Dzialalnosc naukow a Ludom ira Sawickiego w czasie I vvojny swiato- wej nie doczekala si^ wnikliwszej oceny. Byc rnoze w ynikalo to z tego, ze pod wzgl^dem form alnym byla ona zwiqzana w znacznej cz^sci z po- czynaniami austriackiego, c.k. Generainego G ubernatorstw a Wojskowe- go w Lublinie. Przy tym G ubernatorstw ie w 1916 r. utworzono, przy Sekcji Gospodarczej - na wzor niemiecki z W arszawy - Komisji Naukowq (IVis- senschaftliche Studien Kommission beim Militär-General-Gouvernement Lublin).
Przewodnicz^cym tej Komisji byl J. M orozewicz,profesor UJ, a jednym z nielicznych polskich cztonkow L. Sawicki, od 1915 r. prof. nadzw. UJ.
O takim powiqzaniu form alnym z wojskowym G ubernatorstw em pisal J. Smolenski (1929), we w spom nieniu opublikow anym po smierci L. Sa
wickiego. Ocencj tego etapu dzialalnosci swego poprzednika, na stanowi- sku kierownika K atedry Geografii UJ, przedstawil jednak bardzo lako- nicznic: „W licznych objazdach zbiera spostrzezenia morfologiczne i antropoge- ograficzne na obszarze austriackiej okupaeji w Krölestme, ktöre stajq sig nastgpnie podstawq kilku powazniejszych rozpraw naukowych (jak o przelomie W isly)”
(Smolenski 1929, s. XII). W zbiorowej publikaeji, stanowi^cej poklosie sesji zorganizowanej w osiemdziesi^ciolecie urodzin L. Sawickiego, ten
„wojenno-lubelski” etap w ogole pom ini^to (Ludomir Sawicki... 1968). Bylo to chyba jednak niesluszne, gdyz etap ten zasluguje na baczniejsz^ uwag^.
W edtug biogram u, przygotow anego do Polskiego Slownika Biogra- ficznego (1994, 35, 329-332 ) przez M. Klimaszewskiego, L. Sawicki w 1914 r. pow otany zostal do landwery, a dnia 30 VIII 1915 zwolniony z wojska i m ianow any czlonkiem Komisji Naukowej przy G eneralnym G ubernatorstw ie Lubelskim. Rezultaty udzialu w pracach tej Komisji
przedstaw iono w tym tekscie takze lakonicznie: „prowadzil badania geogra- ficzne w Polsce srodkowej. Ich wynikiem byl rozdzial D as Land’ w pracy zbioro- wej ‘Das Königreich Polen vor dem Kriege’ (18 15-19 14) [...] oraz prace ‘Wia- domos'ci o srodkowopolskiej morenie czolowej’ z tezq o trzykrotnym zlodowaceniu ziem polskich [...] i ‘Przelom W isly przez Sredniogörze Polskie’
Udzial L. Sawickiego w pracach gubernatorskiej Komisji Naukowej w Lublinie przypadat na okres od polowy 1916 (a nie od 1915 r.) do pazdziernika 1918 r. W etapie w stypnym , organizacyjno-przygotowaw- czym, L. Sawicki napisal w 1916 r. tekst niemiecki wymienionego w Pol- skim S lo w n ik u B iog raficzny m ro zd zialu D as L and (w ydrukow any w 1917 r. w W iedniu). W tym sam ym roku zreszt^ opublikowal w Kra
kowie polski tekst opracow ania na podobny tcm at Przestrzeh zyciowa (eku- mena) na ziemiach polskich (Sawicki 1916). Opracow ania te trudno jest wiqzac z poczynaniam i Komisji Naukowej w Lublinie. Przeciez L. Sawic
ki byl do nich przygotow any kilka lat wczesniej, gdyz juz w 1 9 12 r. uka- zal siy opracow any przez niego rozdzial Encyklopedii Polskiej, zatytulowa- ny Llydrografia ziem polskich (Sawicki 1912).
G töw ny okres prac zwiqzanych z poczynaniam i gubernatorskiej Ko
misji przypadf na 1917 r. Kilku jej czlonköw podjylo wowczas badania terenowe w „austriackiej” czysci okupow anego Krölcstwa Polskiego. Pro- w adzono te badania glöwnie w cit|gu miesiycy letnich; bazy lokalow^ sta- nowily dwa pokoje w palacu biskupim w ICielcach. Analizy zgromadzo- nych m ateriaföw podjyto w okresie zim ow ym 1917/1 8 r. w stalych miej- scach pracy czlonköw Komisji (W iad. Gosp., 1918, 10-11, 1).
