Nauki geograficzne
poszukiwaniu prawdy o ziemi i czlowieku
150. rocznica u tw o rzen ia w U n iw ersy tecie Jagiellonskim pierw szej n a ziem iach p o lsk ich K a ted ry G eografii (1849 -1 999)
Geografia
w Uniwersytecie Jagiellonskim
1849-1999
Tom V
Kom itet Redakcyjny W ydaw nictw Jubileuszowych Maria Bascik, Elzbieta Bilska, Antoni Jackowski, Adam Jelonek,
Bronislaw Kortus (przcvvodnicz;jcy), Kazimierz Rrzemien, Barbara Obrybska-Starklowa, Joanna Pociask-Karteczka
UNIWERSYTET JAGIELLONSKI INSTYTUT GEOGRAEII
Nauki geograficzne w poszukiwaniu prawdy
o ziemi i człowieku
pod redakcją Bronislawa Kortusa Antoniego Jackowskiego
Kazimierza Krzem ienia
/"\
% & ICÜJ
Wydawnictwa Jubileuszowe sponsorowane sq przez:
Uniwersytet Jagiellonski Gmin^ M iasta Krakowa
Recenzent: prof. dr hab. Teresa Czyz
Redakcja graficzna i techniczna: M arian Dr^zek, Elzbieta Bilska-Wodecka
Przygotowanie do druku: M aria Bascik, Elzbieta Bilska-Wodecka, M arian Dr^zek (Pracownia W ydawnicza IG UJ)
Projekt oktadki: M arian D rqzek K orektor: M aria T lustochow ska
T tu m aczcn ia: B iu ro T tu m aczen „L etterm an ”
© Copyright by Institute of Geography of the Jagiellonian University, Cracow 2000
Printed in Poland ISBN 83-911124-3-8
ISBN 83-88424-06-8 (to m 5 )
W ydawca: Instytut Geografii U niw ersytetu Jagiellonskiego ul. G rodzka 64, 31-044 Krakow, tel. 422-47-03, fax 422-55-78.
D ruk w ykonano z gotow ych dostarczonych m atryc.
D ruk: D rukarnia M ULTIPRESS, ul. Slusarska 8, 31 -709 Krakow, tel. 423-65-00.
Od Redakcji
Niniejszy V tom W ydaw nictw Jubileuszowych pt. „Nauki geograficz- ne w poszukiw aniu praw dy o ziemi i czlow ieku” ukazuje si§ z okazji Kongresu Geografii Polsldej, k tory odbyl si? w kw ietniu 1999 r. w ICrako- wie, dla uczczenia 150-lecia geografii krakowskiej.
Celem obchodow jubileuszow ych w nauce jest zwykle dokonanie podsum ow ah, ale i spojrzenie w przyszlosc. Towarzyszy tem u gl^bsza refleksja nad przebyt^ drog^, jak i nad zadaniam i naszej nauki na przy
szlosc. Oddaje to poniek^d tytul niniejszego tom u. Tom ten honoruje 150. rocznic^ pow otania w Uniwersytecie Jagiellonskim pierwszej pol- skiej K atedry Geografii (1849-1999), zawiera zarazem przegl^d i ocen^
dorobku geografii krakowskiej na tle geografii polsldej i swiatowej. D o tej oceny wltjczyli si£ röwniez przedstawiciele zagranicznych osrodköw geo- graficznych, z ktorym i Instytut Geografii U niw ersytetu Jagiellonskiego prowadzi wspölprac^ i utrzym uje kontakty naukowe. W ym ienione ele- m enty i tresci skladaj^ si£ na pierwsz^, jubileuszow^ cz^sc niniejszego tomu: „Geografia krakow ska”.
Druga cz^sc tom u: „Geografia w XXI w ieku” stanowi forum do dys- kusji nad przyszfosci^ polsldej geografii. Sldadaj^ si£ na ni^ artykuly lub krotkie wypowiedzi, w ktorych autorzy zaprezentowali swe pogl^dy do- tycz^ce przyszlosci geografii, b^dz jej poszczegölnych dyscyplin. M ery- torycznie cz^sc ta nawiqzuje b^dz stanowi kontynuacj^ IV tom u W y
dawnictw Jubileuszowych pt. Geografia polska u progu trzeciego tysiqclecia (1999), b^d^cego z kolei poldosiem ogolnopolskiej konferencji metodo- logicznej geograföw polskich, ktora odbyla si§ w Z akopanem we wrze-
sniu 1998 r. W sumie wiec oba tom y w inny stanowic pow azny wklad do tocz^cej si§ wsrod geografow dyskusji nad perspektywam i tej nauki w XXI wieku.
Przedldadany tom zam yka Postanie uczestniköw Kongresu Geografii Polskiej skicrowanc do geografow polskich i catego spoleczenstwa.
Redakcja W ydaw nictw Jubileuszowych dzi^kuje wszystkim Autorom polskim i zagranicznym za ich wldad intelektualny i przygotowanie tek- stow artykulöw do druku. Dzi^ki ich wysitkowi nrozemy tom ten oddac w rpce Czytelnikow.
Ninicjszy V tom jcst ostatnim z serii W ydaw nictw Jubileuszowych, jakic vv'ydal Instytut Geografii U niw ersytetu Jagiellohskiego pod wspol- nym tytulem Gcografia w Uniwersytecie Jagiellonskim 1849-1999 dla upa- mif^tnienia 150. rocznicy pow olania K atedry Geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim.
Krakow, maj 2 000
From the Editors
This fifth volume of the Anniversary Publications “Geographical Scien
ces in search of the tru th about the Earth an d the M an ” is being publi- shed on the occasion of the Polish G eography Congress, which took pla
ce in April 1999 in Gracow, in order to celebrate the 150'1' Anniversary of the Cracow Chair of Geography.
The aim of anniversary celebrations is usually to review, b u t also to look into the future, hence the title of this volum e. This volum e honours the 150lh anniversary of the foundation of the first Polish C hair of G eo
graphy at the Jagiellonian University (1849-1999), containing the re
view and assessm ent of the achievem ents of Cracow geography school at the background of Polish and world geography. This review has been also participated by the representatives of foreign geography centres collabo- rating with the Institute of G eography of the Jagiellonian University. The above elements form the first, anniversary part of this volume: “Cracow G eography”.
Its second part: “Geography of the Twenty First C e n tu ry ” is a fo- rum for a discussion on the future of the Polish geography. It consists of articles or remarks on the future of geography and its subdisciplines. This part constitutes a continuation of volum e IV of the Anniversary Publica
tions, entitled: Polish Geography facing the Third M illennium (1999), which is a result of the national Conference of Polish geographers, which was organised in Zakopane in Septem ber 1998. Therefore, b o th volum es sho- uld constitute a serious contribution to the ongoing discussion on geo- graphy’s perspectives in the 21 st Century.
T he present volum e is ended w ith an Appeal of the participants of the Polish G eography Congress, addressed to Polish geographers and, generally, to the entire society.
T he Editors of the A nniversary Publications wish to thank all the Polish and foreign authors for their intellectual im pact and preparation of articles for print. Owing to their effort this volum e can be passed to the Readers.
Volume V is the last in the series of the Anniversary Publications, published by the Institute of G eography of the Jagiellonian University under the com m on title Geography at the Jagiellonian University 1849-1999 in order to com m em orate the 150"' anniversary of the foundation of the C hair of Geography at the Jagiellonian University.
Cracow, M ay 20 00
Cz^sc wst^pna
Do Kongresu Geografii Polskiej
Za kilkanascie dni, 12 maja, rozpoczynaj^ siy dwuletnie obchody ju- bileuszu 600-lecia odnow ienia Akademii ICrakowskiej. W czasie obcho- döw odbydzie sicy szereg konferencji naukow ych i im prez okolicznoscio- wych, ukaze siy wielc interesuj^cych wydawnictw. Pozwol^ one odpowie- dziec na pytanic „skqd przyszlismy i dokqd idziem y”, jaka jest nasza hi- storia, ale takze przysztosc uniwcrsyteckiej i calej polskiej nauki. Nasz^
intencjjj jest, aby uroczystosci jubileuszowe Uniwersytetu Jagiellonskie- go staly siy swiytem cafcj polskiej nauki i nabraly wym iaru europejskie- go, przypom inajqc swiatu o oskjgniyciach naszej mysli i kultury. Dlatego bardzo sitj cieszy, ze Kongres Geografii Polskiej, niejako inaugurujqc te obchody, przyblizy historiy i sukcesy naszej geografii i stanie siy okazjq do postawienia pytan o kondycjy tej nauki i kierunki jej dalszego rozwo- ju.
