktoryzow any w 1933 r. po przedstaw ieniu rozprawy Z ba- dan nad zjawiskami krasowymi Tatr polskich. W rezultacie krakowskich i war- szawskich ko ntak töw m iydzy tym i dw om a geom orfologam i pow stala bardzo wysoko oceniana m onograficzno-podrycznikow a Antropogeografia (obszerny, wydany w 1939 r. tom Wielkiej Geografii Powszechnej). Przyldad
ten swiadczy wymownie, ze w okresie m i^dzywojennym nie bylo jeszcze wyraznego rozgraniczenia m i^dzy geografi^ fizycznq i spoleczno-gospo- darczq. Jak wi^c oceniac oddzielnie te dwa zasadnicze dzialy geografii?
Nienajlepsze byly chyba takze stosunki miydzy osrodkiem lwowskim i warszawskim; vvydaje si?, ze dose wyraznie „iskrzylo” na linii E. Römer i S. Lencewicz, pom im o iz pierwszy patronow al habilitaeji drugiego.
W rezultacie w 1926 r. geografowie lwowscy zalozyli wlasne Towarzy- stwo Geograficznc, niezalezne od istniej^eego od 1918 r. „warszawskie- go” Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Dose osobliwym swiadeetwem rywalizacji i animozji personalnych oraz dzielnicowych jest dotychczas
„nieprzenikalna” röznica w okreslaniu istotnej formy rzezby terenu; trak- tovvana zapew ne jako galicyjska „terasa” byla system atycznie zamienia- na - bez zgody autoröw (!) - na „taras” w „Przeglqdzie Geograficznym”
redagowanym przez S. Lencewicza.
Nie bylo wi^e latwo rozwijae wspölprac^ w skali ogolnopolskiej, do czego usiiowal nawoiywac w latach 30. w szczegölnosci J. Smolenski (Flis
1988). Dzielnieovve i „m iydzyosrodkowe” antagonizm y uzewn^trznialy sR takze bezposrednio po zakonczeniu II wojny swiatowej. Podkreslam to juz w tym rozdziale, przekraczajqc ram y czasowe, gdyz niektöre po-
1988). Dzielnieovve i „m iydzyosrodkowe” antagonizm y uzewn^trznialy sR takze bezposrednio po zakonczeniu II wojny swiatowej. Podkreslam to juz w tym rozdziale, przekraczajqc ram y czasowe, gdyz niektöre po-