Zdaje siy, ze L. Sawicki wyröznial siy zdecydowanie sposröd czlon
köw Komisji aktywnosci^ badawczy w 1917 r. Prace terenowe rozpocz^t juz w lutym 1917 r.; w ykonal wowczas szczegölowe pom iary batynre- tryczne (sondow ania z powierzchi lodu w 363 punktach pomiarowych) trzech jezior w okolicy Lubartow a (Sawicki 1918a). Zakres tylko tych prac terenowych swiadczy, ze musial miec do dyspozycji ekipy odpowied- nich wspölpracowniköw, a takze dostateczne srodki finansowe (zapewne z gubernatorskiej Komisji). W miesiqcach letnich osobiscie prowadzil badania terenowe na obszarze rozciqgaj^cym siy od okolic Olkusza, Gzy- stochowy i Sieradza na zachodzie do Tomaszowa Lubelskiego, Hrubie- szowa i W lodaw y na wschodzie. N a tym rozleglym obszarze interesowal siy chyba w szczegölnosci przetom ow ^ dolin^ W isly srodkowej oraz oko- licami Buska (czy nie decydow ala o tym m.in. m ala ich odlegtosc od bazy lokalowej w Kielcach?). W yniki przedstawil w dwu wiykszych opracowa- niach o charakterze m onograficznym , opublikowanych wprawdzie do- piero kilka lat pözniej, ale przygotow anych do druku juz w 1917/18 r.
(Sawicki 1925, s. 16) lub przy koncu 1918 r. (Sawicki 1922, s. 42).
Kil-110
ka mniejszych artykulöw opublikowat w 1918 i 1919 r., a mianowicie w „Wiadomosciach G ospodarczych” (organ K om itetu Technicznego przy G.G. Wojsk. w Lublinie) drukow anych w 1918 r. w Lublinie (Sawicki
1918b, c, d) oraz w „Przegl^dzie G eograficznym ” (Sawicki 1919).
W 1918 r. badan terenow ych inspirow anych przez gubernatorsk^
Komisji w Lublinie raczej juz nie prowadzono. D ecydow at o tym zapcw- ne nie tylko rozwöj w ydarzen historycznych w koncow ym etapie I wojny swiatowej. W przypadku L. Sawickiego pewnq roly odegrato stanowisko niemieckich wladz okupacyjnych w W arszawie. O dm öw ily m u one bo- wiem zezwolenia (zreszt;} takze J. M orozewiczowi, czyli przewodnicz^ce- m u Komisji) na rozszerzenie dzialalnosci na obszar pölnocnej czysci oku- powanego JCrölestwa Polskiego (Kum aniecki 1927, s. 60). Decyzjg t£
motywowano zarzutam i krytycznego ustosunkow ania siy do poczynan niemieckich oraz propagowania przez L. Sawickiego (1918) idei odro- dzonego panstw a polskiego w granicach obejmujEjcych caty obszar zabo- ru pruskiego.
Efekty udzialu L. Sawickiego w poczynaniach Komisji Naukowej w Lu
blinie byly wiijc imponuj^ce. Przy ich ocenie ogölnej nalezy zreszt^ pa- mi^tac, ze wlasne, wszechstronne badania w pofudniowej czysci Krölc- stwa Polskiego prowadzit w okresie, gdy w 1917 r. obejm ow al kierownic- two Katedry Geografii UJ. form alnq ocen^ nalezy jeszcze uzupelnic pröb^ dokladniejszej analizy m erytorycznej trzech glöwnych publikacji naukowych, przygotowanych do druku w okresie „epizodu lubelskiego”.
Sposröd tych publikacji najwyzej oceniam Wiadomosc o srodkowopol- skicj morenie czolotvcj (Sawicki 1922). Zaprezentow ana w niej tem atyka jest raczej nietypowa dla calego dorobku naukowego tego autora. Jesli nie uw zgkdnim y kilku drobnych artykulöw traktuj^cych o sladach zlo- dowacen w niektörych obszarach gorskich, to stwierdzimy, ze zlodowa- ceniami nizowymi L. Sawicki zajm owal siy wlasciwie tylko w kontekscie badan nad jeziorami i zm ianam i hydrograficznym i. W interesujqcym nas Studium zajql si^ natom iast zagadnieniam i kluczowym i dla stratygrafii i paleogeografii „glacjalnego” czw artorz^du na ziem iach polsldch. Przed- stawil je, na „swöj czas”, znakomicie i w naw i^zaniu do obszernej, aktu- alnej literatury przedm iotu, glöwnie niemieckiej, ale takze i rosyjskiej.