Dzisiaj m am zaszczyt i przyjem nosc powitac uczestniköw Kongresu Geografii Polskiej, lctörzy przybyli do Krakowa z calej Polski, ale takze z kilku krajöw europejskich: Niemiec, Austrii, Wielkiej Brytanii, Francji, W loch i Czech. Szczegölnie serdecznie w itam przedstawicieli tych osrod- köw naukowych, ktore od wielu lat owocnie wspotpracuj^ z Instytutem Geografii, a mianowicie gosci z W iednia, L ondynu, Tybingi, Salzburga, Clerm ont-Ferrand i Rzym u. Jednym z celöw Kongresu jest uczczenie 150.
rocznicy pow otania pierwszej na ziem iach polskich K atedry Geografii.
Katedra utw orzona w 1849 r. ogrom nie w zm ocnila rozwoj naukprzyrod- niczych, w tym nauk o ziemi, na öwczesnym W ydziale Filozoficznym Uniw ersytetu Jagiellohskiego, k töry posiadal juz Katedry Mineralogii i Geologii.
Niezwylde pocz^tki i historia K atedry powstalej z inicjatywy W in- centego Pola, gdyz niewiele jednostek uniwersyteckich moze si? chlubic poetyckim i korzeniami. W incenty Pol, pierwszy profesor K atedry Geo- grafii, ale takze znany patriota i poeta opiewaj^cy pi^kno polskiej ziemi, znalazl zarowno na W ydziale, jak i w Uniwersytecie sprzyjaj^c^ atmosfe- r£ dla realizacji swych am bitnych zam yslow stworzenia nowoczesnego w arsztatu badawczego i dydaktycznego geografii. M im o iz wladze au- striackie przerw aly dzialalnosc Pola po 3 latach, geografia w Uniwersyte
cie jagiellonskim miala juz trwale fundam enty i mogta si£ rozwijac, a dzi^ki wielu w ybitnym uczonym zapisala chlubne karty zarowno w dziejach Uniwersytetu, jak i w nauce swiatowej. Dzieto W incentego Pola znalazlo wspaniatych k ontynuatoröw w uczonych tej miary, co Ludom ir Sawicki, jerzy Smolenski czy przybyty po wojnie do ICrakowa Eugeniusz Römer.
Krakowska szkola geograficzna w ydala cale grono znakom itych uczo
nych i absolwentöw, o czym z pewnosci^ lepiej wiedz^ prelegenci.
O jubileuszu geografii krakowskiej wi^cej powie prof. Bronislaw Kor- tus, a ja chcialbym jeszcze przekazac podzi^kow ania organizatorom Kon- gresu oraz najlepsze zyczenia udanych obrad wszystkim uczestnikom.
Prof. dr hab. Aleksander Koj Rektor Uniwersytetu J agiellonskiego
To the Congress of Polish Geography
In less than a m o nth from now, on 12 May, we will open the two-year celebrations of the 6 0 0'1' Anniversary of the re-establishm ent of the Cra- cow Academy. T he celebrations will comprise several Conferences, accom- panying events and publications. These should help answer the questions about “where we have come from and where we are going”, about our history, b ut also about the future of arts an d Sciences b o th at the Univer- sity and in Poland. We are aim ing to tu rn the Jubilee of the Jagiellonian University into a celebration of all Polish academ ic com m unity, and by adding to it a European dim ension, to rem ind the world about the ac- com plishm ents of the Polish culture and the academ ic thinking. I am, therefore, glad th a t by initiating these celebrations, the Congress of Po
lish Geography will look closer into the history and the successes of our geography and th a t it will provide an oppo rtun ity for asking about the condition of this discipline and the directions of its future developm ent.
Today I have the h o nou r to welcome the participants in the Congress of Polish Geography w ho came to Cracow from n o t just throughout Po
land, b u t also from a n um ber of E uropean countries, nam ely from Ger- many, Austria, the U nited Kingdom , Italy an d the Czech Republic. Let me extend a particularly w arm welcome to the representatives of those academic centres th a t have had a long tradition of fruitful co-operation with our Institute of Geography, nam ely to the guests from Vienna, Lon
don, Tuebingen, Salzburg, C lerm ont-Ferrand and Rome. O ne of the ob- jectives of the Congress is to celebrate the 150th Anniversary of the first Chair of Geography in the Polish lands. Founded in 1849, it provided a
significant strengthening to the developm ent of natural Sciences, inclu- ding earth scienc.es, at the Faculty of Philosophy of the Jagiellonian Uni- versity, where there had already been a C hair of M ineralogy and Geology.
T he beginnings and the history of the Chair, initiated by W incenty Pol, are unique in th a t few university departm ents can boast poetic roots.
The first head of the C hair of Geography, W. Pol was also known as a patriot and a poet who lauded the beauty of Poland. H e found a favoura- ble environm ent for his plans to develop a m odern geographic research and training centre at both the University and the Faculty. T he founda- tions for geography he built at the University were so strong, that despite the closing of the Chair only after three years of Pol’s activity, the disci- pline could continue in its developm ent and thanks to em inent scholars it would distinguish itself not only at the University, b u t also internatio- nally. T he w ork of W incenty Pol was continued by such em inent scholars as L udom ir Sawicki, jerzy Sm olenski and, following his arrival in Cracow after the second world war, also by Eugeniusz Römer. T he Cracow school of geography produced a string of distinguished scholars and graduates, w hom other Speakers will certainly know better than 1 do.
Professor Bronislaw Kortus will say m ore ab o ut the Cracow geogra- phical jubilee, let me than just reiterate m y gratitude for the organisers and to wish all the participants fruitful proceedings.
Professor Aleksander Koj Rector of the Jagiellonian University
UNIW ERSYTET JA GIELLO N SK I
Dziekanat Wydzialu Biologii i Nauk o Ziemi ul. Gol^bia 24, 31-007 Kraköw tel. (12) 422 63 48, 422 10 33 w. 1103, 1144
JAGIELLONIAN UNIVERSITY
Dean's office of Faculty of Biology and Earth Sciences Goh?bia 24, 31-007 Kraköw, Poland
phone (4812) 422 63 48, 422 10 33 ext. 1103, 1144 Krakow, 22 kwietnia 1999 roku.
Wielce Szanowni Paristwo!
W imieniu calej spolecznosci akademickiej Wydzialu Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellonskiego pragn? bardzo gor^co powitac wszystkich uczestniköw i gosci Kongresu Geografii Polskiej. Wielkim zaszczytem dla nas wszystkich jest Panstwa obecnosc na Kongresie organizowanym z racji 150. letniego Jubileuszu zaröwno geografii krakowskiej jak i Polskiej, a osmiel? si? stwierdzic - röwniez europejskiej. Bardzo si? szczycimy tym Jubileuszem, ktöry scisle wi^ze si§ z rozwojem innych nauk przyrodniczych w Uniwersytecie Jagielloriskim. Wincentego Pola wspierali przeciez tak wspaniali przyrodnicy, jak Jözef Kremer, Jan Lobarzewski czy Ludwik Zejszner. Röwniez pöiniej rozwijala si$ owocna wspölpraca mi^dzy przedstawicielami innych nauk przyrodniczych a geografami. A wi?c jest to röwniez swi?to calego Wydzialu Biologii i Nauk o Ziemi, ktörego pocz^tki wywodz^ si? ze wspölnego korzenia nauk przyrodniczych. Cieszyc moze fakt, ze nadal stanowimy jako Wydzial wspölnot? przyrodniköw.
Zyczq wszystkim uczestnikom owocnych obrad i milych wspomnieri z Krakowa.
Z wyrazami gl^bokiego szacunku
M ETROPOLITA KRAKOWSKI
Krakow, dnia 29 marca 1999 r.
Wielce Szanowni Panowie.
Dzi^kuj? najmocniej za wiadoinosc o Kongresie Geografii Polskiej i zaproszenie na uroczystosc 150-lecia Katedry Geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim.
Skiadam moje najlepsze gratulacje i zyczenia. Czyni? to juz teraz, poniewaz w dni swi?towania Jubileuszu oraz spotkan i obrad Kongresu, a takze Mszy swnjtej „na Skalce”, wzywa mnie Gniezno na sesje synodu plenamego.
L^cz? wyrazy petne serdecznej wdziecznosci i szacunku
A
Wielce Szanowni Panowie Prof. dr hab. Antoni Jackowski
Dziekan Wydzialu Biologii i Nauk o Ziemi UJ Dr hab. Kazimierz Krzemien
Dyrektor Instytutu Geografii UJ
W O JE W O D A M A LO PO LSK 1
Krakow, 19niaja 1999 r.
Szaiwwni Panowie
Prof. <//- hob. Antonl JACKOWSKJ Dzkkan Wydzialu üiologii i Nuuk o Ziemi Dr hob. Kazimierz KRZEMIF.N
Dyrektor Imtytulu Geografli Unhveruytelu Jagiellonsk iego Ul. Golf bia 24
.11-007 KRAKÖW
Szanowny Partie Dziakanie, Szanowny Pante Dyrcktorze,
Serdecznie dziqkufe za zaproszenic na Kongrex Geograjii Folxkicj, htbrv rozpocznit: siq. w dniu 22 maja br. i uswielni wspanialy jubileuxz 151) rocznicy powstania pierwszej na ziemlach polskich Katedry Geograf i. Niestety olxnviqzki i wczesniej pod/gte zobowiqzania nie pozwalajq mi na oxobisle uczestnietwo w jtgo inuuguracji,
ülafego proxzy <> przyjqcie tq drogq i przekazanic wszysikim nczexlnikom moivh xerdecznych pozdrowlen dla wszystkich uczextniköw Kongresu. festem przehonany, ze zarowno ttam Kongras, obßtujqcy w > nykhuly iprezontäcje ornz dyskusje, Jak räwniez spotkanie absolwentdw bqdziu w ixiocie wielkim swiqtem krakomkiej geograjii I samego Imtytulu.
Razjeszcze dziqkujqc zu zaproszenie i zyezqe mvocnych obradpozoxlajf
Magnificencjo, Szanowni Panstwo
O bchodzim y dzisiaj 150. rocznic^ utw orzenia w Uniwersytecie Ja
giellonskim pierwszej na ziem iach polskich K atedry Geografii. Powierzo- no j;j W incentowi Polowi. W swym dziele O geografii E. R öm er1 napisal o nim: „Pol tak znal ziemig polskq, jak tylko Staszic przed nim, a nikt po nim.
Odtwarzajqc barwnie je) obrazy w szeregu dziel ogloszonych slowem i drukiem, Pol stmerdzal wielokrotnie, jak jasno odczuwal zadania i cele geografii i jak do- brze zdawal sobie z tego spraw§, ze ostatecznym celem kazdego dociekania geogra- ficznego jest poszukiwanie i wysmetlanie wszelakich zwiqzköw zachodzqcych po- m fdzy sitami dzialajqcymi na powierzchni ziemi, jak tez pom fdzy zjawiskami, kto're sq tych sil i ich wspöldzialania czynem i tworem. ”
I chociaz geografia rozszerzyla swoje zainteresowania badawcze, to zadania te stanowkj w azny elem ent poznawczy geografii.
Powstanie K atedry Geografii w Uniwersytecie jagiellonskim wywarlo nie tylko znacz^cy wplyw na uksztaltow anie przedm iotu i roli tej dyscy- pliny, ale röwniez, a m oze przede wszystkim, na poznanie charakteru ziem polskich i ich m ieszkancow rozdzielonych zaboram i, i uswiadomie- nie ich jednosci.
Dzisiejsza uroczystosc stanowi röwniez jubileusz geografii polskiej.
Jednak spotkalism y siy tutaj nie tylko aby uczcic, ale i rozwazyc osit|gni^- cia geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim, a wlasciwie w osrodku kra
1 Römer E., 1969, O geografii. Rozmizania historyczne i metodologiczne. Przedmowq, kom entarzem , przypisam i i streszczeniem opatrzyl A ugust Zierhoffer, Wroclaw, Prace W roct. Tow. N auk., ser. 3, 135.
kowskim. O osiqgniqciach tych b^dq mowic zaröwno geografowie polscy, jak i przedstawiciele geografii europejskiej. Jest to w yrazem uznania ran- gi i znaczenia osrodka krakowskiego.
W ostatnich latach geografia, w tym geografia polska przechodzi istot- ne zm iany i stoi wobec wyzwan. Zorganizow ana w ubiegiym roku przez geografow krakowskich m lodszego pokolenia konferencja metodologicz- na vv Z akopanem dobrze swiadczy o zrozum ieniu potrzeb geografii i po- dejm ow aniu wyzwan, i jest dobrym sym ptom em rozwoju polskiej geo
grafii.
Skiadam wyrazy gl^bokiego uznania nie tylko dla historycznej mysli geografii krakowskiej, ale i jej wspöiczesnego dorobku oraz zycz^ owoc- nych obrad.
Prof. dr hab. Zbyszko Chojnicki Przewodniczqcy Komitetu Nauk Gcograficznych P A N
Honourable Rector, Ladies and Gentlemen,
Today we are celebrating the 150'1’ anniversary of the establishm ent of the first Chair of G eography at the Jagiellonian University, the first such departm ent in Poland. T he first head of the chair was W incenty Pol.
Römer wrote about him in his w ork On Geography: “Pol knew the Polish land as well as only Staszic previously, and no one afler In a number ofpublica- tions and speeches in which he described Polish landscapes, Pol stated many times the goals and objcctives of geography and showed how well he was aware of the ultimate goal ofeach work of research in geography i.e. investigating and clarify- ing all relationships between the forces acting on the surface of the earth and the phenomena created by these forces”.
And though geography has extended its area of research ever since, these goals still remain im portant elem ents of the science of geography.
N ot only did the establishm ent of the C hair of G eography at the jagiellonian University significantly influence the future shape and the role of this discipline. Perhaps primarily, it contributed to the knowledge of the Polish territory and its residents w ho were separated in the period of the partitions of Poland, thereby prom oting the awareness of unity.
Today we also celebrate the jubilee of Polish geography. B ut we m et here not only to celebrate b u t also to discuss the achievem ents of geogra
phy at the Jagiellonian University and, in fact, in the entire Cracow aca- demic community. These achievem ents will be discussed by Polish geo- graphers and by our guests from abroad representing European geogra
phy. It is an expression of the appreciation of the rank and significance of Cracow as a centre for scientific research.
In the recentyears, geography, including Polish geography, has under- gone significant changes and has faced new challenges. A Conference on m ethodology which was organised last year by a younger generation of Cracow geographers has shown their understanding of the needs of geo
graphy and their readiness to m eet new challenges and forrns a good prospect for the future of Polish geography.
In conclusion, I w ould like to express m y deep appreciation of the historical role of Cracow geography and its recent achievem ents and to wish all of you fruitful discussion.
Professor Zbyszko Chojnicki Chairman of the Committee of Geographical Sciences,
Polish Academy of Sciences
Cz^sc I
Geografia Krakowska
Bronislaw Kortus
Jubileusz geografii krakowskiej i geografii polskiej 1
150-letni jubileusz geografii krakowskiej jest zarazem jubileuszem geografii polskiej. Powstanie pierwszej K atedry Geografii w Uniwersyte
cie Jagiellonskim (1849) dalo röwnoczesnie poczqtek geografii jako na- uce akademickiej w Polsce. Jestesm y wszyscy tego swiadomi, st^d Kon- gres Geografii Polskiej, zw olany z tej okazji do Krakowa, i tak liczny w nim udziaf geografow z calego kraju, z czego sR bardzo cieszymy.
Przyst^pujqc do tem atu nalezy postawic pytanie - kom u i czem u za- wdzi^czamy fakt pow olania pierwszej K atedry Geografii w U niw ersyte
cie Jagiellonskim i to stosunkow o wczesnie, jesli si£ zwazy, iz katedry geografii zacz^ly powstawac na uniw ersytetach europejskich dopiero w 2. pol. XIX wieku, z dw om a wyjEjtkami - Katedry Geografii ICarola Rittera w Uniwersytecie w Berlinie (1 820) i Katedry Geografii W incentego Pola w Krakowie ( I 849).
Powolanie pierwszej polskiej K atedry Geografii zawdzi^czamy przede wszystkim sam em u W incen tem u Polowi, ktory uznal potrzeb^ badania przyrody i zycia czlowieka kraju ojezystego, kosztem uprawianej przez siebie poezji. Wystttpil on z wlasn^ iniejatyw^ pow olania uniwersyteckiej Katedry Geografii, popartq przez grono profesorskie W ydzialu Filozo- ficznego, jak i Senat U niw ersytetu Jagiellonskiego .
1 W niniejszym w yst^pieniu w ykorzystany zostal cz^sciowo tekst wspölnego opra- cowania: A. Jackowski, B. Kortus, K. ICrzemien, 1999, Jubileusz geografii krakow
skiej \ w: ] Dzieje Katedry i Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagiellonskiego 1849-1999, G eografia vv U niw ersytecie Jagiellonskim 1849-1999, t. I, Krakow.
Proponow anej m u wczesniej przez U niw ersytet Jagiellonski Katedry Historii Literatury Polskiej W incenty Pol nie przyjqf, nie byl jej godzien - jak oswiadczyl - po tym , kiedy proponow ano jej objycie Adamowi Mic- kiewiczowi (na co nie zgodzily siy jednak wladze austriackie). Byl nato- m iast gotöw objj|c Katedry Geografii, na co öwczesny m inister oswiaty hr. T h un wyrazil zgody.
Ponadto drodze W incentego Pola do geografii sprzyjaly okolicznosci i wplywy zewnytrzne. M ianowicie byl on w spom agany intelektualnie i inspirowany w swoich badaniach przyrodniczych i etnograficznych przez takich vvybitnych przyrodniköw U niw ersytetu jagiellonskiego, jak: Jözef Krem er (filozof i przyrodnik), Jan tobarzew ski (botanik), Ludwik Zejsz- ner (geolog) i in. Röwniez m.in. poprzez tych uczonych docieraty do W incentego Pola idee öwczesnych twörcöw nowoczesnej geografii, tj.