W ysun^l i logicznie uzasadnif hipotezy - w ram ach dyskusji wfasnych wyniköw - trzech zlodowacen skandynawskich. D al takze, chyba po raz pierwszy tak jasny i w ogölnych zarysach dotychczas aktualny, obraz zröz- nicowania sladöw tych zlodowacen: 1) najm lodszego (W ürm ) na pötno- cy - m orena pölnocnopolska = zlodowacenie pölnocnopolskie; 2) sred-
m orena poludniow opolska = zlodowacenie poludniowopolskie (Sawicki 1922, s. 31 i 37). N a opracowanej przez siebie mapie po raz pierwszv popraw nie wyznaczyt nie tylko maksymalny, ale takze i stadialny/recesyj- ny zasitjg m oreny srodkowopolskiej. Wreszcie bardzo logicznie zaprezen- towal stosunek lessu do utw oröw morenowych. W terenie stwierdzil - w odröznieniu od poprzedniköw zajm uj^cych si£ tym zagadnieniem - ze less wyst^puje nie tylko na przedpolu m oren srodkowopolskich, ale tak
ze przykrywa je mifjdzy Pulaw am i i Lublinem. Wyci^gn^l z tego wnio- sek, ze less akum ulow any byl po zlodowaceniu srodkowopolskim (Riss).
Poniewaz swoj^ rozpraw^ pisal przed opublikow aniem monografii W. So- ergla (1919), przyjqt - zgodnie z panujqcym i wowczas pogl^dami - ze less nalezy przypisac interglacjalowi nast^puj^cem u po zlodowaceniu Riss.
Naszkicowal przy tym obraz trzech pasöw krajobrazowych nizu polskie
go w okresie ostatnicgo zlodowacenia (W ürm ), zreszt^ niezbyt spöjny z zalozeniem interglacjalnego wieku lessu, a mianowicie: pas pöfnocny - pokryty lodern; pas srodkowy - zimnowilgotny, w ktorym powstawaly utw ory rzecznolodowcowe oraz pradoliny; pas poludniow y - zimnosu- chy, w k tory m w iatr nawiewaf less (Sawicki 1922, s. 41). Tak jak wiclu wybitnych autoröw, nie zdawal sobie sprawy z takiej niespöjnosci, gdy - nie b^dqc przeciez specjalist^ w tym zakresie - w 1918 r. pisal swojtj rozpraw?. Konczqc, podkresl^ jeszcze, ze zagadnienia stratygrafii i pale- ogeografii plejstocenu ziem polskich byly przedstawione w tej rozprawie znacznie bardziej w szechstronnie i wnikliwie niz w opracowaniu znanego geologa/geomorfologa niemieckiego E. W underlicha (1917), ktöry röw- noczesnie z L. Sawickim prowadzil swoje badania w pölnocnej cz^sci Krölestwa Polskiego.
D ruga z m onograficznych rozpraw, a mianowicie Przelom Wisly przez Sredniogörze Polskie (Sawicki 1925), byla juz wnikliwiej oceniana przez geomorfologöw (Klimaszewski 1968). Dlatego zwracam tylko uwagiy ze wnosila ona istotny w klad w poznanie roli struktury geologicznej (tekto- niki) w ksztaltow aniu rzezby przedczwartorz^dowej wyzyn poludniowo- polskich. Osobiscie oceniam , ze w tym zakresie byla ona jednak jakby
„niedopracow ana”, chyba dlatego, ze przy prezentacji szczegötowych na owe czasy wyniköw badan wlasnych nie zostaly uwzglijdnione rözne opra- cowania wczesniejszc. W szczegölnosci pom ini^te zostalo opracowanie ]. Lewinskiego (1914), ktöre wprawdzie odnosilo sitj do dorzecza Prze- mszy, ale uwzgl^dniato zagadnienia rozwoju sieci rzecznej naszych ziem po regresji m orza m iocenskiego1 . W azn^ cech^ wyrözniaj^cq t£ drugtj 1 L. Sawicki chyba wysoko ocenial wyniki swoich badaii doliny Wisly srodkowej.