Aleksandra H u m bo ldta i Karola Rittera z Berlina. W spom niani J. Kre
mer i L. Zejszner stuchali osobiscie w ykladöw Hegla i Rittera w Uniwer- sytecic Berlinskim w latach 20. XIX w. i dzielili siy pözniej nabytq wiedzq z W. Polem. Ponadto Ludwik Zejszner byl w spöltlum aczem 1. tom u „ICo- sm osu” A leksandra H um boldta, k töry ukazal siy w jyzyku polskim w 1849 r., w Warszawie, a wiyc juz po 4 latach od w ydania oryginalu nie- mieckiego. Z H u m bo ldtem W. Pol prowadzif pözniej korespondencjy i praw dopodobnie spotkal siy z nim osobiscie w Berlinie w 1 847 r. (Babicz 1967). W oparciu o te naplywajqce z zewnqtrz idee, jak i o wlasne do- swiadczenia badan terenow ych, W. Pol torowal drogy nowoczesnej geo
grafii w Polsce, czem u sprzyjalo istnienie katedry uniwersyteckiej. Dziyki niem u nastqpilo wiyc stosunkow o wczesne wt^czenie Polski w obieg no woczesnej mysli geograficznej, totez slusznie uznany zostal za „ojca pol
skiej geografii”. jego ambicj^ bylo stworzenie nowoczesnego warsztatu badawczego i dydaktycznego geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim.
Niestety, ten dobrze zapowiadajqcy siy Start w rozwoju krakowskicj geografii uniwersyteckiej zostal po trzcch latach brutalnie przerwany przez w ladze austriackie likwidacjq K atedry Geografii i dymisjq Wincentego Pola w styczniu 1853 r. (wraz z trzem a innym i jeszcze profesorami, ktö
ry m zarzucano rzekom q nielojalnosc). Dzialo siy to na kolejnej fali re- strykcji i nacisku germ anizacyjnego na Uniw ersytet Jagiellonski ze stro- ny wladz austriackich.
W incenty Pol zm arl w 1 872 r. w Krakowie, spoczywa w kosciele „Na Skalce” w Krypcie Zastuzonych.
W klad W incentego Pola do geografii polskiej zostal wysoko ocenio- ny przez potom nych, m.in. przez E. Romera, W. Szafera, S. Pawlowskie- go, S. Niem cöwny, H. Barycza i in., jak röwniez przez wspölczesnego jego biografa J. Babicza (absolwcnta geografii UJ).
28
1 OO-lecic pow otania K atedry Geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim uczcilo w 1 949 r. Polskie Towarzystwo Geograficzne w Krakowie - o czym swiadczy w m urow ana tablica pam iqtkow a w tej sali, ktöra nosi imiy W in- centego Pola (imiy W. Pola nosi röwniez glöw na sala w ykladow a vv Insty- tucie Geograficznym U niw ersytetu Wroclawskiego; wlasnie szlcola rome- rowska wysoko cenita „ojca geografii polskiej”).
W 1877 r., juz po uzyskaniu przez Galicjy autonom ii (1867), nastq- pilo reaktywowanie K atedry Geografii w Uniwersytecie jagiellonskim i po- wierzenie jej prof. Franciszkowi Gzerny-Schwarzenbergowi, historykowi z wyksztalcenia, k tö ry odbyl dodatkow e studia geograficzne w W iedniu i Lipsku. Reaktywowania katedry i w prow adzenia w yldadöw z geografii domagaly siy krygi intelektualne Galicji zwi^zane glöwnie ze szkolnic- twem.
Dodajmy, iz piyc lat pozniej, w 1882 r., pow olana zostala tez Kate- dra Geografii w Uniwersytecie Jana ICazimierza we Lwowie. Obj^l jq prof.
Antoni Rehm an, geobotanik i podröznilc, uzyskawszy wczesniej habilita- cjy w Uniwersytecie Jagiellonskim.
W aznym w ydarzeniem w rozwoju geografii uniwersyteckiej w Krako
wie bylo powstanie studenckiego ruchu geograficznego. N iedlugo po re- aktywowaniu K atedry Geografii i przy poparciu prof. Czernego zawiqza- lo siy w 1 881 r. Studenckie Kolo Geograficzne, ktöre d ot^d - z przerwt) w latach 1890-1916 - towarzyszylo i do dzis towarzyszy dziatalnosci Katedry, a pozniej Instytutu Geografii w Uniwersytecie Jagiellonskim.
Jak bogata byta dzialalnosc Kola Geograföw UJ zarow no w okresie miy- dzywojennym, jak i po II wojnie swiatowej, pokazujq opublikow ane z oka- zji sctnego jubileuszu Kola dwa tomy: Historia Kola Geograföw Uniwersyte
tu Jagiellonskiego 1881-1981, Krakow 1981 oraz Sprawozdanie Kola Geo
graföw... (1 981). Ponadto historia Kola Geograföw do lat ostatnich przed- stawiona jest w I tom ie naszych W ydaw nictw Jubileuszowych Geografia w Uniwersytecie Jagiellonskim (1849-1999).
W 1910 r. dr Ludom ir Sawicki, po studiach geograficznych w U ni
wersytecie w W iedniu, habilitowal siy w Uniwersytecie Jagiellonskim i roz- poczql tu zajycia z geografii. W 1915 r. m ianow any zostal profesorem, a w 1917 r. obj^l Katedry Geografii po smierci prof. Czernego. Przyjscie prof. Sawickiego, dynam iczncgo, m lodego geografa, w pelni fachowo wyksztalconego, nadato nowy impuls rozwojowi geografii w Krakowie.
Powstalo nowoczesne Studium geograficzne - Insty tu t Geografii (Lesz- czycki 1983). W 1922 r. utw orzona zostala druga K atedra Geografii, ktörtj obj£|l prof. Jerzy Smolenski, absolw ent i d o kto ran t U niw ersytetu Jagiellonskiego w zakresie geologii. H abilitow al siy röwniez w 1910 r. na UJ z zakresu geografii po odbyciu dodatkow ych studiöw geograficznych
w Berlinie. Obic K atedry Geografii znalaziy odtqd swoje wlasne pomiesz- czenia w oddanym Uniwersytetowi budynku historycznego Arsenalu przy ul. Grodzkiej 64, gdzie dotqd znajduje siy siedziba Instytutu Geografii UJ.
D uza aktyw nosc naukow a i organizacyjna obu profesorow, niestety prof. Sawickiego tylko do 1928 r., kiedy przedwezesnie zmart, wspiera- nych nastypnie przez docenta W iktora Orm ickiego oraz zdolnych asy- stentöw, m.in. dr. Stanislaw a Leszczyckiego, dr. M ieczyslawa Klimaszew- skiego i dr. Jözefa Szaflarskiego, pozwolily Instytutow i Geografii UJ osi^- gn^c wysoki poziom naukow y zaröwno na polu geografii fizycznej, a szcze- gölnie geomorfologii, jak i antropogeografii (wzglydnie geografii gospo- darczej). Ludom ir Sawicki i Jerzy Smolenski nalezq bez wqtpienia do najw ybitniejszych geograföw polskich okresu miydzywojennego, obok Eugeniusza Rom era we Lwovvie, jego ucznia Stanislawa Pawlowskiego w Poznaniu oraz Stanislawa Lencewicza w Warszawie. Krötko dzialal tez w Instytucie Geografii UJ przybyly z W arszaw y prof. Bogdan Zaborski (1930-1933), uzyskawszy wczesniej habilitaejy w Uniwersytecie Jagiel- lonskim (1930).
W aznq innowaejq, zaröw no w geografii polskiej, jak i w skali miydzy- narodowej, bylo uruchom ienie przy Instytucie Geografii UJ przez dr. Sta
nislawa Leszczyckiego podyplom ow ego Studium Turyzm u (1936), wraz z wlasnym i w ydaw nietw am i. Studium to ksztalcilo fachowe kadry dla rozwijajqcego siy ruchu turystycznego w Polscc. D alo tez poeztpek nowcj specjalizacji w geografii w Polsce - geografii turyzm u. Ten kierunek ba- dan i prac zapocz^tkow anych przez S. Leszczyckiego znalazl twörczych kontynuatoröw po II wojnie swiatowej w Instytucie Geografii UJ w oso- bach profesorow Antoniego W rzoska, Jaclwigi Warszynskiej, Antoniego Jackowskiego i in. Röwniez przedw ojenne badania S. Leszczyckiego z za- kresu balneologii (utrwalone w szeregu publikaeji) sq tu kontynuowane.
W opinii prof. S. Leszczyckiego, ktöry dal wyczerpuj£jc^ charaktery- styky krakowskiego osrodka geograficznego w okresie mi^dzywojennym, osrodek ten nalezal przed II wojn^ swiatowq do najwi^kszych w kraju (Leszczycki 1983). Np. pod wzglydent liezby wydawanych czasopism i pe- riodyköw (7 tytulöw ) ustypowaf jedynie osrodkowi lwowskiemu ( 8 tytu- low). D odac tu jeszcze nalezy, iz Instytut Geografii Uniw ersytetu Jagicl- lonskiego wyksztalcil i wyehowat w tym okresie liczn^ kadry wybitnych geograföw, ktörzy kontynuow ali i rozwijali geografiy polsk£| po II wojnie swiatowej (Juliusz Jurczynski, M aria M razköw na-D obrow olska, Stani
slaw Leszczycki, M ieczyslaw Klimaszewski, Jözef Szaflarski, Antoni Wrzo- sek, Rodion M ochnacki, Jan Plis, Karol Brom ek, W ladyslaw M ilata, W ojciech W alczak, Zdzislaw Czeppe, Bogodar W inid, Lech Ratajski, Stanislaw Berezowski, Tadeusz W ilgat, Tadeusz Jost, Kazimierz Lorn- 30
niewski, M arian Gotkiewicz i in.). To rowniez jedno z w aznych kryteriow oceny rangi i znaczenia krakowskiego osrodka geograficznego, k töry zdo- byl sobie wtedy m iano „krakowskiej szkoty geograficznej”. Dodajmy, iz röwnie plodna pod wzgl^dem liczby w ybitnych uczniöw byla szkota Ro- merowska we Lwowie, a w nast^pnej generacji rowniez szlcoia poznan- ska St. Pawlowskiego.
Do odbudow y kadrowej geografii krakowskiej, a takze i geografii pol- skiej - po bolesnych stratach II wojny swiatowej - przysluzyl si£ osiadly w Krakowie po wojnie prof. Eugeniusz Römer. B^dqc w latach 1945-1 946 profesorem Uniwersytetu Jagiellonskiego, doprow adzil w tym czasie do habilitacji 7 geograföw z röznych osrodköw uniwersyteckich w Polsce, w tym S. Leszczyckiego i M. Klimaszewskiego z Insty tu tu Geografii UJ.
Sprawowal tez w pierwszym pow ojennym roku form alnq opiek^ nad In- stytutem Geografii UJ.
Od pazdziernika 1945 r. kierownictwo Insty tu tu Geografii przejql doc. S. Leszczycki, m ianowany w g ru dn iu profesorem. Röwnoczesnie prof.
Leszczycki wlqczony zostat przez M inisterstw o Spraw Zagranicznych do prac przygotowawczych do konferencji pokojowej, a nastijpnie m ianow a
ny zostal rzeczoznawc^ delegacji polskiej na konferencji w Poczdamie.
W tym charakterze brat rowniez udziat w rokowaniach polsko-czecho- slowackich dotycz^cych Zaolzia, jak rowniez w rokowaniach w sprawie delimitacji granicy polsko-radzieckiej. O tej swojej dzialalnosci S. Lesz
czycki tak pisze: „Bardzo chcialem odegrac podobnq rol§ eksperta do spraw gra- nic na przyszlej konferencji pokojowej, jakq prof. E. Römer odegral po I wojnie swiatowej na konferencji w Wersalu” (Leszczycki 1992, s. 20).
Po II wojnie swiatowej uksztaltow ala sii wyraznie dualistyczna struk- tura Instytutu.G eografii UJ (podobnie zreszt£j jak w wi^kszosci osrod
köw geograficznych w Polsce), a wi^c jego podzial m erytoryczny i orga- nizacyjny na Katedr^ Geografii Fizycznej (prof. M. Klimaszewski) i na K atedri Geografii Ekonom icznej (prof. A. W rzosek). N iekwestionow anq zaslug^ obu profesoröw byl dalszy twörczy rozwöj geografii fizycznej, w szczegölnosci geomorfölogii oraz geografii spoteczno-ekonojTiicznej do- röwnujqcy standardom swiatowym. Röwnoczesnie, zgodnie z öwczesn^
ogöln^ tendencjq, nast^pow ala daleko id^ca specjalizacja zaröwno w ob- r^bie geografii fizycznej, jak i ekonom icznej. Tak wi^c w obr^bie geografii fizycznej upraw iano geomorfologicy hydrograficy klimatologi^, a pozniej i geografi^ fizycznq kompleksow^, zas w obr^bie geografii ekonomicznej:
geografiQ ludnosci i osadnictwa, rolnictwa, przem yslu, transportu oraz turyzm u. Znalazlo to pozniej wyraz instytucjonalny w zakladowej struk- turze Instytutu, wprowadzonej w 1971 r.
W tym przeglqdowym szkicu nie miesci siy ocena osi^gni^c nauko- wych geografii i geografow U niw ersytetu Jagiellonskiego w okresie mi- nionych 150 lat. Jest ona n atom iast przedm iotem gl^bszej analizy we w spom nianym juz W ydaw nictw ie Jubileuszowym pt. Geografia w Uniwer
sytecie Jagiellonskim 1849-1999 (1999).
N atom iast godny tu odnotow ania jest fakt znacz^cego wplywu i od- dzialyw ania In sty tu tu Geografii U niw ersytetu Jagiellonskiego na inne osrodki geograficzne w Polsce. M ianowicie pryzny kadrowo i ceniony naukow o krakowski uniwersytecki In sty tu t Geografii zasilal lub dal po- czjjtek innym placöw kom geograficznym w Krakowie i w Polsce i to za- röwno po 1, jak i po II wojnie swiatowej. Odcgral pod tym wzgl^dem podobnq roly „inkubatora” w geografii polskiej, jak wspom niane juz osrod
ki lwowski i poznanski.
Juz w 1917 r. prof. L. Sawicki otrzym al propozycjy objycia Katedry Geografii na organizujqcym siy polskim Uniwersytecie W arszawskim (po tym , kiedy prof. E. Röm er podobnej propozycji nie przyjql). Na kandy- datury prof. Sawickiego nie zgodzily siy jednak öwczcsne okupacyjne wladze niemieckie (Olszewicz 1968, s. 17). W tym czasie Ludom ir Sa
wicki byl tez wspölzalozycielem Polskiego Towarzystwa Geograficznego, ktörc powstaio w 1918 r. w Warszawie. Byl tez redaktorem pierwszych dwöch tom öw organu PTG „Przegl^du Geograficznego”.
Bezposrednio po I wojnie swiatowej z kolei prof. Jerzy Smolenski otrzym al propozycje objycia K atedry Geografii na Katolickim Uniwersy
tecie Lubelskim oraz w Uniwersytecie W ilenskim , ktörych jednak nie przyj^l, czujqc siy bardzo zwi^zany z ICrakowem. Zas doc. W iktor Or- micki, czolowy wöwezas specjalista z geografii ekonom icznej, prowadzil w yklady z geografii gospodarczej w kilku osrodkach akadem ickich w Pol
sce.
Po II wojnie swiatowej wielu w ybitnych przedw ojennych wyehowan- köw Instytutu Geograficznego UJ zasililo inne, zniszezone przez wojny bqdz nowe osrodki geograficzne w Polsce. W tym gronie czolowy posta- ciq byl prof. S. Leszczycki, k tö ry w 1948 r. przeniösf siy do Warszawy, gdzie stworzyl prawie od podstaw najwiykszy osrodek geograficzny w Pol
sce. W slad za prof. Leszczyckim warszawski osrodek geograficzny zasili- li z Krakowa M aria I. Mileska, Bogodar W inid, Lech Ratajski i Stanislaw Berezowski (czynny byl okresowo röwniez w Lodzi). Z kolei prof. M.
Klimaszewski kierowal przez 3 lata (1946-1949) Katedry Geografii Fi- zycznej w Uniwersytecie W roclawskim. Dolsjczyl tarn röwniez po powro- cie z Wielkiej Brytanii Zdzislaw Czeppe. C zynny we W roclawiu byl röw
niez A ntoni W rzosek (1946-1955), zaröwno jako docent w Uniwersyte
cie W roclawskim i w W yzszej Szkole Ekonomicznej, jak i na kierowni- 32
czych stanowiskach w planowaniu regionalnym Dolnego Slqska. D o osrod- ka wroctawskiego przeniösl siy röwniez z Krakow a W ojciech Walczak, a Tadeusz W ilgat zasilil nowo pow staly geograficzny osrodek lubelski, podobnie jak Kazimierz Lomniewski nowy osrodek gdanski. D uze zaslu- gi dla pow stania i rozwoju nowego osrodka geograficznego na G örnym Sl^sku pofozyl prof. Jözef Szaflarski, k töry po przeniesieniu siy w 1954 r.
do Katowic, do tamtejszej Wyzszej Szkoly Ekonomiczne.j, byl nastypnie w spölorganizatorem (w 1973 r.) In stytutu Geografii w nowo utworzo- nym Uniwersytecie Sl^skim. Ponadto kadry tego m lodego osrodka zasili- li z Krakowa prof. A. M aryanski, a ostatnio prof. K. Klim ek i prof. T.