Zdaje si? o tym swiadczyc fakt, iz na I Zjezdzie Geogr. i Etnogr. Slowiaiiskich w 1924 r. przedstawil refcratMorfogeneza W isly (Sbornik I Sjezdu Slov. Geogr. a Et
nogr., Praha 1926, 179-181).
monografiy bylo eksponowanie zagadnien antropogeograficznych, w za- sadzie calkowicie pom iniytych w monografii poprzedniej. Zwröcil wiyc L. Sawicki uwagy na problenay gospodarow ania na dnie doliny W isly czy zwiqzki polozenia miast z terasam i Wisly, ale szczegölnie m oeno podkre- slit zaniedbanie kom unikacyjne obszaru, celowo utrzym yw ane przez wla- dze carskie ze wzglydöw geopolitycznych i wojskowych (Sawicki 1925, s. 13, 64-65). jest wiyc ta monografia bardziej reprezentatyw na dla do
robku jej autora, ktöry chyba inial szczegöln3. inklinaejy do wszechstron- nego ujm owania podejm ow anych zagadnien geograficznych.
Skromniejsza, ale nie mniej cenna, jest trzecia uwzglydniona w mojej ocenie rozprawa pt. Lubartower Seen (Sawicki 1918a). Zw racalem juz uwagy na stopien szczegötowosci wykonanych pom iaröw terenowyeh. Przy opracowaniu ich wyniköw autor skrupulatnie uwzglydnit literatury przed- miotu, nie pomijaj^c opracow an z polow y XIX w. W rezultacie powstafa wnikliwa analiza poröwnawcza trzech zbadanych jezior. Stwierdzil ich zwi^zek ze strefy „moreny srodkowopolskiej”, co m ialo tlum aczyc plyt- kosc i zaawansowane oznaki ich zanikania; se to przeciez relikty pojezie- rza z okresu recesji l^dolodu srodkowopolskiego. Pod wzglydem stopnia zanikania zaliczyl je do grupy jezior zam ierajqcych i potraktow al jako podgrupy podlaskq w rozlegtym regionie „pinskich jezior bagiennych”, ktöre w skrajnych przypadkach reprezentuje raczej „zatapiane bagna”
niz „zabagnione relikty jeziorne” (Sawicki 1918a, s. 28). Dzisiaj m ozna byloby podkreslic, ze w swojej kwalifikaeji genetycznej i ocenie stopnia zanikania zbadanych jezior zachodniopoleskich pomylil siy. N ie zdawaf sobie bowiem sprawy z roli odm fadzjecych te jeziora procesow kraso- wyeh. Nie m ozna jednak zapom inac, jaki byl wöwczas stan znajomosci tych procesow. Pom inel je przeciez takze A. Jahn (1956) w monografii geomorfologicznej W yzyny Lubelskiej, opublikowanej prawie czterdzie- sci lat pözniej.
W ydaje siy wiyc, ze epizod „lubelski” miat cechy jednej z licznych wypraw naukowo-badawczych, w ktörych L. Sawicki tak chytnie wysty- powat jako uczestnik i wreszcie jako organizator, az do konca swoich dni.
Badania terenowe w 1917 r. prowadzil przeciez w w arunkach wojennych i w terenie sfabo znanym , w znacznej czysci „zapom nianym ” z röznych powodöw. Jak swiadez^ publikaeje prezentuj^ce ich wyniki, zadanie swo- je wykonal znakomicie. M tody ich autor (w 1917 r. mial przeciez 33 lata!) wykazywal juz wszelkie podstawowe cechy doswiadezonego uezo- nego, z nowoczesnym w lasnym zapleczem „w arsztatow ym ” pracy nauko-
L ite ra tu ra
Jahn A., 1956, Wyzyna Lubelska, Rzezba i czwartorzyd, Prace Geogr. IG PAN, 7, 453 ss.
Klimaszewski M., 1968, Badania Ludomira Sawickiego na polu geografii fizycznej [w: | M. Dobrowolska, R. M ochnacki (red.), Ludomir Sawicki. W osiemdzie- siqtq rocznicy urodzin (1884-1964), PW N , Warszawa, 26-37.
Klimaszewski M., 1994, Saivicki (Slepowron Sawicki) Ludomir Juliusz (1884-1928), Polski Stownik Biograf., 35, 146, 329-332.
Kumaniecki K.W., 1927, Czasy lubelskie. Wspomnienia i dokumenty (18 IV 1916-2 X I 1918), Krakow.