Niedzwiedz.
W Krakowie, w Instytucie Geografii powstalej w 1946 r. Wyzszej Szkoly Pedagogicznej, pierwszq generacj^ jego pracow niköw stanowili znakomici przedwojenni absolwenci Insty tu tu Geografii UJ - M aria Do- browolska, Rodion M ochnacki, Andrzej M ichalik, nastypnie Jan Flis.
Ponadto prowadzili tarn röwniez w pocz^tkow ym okresie zaj^cia M. Kli- maszewski, A. W rzosek, W. M ilata, I. D ynow ska, K. Bromek, Z. Czeppe, B. Kortus.
Röwniez na bazie kadrowej, a pocz^tkow o i lokalowej, Instytu tu G eo
grafii U] powstal w Krakowie w 1953 r. Z aklad Geomorfologii i Hydro- grafii Gör i W yzyn Instytutu Geografii PAN, zalozony i kierowany przez prof. M. Klimaszewsldego. O d 1968 r. zakladem ty m kieruje prof. L.
Starkei, wybitny uczen prof. Klimaszewskiego.
Jak z tego przegl^du widac, rodow öd kralcowski posiada dzis szereg osrodköw i placöwek geograficznych w Polsce.
Geografia i geografowie U niw ersytetu Jagiellonskiego byli i s^ nadal gotowi do podejm ow ania badan odpow iadaj^cych na w yzw ania wspöl- czesnosci i przyszlosci, np. w zakresie ochrony srodowiska i dostrzegania zagrozen ekologicznych zarowno w skali globalnej, jak i lokalnej czy na- silaj^cych si£ procesöw globalizacji w sferze gospodarczej i spolecznej i in.
Innymi slowy, chodzi o podejm ow anie problem öw nowych, jakie rodzi aktualna rzeczywistosc i koniecznosc rozwoju nauki oraz kontynuow a- nie tem atöw tradycyjnych, a ci^gle aktualnych, jednakze przy uzyciu nowych podejsc i udoskonalonych m etod badawczych.
150-letni jubileusz pow olania pierwszej K atedry Geografii w U ni
wersytecie Jagiellonskim stanowi niew^tpliwie okazjy do gf^bszej reflek- sji nad dotychczasowym rozwojem geografii w Krakowie i w Polsce, a za- razem winien pobudzic do dyskusji nad kierunkam i dalszego jej rozwoju w nadchodz^cym XXI wieku. Temu o statniem u poswiycone tez b^d^ ob- rady obecnego Kongresu Geografii Polskiej.
Babicz ]., 1967, Wincenty Pol [ w :] B. Olszewicz (red.) Dziewifö meköw geografii polskiej. Wybitni geografowie polscy, W iedza Powsz., W arszawa, 231-267.
Leszczycki S., 1983, Geografia w Krakowie w okresie mifdzymjennym, Czasop.
Geogr., 54, 3, 289-308.
Leszczycki S., 1992, Zycie na przelomie 1907-1990 (autobiografia), Warszawa, 1- 54.
Olszewicz B., 1968, Pomtanie Polskiego Towarzystwa Geograficznego [w:] Polskie Towa- rzystivo Geograficzne w pipcdziesiqtq roczniy dzialahws'ci, PW N , W arszawa, 7- 30.
L ite ra tu ra
Bronislaw Kortus
Jubilee of Cracow Geography and the Polish Geography
In N ovem ber 1849, at the Jagiellonian University was created the Chair of Geography, first in Poland, and second in Europe (the first one was form ed in Berlin, in 1820). T he 150th anniversary of this event, so im portant for the jagiellonian University and for Polish geography, we are now celebrating.
The Chair of Geography was first Held by Professor W incen ty Pol, a well-known Polish poet and explorer of the Polish land.
The creation of the first C hair of G eography was due to the activities of W incenty Pol himsclf, as he chose to dedicate him self to exploration of nature and m an in his country, rather than continue his career as a poet. He showed initiative to create the C häir of G eography at the U ni
versity which was supported by Professors of the Philosophy Faculty at the jagiellonian University. Also, W incenty Pol was attracted to geogra
phy by outer influence and circumstances. H e was intellectually suppor
ted and inspired by such outstanding specialists in natural Sciences at the jagiellonian University as jozef Krem er (philosopher and natural scien- tist), jan Lobarzewski (botanist), Ludwik Zejszner (geologist) and others.
Through these scientists, W incenty Pol learnt about the ideas of m odern geography, as represented by A leksander H u m b o ld t and Karl R itter from Berlin. Pol later corresponded with H u m b o ld t and probably nret him in person in Berlin in 1847. On the basis of those ideas and his own expe- riences of field study, Pol m ade the way for m odern geography in Poland, which was supported by the university chair. Rightly, he was considered a
“founding father of Polish geography”. Pol understood geography in the
sense H u m b o ldt and R itter did, therefore as a m odern Science on the nature of the Earth and h u m an environm ent. His am bition was to create m odern geography research and tcaching at the Jagiellonian University.
U nfortu n ate ly, this w ell-founded beginning in the academic develop
m ent of geography in Cracow was abruptly stopped three years later by the Austrian authorities which abolished the C hair of Geography and dismissed W incenty Pol in January 1 853 (together with three other pro- fessors charged w ith disloyalty). Such action was a part of another period of restrictions and G erm anisation pressure forced on the Jagiellonian University by the Austrian authorities.
In 1877, after Galicia had gained au tonom y (in 1867), the Chair of Geography at the Jagiellonian University was reactivated under Professor Franciszek Czerny-Schwarzenberg, a historian by education, who also studied geography in V ienna and Leipzig.
In 1910, Dr. L udom ir Sawicki, having graduated in geography from the university in Vienna, obtained habilitation at the Jagiellonian U ni
versity and began to teach Hasses in geography. In 1915, he was nomina- ted a professor, and in 1917, he took over the C hair of Geography after the death of Professor Czerny. T he arrival of Professor Sawicki, a young, dynamic, professional geographer, gave a new im petus to the develop
m ent of geography in Cracow. A m odern geography unit was form ed - the Institute of Geography. In 1922 an other Chair of Geography was created, headed by Professor Jerzy Smolenski, a graduate and PhD Stu
dent at the Jagiellonian University, in geology. H e obtained habilitation at the Jagiellonian University in 1910, after he had studied geography in Berlin. Both Chairs of G eography were thcn given their own premises in the form er Arsenal building at 64, G rodzka Street (which was passed on to the Jagiellonian University), where the Institute of Geography has re- am ined since.
T he intense research and institutional activity of both professors - unfortunately Professor Sawicki died in 1928 - supported by D ocent W ikto r Orm icki and such outstanding assistants as Dr. Stanislaw Lesz
czycki, Dr. M icczysfaw Klimaszewski and Dr. Jözef Szaflarski, allowed the Institute of G eography to reach a high academic Standard in the field of physical geography, and especially geom orphology and in anthropo- geography (or econom ic geography). Ludom ir Sawicki and Jerzy Sm o
lenski are am ong the m ost outstanding Polish geographers of the inter- war period, apart from Lugeniusz Röm er in Lvov, Stanislaw Lcncewicz in W arsaw and Stanislaw Pawlowski in Poznan.
36
An im portant innovation in Polish geography and on the internatio
nal scale was the creation at the Institute of G eography at the Jagiello
nian University of the post-graduate Tourism School (1936) by Stani
slaw Leszczycki, together with its own publications. T he school produ- ced specialists for the developing tourist m ovem ent in Poland. It also form ed a new branch of geography specialisation in Poland - geography of tourism, which was fully developed after W orld W ar II.
In the opinion of Professor Leszczycki, w ho fully described the C ra
cow geography centre in the inter-war period the centre was am ong the largest in Poland before W orld W ar II, e.g. concerning journals and pe- riodicals publishecl (7 titles) it was second after the Lvov centre ( 8 ti- tles). However, the Institute of G eography at the Jagiellonian University produced a large num ber of outstanding geographers who continued the tradition and developed Polish geography after W orld W ar II (Stanislaw Leszczycki, M ieczyslaw Klimaszewski, Jozef Szaflarski, A ntoni Wrzosek, M aria M razköwna-Dobrowolska, Rodion M ochnacki, Jan Flis, Karol Bro- mek, W tadyslaw M ilata, W ojciech Walczak, Zdzislaw Czeppe, Bogodar W inid, Lech Ratajski, Stanislaw Berezowski, Tadeusz W ilgat, Tadeusz Jost, Kazimierz Lomniewski, M arian Gotkiewicz and othcrs). This fact is one of the m ost crucial criteria of assessing the rank and im portance of the Cracow geography centre, which was given the nam e of „Cracow school of geography”.
After W orld W ar II, the reconstruction of the Cracow geography and its academic staff was Iargely due to the efforts of Professor Eugeniusz Römer, who settled in Cracow. In the years 1945-46, as Professor at the Jagiellonian University, he prom oted seven geographers from various aca
demic centres in Poland to obtain habilitation, including Dr. S. Leszczyc
ki and Dr. M. Klimaszewski from the Institute of G eography at the Ja
giellonian University. H e also headed the Insitute of G eography in the first year after the war.
After W orld W ar II, the Institute of G eography at the Jagiellonian University (as all geography centres in Poland) developed a clearly duali- stic structure evident in its scientific and organisational division into the Chair of Physical G eography (Professor M. Klimaszewski) and the Chair of Economic Geography (Professor A. W rzosek). Both professors greatly contributed to developm ent in physical geography, especially geomor- phology and economic geography, which reached international Standards.
Simultaneously, according to prevailing trends, thorough specialisation was introduced both in the field of physical an d econom ic geography.
Thus, physical geography included geomorphology, hydrography and cli-
matology, while econom ic geography included population and settlem ent geography, agricultural geography, industrial geography, transport geo
graphy and tourist geography. This was later reflected in the institutional structure of the Institute, introduced in 1971. A detailed analysis of the transform ations in the organisational and personal structure of the Insti
tute of G eography is presented in the volum e I of our Jubilee Publica- tions.
This introductory presentation does not include an assessment of the achievem ents of geographic research or achievem ents of geographers at the jagiellonian University in the period of the past 150 years. This is analysed in the second and third volum e of the Jubilee Publications.
1t is, howcver, w orth m entioning that the Institute of Geography at the jagiellonian University had a great im pact on other geography cen- tres in Poland. T he energetic staff and the high academic Standard of the Institute of G eography in Cracow contributed to the developm ent of m any other geography centres in Cracow and in Poland, both before and after W orld W ar II. In this respect it had a role sirnilar to the outstanding Römer geographic ccntre in Lvov, as well as in the next generation to the Poznan centre of Prof. Pawfowski.
T hus in 1917 Professor L udom ir Sawicki was offered the Chair of Geography at the reactivated Polish W arsaw University (after Professor Röm er did n ot accept tlie same proposition). However the Germ an occu- pation authorities did no t allowed the nom ination of Professor Sawicki.
Im m cdiately after W orld W ar I, Professor Jerzy Smolehski was offered the C hair of G eography at Vilnius University, which he did not accept.
D ocent W iktor Orm icki, an outstanding specialist in economic geogra
phy, offered lectures in econom ic geography in several centres in Poland.
After World W ar II, m any outstanding graduat.es of the Institute of G eography Jagiellonian University from before the war became the staff of the destroyed or new geography centres in Poland. The leading person in this group was Professor Leszczycki, who - having moved to Warsaw (1948) - organised and headed the Institute of Geography at Warsaw University, and later founded (1953) and headed the Institute of G eo
graphy at the Polish A cadem y of Sciences (which has recently been na- med after him ). Professor Leszczycki was followed to Warsaw by other Cracow geographers: M aria I. Mileska, Bogodar W inid (son of Professor W alenty W inid), Lech Ratajski and Stanislaw Berezowski. Professor M.
Kdimaszewski headed the C hair of Geography at W roclaw University for three years (1946-1949). I le was later joined by Zdzislaw Czeppe, who returned from Britain. W roclaw saw also vigorous activities (1 9 4 6 -1 955) of A ntoni W rzosek, both as D ocent at W roclaw University and at the 38
High School of Economics, as well as in supervision of regional planning.
Also, Wojciech W alczak moved from Cracow to the W roclaw ccntre, while Tadeusz W ilgat joined the new geography centre in Lublin, and Kazi- mierz Lomniewski ~ the new centre in Gdansk. T he founding and deve
lopm ent of a new geography centre in U pper Silesia was largely due to Professor Jozef Szaflarski, w ho - having moved to the High School of Economics in Katowice in 1954 - becam e a co-organiser (1973) of the Institute of Geography in the new Silesian University.
ln Cracow, the staff of the Institute of G eography at the High Peda- gogical School, founded in 1946, consisted initially of outstanding gra- duates of the Institute of G eography at the Jagiellonian University: M a
ria Dobrowolska, Rodion M ochnacki, Andrzej M ichalik, Jan Flis. M ore
over, at the very beginning lectures werc also offered by M. Klimaszew- ski, A. W rzosek, W. M ilata, I. D ynow ska, K. Brom ek, Z. Czeppe, B.
Kortus.
The staff, and initially also the premises of the Institute of Geogra- phy Jagiellonian University, were used by the section of G eom orphology and Hydrography of M ountains and U plands of the Institute of Geogra
phy at the Polish A cadem y of Sciences, founded in 1953 in Cracow and headed by Professor Klimaszewski.
The reactivation and Operation of the C hair of Econom ic Geography at the Cracow High School of Economics was largely due to Jozef Sza
flarski, W ladyslaw M ilata, and later Jan Janczyk, M ieczyslaw M ikulski and Andrzej M aryanski.
Also, graduates of the Institute of G eography Jagiellonian University participated in the founding and Operation of such academic units in Cracow as the Geography of Tourism D ep artm en t at the High School of Physical Education or the E nvironm ent Protection D ep artm e nt at the Polish Academy of Sciences.
Therefore a num ber of geography centres and institutions in Poland owe their origins to the Geography Institute, Jagiellonian University.
The achievements of the Cracow Geography, both on national and international scale, would n o t be possible w ith ou t wide international C o operation and diffusion of innovations. Generally, the Cracow academic geography centre profited from foreign contacts and experiences, at the same tim e rem aining an im p ortant source of innovations and inspira- tions for foreign partners. T he latter include e.g. form ulation of the me- thods for geom orphologic and hydrographic m apping, establishing of tourist geography as a branch of geography or a recent research field - religion geography.
Geography as an academic discipline and geographers at the jagiello
nian University have always been ready to undertake research as a chal- lenge for Contem porary and future time, e.g. in the field of environm ent protection and perception of ecological threats, both on the global and local scale, the increasingly evident processes of econom ic globalisation or the recent transform ation process in Poland and in Europe.
T he 15 0 th anniversary of establishing the first C hair of Geography at the jagiellonian University is definitely an occasion for evaluating the developm ent of geography in Cracow and in Poland so far, as well as for discussing its further developm ent in the tw enty first Century. Both sho- uld be done during the Cracow Congress of Polish Geography.
Ks. bp dr Stanislaw Smolenski'
Nauki geograficzne
w poszukiwaniu prawdy o ziemi, powierzonej przez Stwörc^
czlowiekowi
(Homilia wygloszona 2 3 kwietnia 1 9 9 9 r. w lcosciele na Skalce)
U czestniczym y wc M szy swigtej odprawianej na prosb^ bior^cych udziai w Kongresie Geografii Polskiej, zw olanym dla uczczenia 150-lecia ustanowienia pierwszej K atedry Geografii w Uniwersytecie jagiellonskim.
Kongres daje sposobnosc do ukazania dorobku nauk geograficznych tej Uczelni, osi^gni^tego w ci^gu 150 lat. W i^ze si£ z tym przypom nienie twörczosci naukowej w ybitnych geografow tego okresu. N a czolo wysu- wa si£ postac pierwszego profesora K atedry Geografii w Uniwersytecie jagiellonskim, ktörego grobowiec znajduje si<j w Krypcie Zasluzonych w podziem iach swiqtyni na Skalce.
Geografia, a raczej zespöl nau k geograficznych, swoje zainteresowa- nia b ad aw c ze witjze przede wszystkim z ziemiEp Nie tylko z jej opisem, gdyz bada jq z röznych p u nk tö w widzenia, a w szczegölnosci w aspekcie jej relacji do czlowieka. Dlatego dzisiaj tu, w swi^tyni, narzuca si£ po- trzeba przynajm niej krötkiej refleksji na tem at ziemi.
Bog Stwörca powierzyl ziemi^ czlowiekowi. jest ona darem, i to cen- nym darem dla osoby ludzkiej. Stanowi bowiem podloze zycia czlowie
ka. Chodzi najpierw o podloze egzystencjonalne. Zycie ludzkie jest uza- leznione od bogactw, ktöre czlowiek otrzym uje od ziemi i ktöre z niej czerpie. Sq one wr^cz niezbijdne dla zycia osoby ludzkiej. Co wi^cej, zie- mia jest zarazem podlozem dla rozwoju czlowieka i jego twörczosci. Nie
1 Syn Jerzego Sm olenskiego, profesora geografii U niw ersytetu Jagiellonskiego (1881-1940) - Red.
tylko bowicm zapew nia ram y zycia ludzkiego, ale dokonuje siy tu vvza- jemne oddziatyw anie na siebie czlovvieka i ziemi. Z jednej strony czto- wiek przez swojtj pracy wyciska na ziemi wlasne piytno, a z drugiej - ziemia, jako rzeczywistosc zyciodajna, formuje na swöj sposöb psychiky czfowieka. Mysli, jyzyk czlowieka navvi^zujq czysto do obrazöw zwitjza- nych z ziemi^. W yrazisty tego przykfad marny w odczytanym przed chwiltj fragmencie Ewangelii (J 12, 24-26) ukazujtjcym, jak C hrystus w svvym nauczaniu najglybsz.4 tajemnicy dziela odkupienia czlowieka przez Myky, Smierc i Zm arw ychw stanie poröwnuje do ziarna pszenicznego, ktöre rzu- cone w ziemiy obum iera, by wydac nowy plon. jcst to zarazem przyblize- nie praw dy o pow iqzaniu ziemskiego zycia czlowieka z zyciem wiecz- nym. N a tle praw dy o ziemi, jako podtozu zycia czlowieka, w pelni uza- sadniona jest nazwa „m atka ziem ia”. W tym kontekscie nie sposöb nie przypom niec, ze W incenty Pol byl nie tylko geografem, ale i poet^ opie- wajsjcym piekno ziemi polskiej jako matki.