Lewinski J., 1914, Utivory dylumalne i uksztaltoivanie pomerzchni przedlodomowej dorzecza Przemszy, Prace Tow. Nauk., Warszawa, 7, 1-89.
Ludomir Sawicki. \V osiemdziesiqtq rocznicf urodzin (1884-1964), 1968, M. Dobro
wolska, R. M ochnacki (red.), Pol. Tow. Geogr., PW N , Warszawa, 135 ss.
Sawicki L., 1912, Hydrografia ziem polskich [w:] Encyklopedia Polska, I, AU, Kra
kow, 49-298.
Sawicki L., 1 9 1 6, Przestrzeii zycioiva (ckumcna) na ziemiach polskich, Sprawozd. Gimn.
sw. Jacka, Krakow, 28 ss.
Sawicki L., 1917, Das Land. Königreich Polen vor dem Kriege (1815-1914), Freie Verein, f. staatswiss. Fortbild, Wien, 1-19.
Sawicki L., 1918a, Lubartower Seen, Bull. Acad. Scis. Cracovie, A, 1-3, 17-28.
Sawicki L., 1918b, Geograficzne warunki gospodarstwa spolecznego w Polsce, Wiad.
Gosp., 2, Lublin, 2-3.
Sawicki L., 1918c, Wody krasowe a sprawa zaopatrzenia miast poludniowego Kröle- stwa Polskiego w ivody do picia, Wiad. Gosp., 12-13, Lublin, 3-6 (w tym sa- mym num erze takze w wersji niemieckiej tego czasopisma).
Sawicki L., 1918d, Ein Beitrag zur Geschichte des Weichselbettes. Wirtschaftliche M it
teilungen, 39-40, Lublin, 7-1 1 (wersja polska tego artykulu chyba nie byia drukowana?).
Sawicki L., 1919, O krasie gipsovym pod Buskiem, Przegl. Geogr., 1, 306-310.
Sawicki L., 1 922, Wiadomosc o srodkowopolskiej morenie czoloivej, Rozpr. Wvdz. Mat.- Przyr. PAU, ser. 111, 21A (za 1921 r.), Krakow, 1-42 4- 2 tabl. '
Sawicki L., 1925, Przelom W isly przez Sredniogörze Polskie, Prace Inst. Geogr. UJ, 4, Krakow, 68 s. + 1 fig. + 19 fot.
Smolenski J., 1929, Ludomir Sawicki: Zycie i dzielo, Przegl. Geogr., 9, VII-XXIII.
Soergel W., 1919, Lösse, Eiszeiten und paläolithische Kulturen, Verlag G. Fisher, Jena, 177 s.
114
Wiadomosci Gospodarcze (W irtschaftliche M itteilungen), tygodnik, organ Komi- tctu Technicznego przy G.G.Wojsk. w Lublinie, drukow any od stycznia do pazdziernika 1918 w Lublinie.
Wunderlich E., 1917, Die Obeiflächengestaltung [in:] Handbuch von Polen, Beiträge zu einer allgemeinen Landeskunde, Merausg. E. W underlich, Verlag D.
Reimer, Berlin, 77-138.
Prof. dr hab. Henryk Maruszczak Zaklad Geografii Fizycznej i Pa.leogeogra.fii, Uniwersytet M. Curie-Sklodowskiej, Lublin.
T h e „Lublin P eriod ” in th e A ctiv ity o f Ludom ir Saw icki, G eograp hy P rofessor
a t th e Jag iello n ian U n iv ersity Su m m ary
During the First W orld War, betw een 1916-1918, the Lublin General M ilitary District established a Scientific C om m ission to do research in the Southern part of the Russian part of partitioned Poland, then occu- pied by the Austro-FIungarian forces. T he C om m ission was headed by J.
Morozewicz, a professor at the Krakow University. Ludom ir Sawicki, a young geographer and university professor, was the m ost active m em ber of the Commission. In 1917 he spent several m o n th s on field research and published their first results in 1918 (Sawicki 1918a, b, c, d). The m ost im portant results, however, ready for print in 1918, had to wait until the early 1920s. T hey included Wiadomosc o srodkowopolskiej morenie czolowej (1922), where the author, although no t a specialist in the area, presented key issues of stratygraphy and paleography of the Polish gla- cial Q uaternary period, and Przelom W isly przez Sredniogörze Polskic (1925), which made a significant contribution to the role of geology in the deve
lopm ent of the pre-Q uaternary period in the Polish uplands. D espite its
F.E. Ian IIamilton