W zajem na relacja czlowieka i ziemi zawiera w sobie swoistq cechy solidarnosci. Solidarnosci tak w dobrem , jak i w ziem. W nastypstwie grzechu czlowieka, jako b u n tu przeciw Stwörcy, ziemia staje siy czysto dla czlowieka miejscem doswiadczen, bölu i cierpienia. Jednakze doko- nane przez C hrystusa dziefo odkupienia przynosi nie tylko pojednanie czlowieka z Bogiem Stwöctj, lecz takze zapowiedz „nowej ziem i”.
Czfowiek otrzym al ziemiy w zarztjd, we wlodarstwo. O trzym al nie sam, ale wraz z innym i ludzm i. W lodarstw o oznacza powierzenie zadan, miydzy innym i zadania poznaw ania ziemi, korzystania z niej i przeksztal- cania, tak by ziemia zapew niata ludziom warunki zycia godne osoby ludz- kiej. Zadania czlowieka wobec. ziemi rodzq nieuniknienie odpowiedzial- nosc. Lekkomyslna eksploatacja ziemi prowadzi do nieobliczalnych szköd, wyrztjdzonych cztowiekowi w prost lub w nastypnym pokoleniu. Moze tez niese pow azne zagrozenie zdrowia i zycia, a naw et ukazuje widmo katastrof kosm icznych. Dlatego wtaseiwe odniesienie do ziemi, röwniez w dziedzinie b adan naukowych, wymaga od czlowieka wysokich kwalifi- kaeji moralnych.
Wreszcie trzeba przypom niec, ze ziemia m a swöj wymiar sakralny, poniew az w pewien sposöb objawia w sobie Boga Stwörcy, Jego wszech- moc, m4dr0.se, piykno, a takze milosc. W ystarczy przywolac sylwetki sw.
Franciszka z Asyzu czy naszego sw. Brata Alberta Chmielowskiego, ktö- rych dostrzegane na ziemi piykno pobudzalo do modlitwy. Pod tym wzgly- dem nie s^ oni wyj^tkiem. Jakze czysto slyszy siy od ludzi wyznanie, ze kontem placja piykna gor zwraca ich mysl do Boga Stwörcy. Sam fakt, ze czlowiek jest na ziemi jedynq istottj obdarzon^ rozum em i wolnq woltj, nasuwa refleksjy, ze pow inien on w im ieniu calego stworzenia wielbic 42
Boga Stworcy. W spaniatym tego przyldadem m oze byc Ksiyga Psalmöw.
Takze obecnosc na M szy swiytej uczestnikow Kongresu Geografii Pol- skiej jest w ym ow nym swiadectwem zrozum ienia sakralnego charakteru ziemi.
Proste przypom nienie, czym jest ziemia wobec cziowieka, ukazuje nam rownoczesnie, w jakim stopniu nauki geograficzne sq nie tylko przy- rodnicze, ale takze hum anistyczne. Tem u p rzyp o m nieniu tow arzyszy zarazem gorqca modlitwa, by uprawiaj^cy te nauki nigdy nie tracili z po- la widzenia ich podwojnego wymiaru: przyrodniczego i hum anistyczne- go. Prosimy Boga, Stwörc^ ziemi i cziowieka, by w pracy badawczej za- wsze mieli swiadomosc, ze ich poznanie praw dy o ziemi jest zarazem szlachetn^ sluzb^ dobru cziowieka jako osoby.
Bishop Stanislaw Smolehski, P hD 1
Geographical studies
in search of the truth about the Earth entrusted to M an by the Creator
(A sermon preached in the Skalka church in Cracow, 2 3 April 1 9 9 9 )
We are taking part in the H oly M ass celebrated at the request of the participants of the Congress of Polish G eography held to m ark the 1 5 0 1' Anniversary of the first Chair of G eography at the Jagiellonian Universi
ty. The Congress provides us with an o p portunity to reflect upon the 150 years of geographical studies at the Jagiellonian University. In this con- text one m ust rem em ber the w ork of the nrost em inent geographers of the period, of w hom the first professor of the C hair of G eography at the Jagiellonian University whose tom b is here in the Skalka church, in the C rypt of the M eritorious, comes to the fore.
The focus of geography, or rather of the entire ränge of geographical studies, is on the earth. N ot just on its description, however, geography investigates the earth from various standpoints, in particular with the respect of its relation to M an. This is why in this church, today, one feels the need to reflect at least for a short while on the earth.
God the Creator has entrusted the earth to M an. This is a gift, a precious gift to a h u m an being, to w hom earth constitutes the basis of life. Firstly, it is the basis of existence. H u m an life depends on the resour- ces M an receives or extracts from the earth. For h u m an life they are sim- ply indispensable. W h a t is more, earth is also the basis for M a n ’s deve
lopm ent and work. N o t only does it constitute the fram ew ork of hum an life, but also the place where the m utual influence of M an and earth
1 Son of Jerzy Sm olenski (1881-1940), professor of geography at the Jagiello
nian U niversity (Ed.)
takes place. O n the one hand, M an impresses a m ark on earth with his labour. O n the oth er han d earth, as the life-giving reality, shapes the h u m an mind. H u m an thoughts and language often refer to the images of earth. T he excerpt form the Gospel (3 12, 24-26) vve have just heard is a vivid example of that. Jesus Christ, in his teaching, compares the deepest m ystery of redem ption of M an through Passion, D eath and Resurrection to a grain of w heat, which throw n to earth decays to yield a new crop.
This is also an approxim ation of the tru th on the relationship between M an ’s earth bo un d life an d the eternal life. In the view of the truth about the earth as the basis of life, the concept of “m other earth” is entirely justified. In this context, it is impossible n o t to m ention that W incenty Pol was n o t just a geographer, b u t also a p oet w ho lauded the beauty of the Polish land as ‘m o th e r’.
T he m utual relationship of M an an d earth includes a specific feature of solidarity. Solidarity in b o th thick and thin. For M an, earth often be- cornes a place of trial, pain an d suffering as a consequence of his sinful rebellion against Cod. However, the C h rist’s work of redem ption brings n ot just the reconciliation betw een G od and M an, but also the promise of the “new la n d ”.
M an has received the earth as a stewardship to manage. He has not received it alone, but together with others. Stewardship involves rcspon- sibilities including th a t to explore, exploit and transform the earth, until it provides living conditions suitable for a hu m an being. However, those responsibilities unavoidably involve M a n ’s responsibility towards the earth. Careless exploitation leads to an inestimable damage inflicted upon M an either directly or in the following generation. It may also bring se- rious health and life hazard or even a spectre of a cosmic catastrophe.
Thus, M an ’s approach to earth, also in the form of scholarly research, requires high m oral Standards.
Finally, one m ust also rem em ber about the sacred dim ension of the earth. In a way, the earth is the reflection of G od the Creator, his ornnipo- tcnce, his wisdom, his beauty and love. It is sufficient to recall the figures of St Francis of Assisi or our Friar St Albert Ghmielowski whose prayers were stim ulated by their m oving perception of the earth ’s beauty. So often we do hear people’s accounts of how their contem plation of the beauty of the m ountains turns their thoughts to God the Creator. The very fact th a t M an is the only creature on earth bestow ed with reason and free will makes one reflect th a t he should worship G od on behalf of all the Creation. T he Book of Psalms is a m agnificent example of this.
Also the presence of the participants of the Gongress of Polish Geogra
phy in this Holy M ass is a meaningful testim ony to their understanding of the sacred nature of earth.
46
A simple recalling of vvhat earth m eans to M an reveals at the same time the extent, to which geographica! studies are not just a natural Science, but also a humanity. A passionate prayer accom panies this reminder; geo- graphers should n ot loose from their sight the double, natural and the humanistic, dim ension of their discipline. W e pray to G od the Creator of the Earth and M an th at in their studies they should be constantly aware that their search of the tru th about the earth is also a noble service to the good of M an as a person.
