D o II wojny swiatowej w polskiej geografii fizycznej mielismy do czy- nienia z dom inacj^ problem atyki geomorfologicznej, podobn^ zreszttj jak i w geografii zachodnioeuropejskiej. W ynikato to w duzym stopniu z tego, ze geom orfologia m iala do dyspozycji wojskowe m apy topograficzne w röznych podzialkach, ktöre w sposöb w ym ierny ilustrowaly cechy mor- fograficzne rzezby. W okresie pow ojennym te preferencje rozwoju badan mniej istotne; powszechnie wykorzystywane zdj^cia lotnicze i sateli- tarne daj^ przeciez obrazy wym ierne w zakresie wszystkich specjalizacji geografii fizycznej. Te techniki badaw cze oraz lawinowy rozwöj syste- m ow informacji umozliwiajEj w szechstronne, w tym najbardziej komplek- sowe analizy elem cntöw srodowiska przyrodniczego, a takze ich relacji w zajem nych, zreszt^ nie tylko na przykladach krajowych. M am y wiyc obecnie duze mozliwosci unow oczesniania i rozwijania geografii fizycz
nej kompleksowej, ktöra u nas pod wzglijdem ilosciowym zdecydowanie ustypuje geomorfologii.
W Instytucie Geografii U] s^ chyba w tym wzgl^dzie dobre, poten- cjalne mozliwosci dzi^ki tem u, ze opröcz Z akladu Geografii Fizycznej dziata Zaklad System öw Informacji Geograficznej, a w Zakladzie Karto- grafii i Teledetekcji opracowuje si§ ciqgle aktualizow any Komputerowy Atlas Wojewödztwa Krakowskiego. Szczegolnq rol£ winien odegrac przy tym drugi z w ym ienionych zakladöw; jego swietne wyposazenie daje mozliwosci istotnej m odernizacji badan w zakresie kompleksowej geografii fizycz
nej.
Nowe techniki badaw cze odkrywajq obecnie takze duze perspektywy rozwijania paleogeograficznych studiöw nad okresem czwartorzydowym, w ktörych geografowie odgrywajq przeciez w Polsce istotn^ roly. Techniki te ulatwiaj^ bow iem „internetow e”, szybkie poröwnywanie wynikow ba- dan prow adzonych w naszym kraju z odnoszqcym i siy do innych regio- nöw l^dowych, a szczegölnie z odnosz;|cym i siy do osadöw glybokomor- skich, zawieraj^cych najbardziej kom pletne zapisy („biblie”) globalnych zdarzen paleogeograficznych. W tym zakresie nasi Koledzy z Instytutu Geografii U] nie wykazywali dotychczas swojej aktywnosci. M oim zda- niem nie pow inni jednak zadowalac siy tym , ze kierunek paleogeogra- ficzny jest m ocno reprezentow any w Krakowie w Zakladzie Geomorfolo- gii i Hydrologii G ör i W yzyn PAN. W ydaje mi siy, ze uprawianie paleoge- ografii jest obecnie niezbydne w kontekscie potrzeb dydalctyki na uni- wersyteckich studiach geograficznych.
Chcialbym wreszcie nawi^zac do jednego z aspektöw dyskusji nad referatem Podejscia badawcze w polskiej geografii fizycznej, wygloszonym na zorganizowanej w Z a k o p a n e m w 1998 r. przez Instytut Geografii UJ kon- fereneji „Geografia polska u progu trzeciego tysiqclecia”. M am na uwa- dze zagadnienie paradygm atöw w geografii fizycznej, dla rozwiniycia ktö- rego nie bylo wowczas czasu. W edtug autoröw referatu (G. Janicki i M.
Pietrzak) m ialyby to byc paradygm aty: 1) klasyczny (scientystyczny), 2) system ow y (geosystem ow y), 3) ekologiczny (geoekologiczny). M oim zdaniem , pierwszy z w ym ienionych okresla pogl£|d filozoficzny i postawy wlasciw^ przy upraw ianiu nauk przyrodniczych w ogölnosci. D wa pozo- stale zas okreslaj^ przeciez tylko kierunki badawcze w geografii fizycz
nej. Osobiscie uwazarn, ze w rozwoju geografii fizycznej XX w. mielismy do czynienia z trzem a glöwnym i paradygm atam i: 1) cyklu geograficzne
go, 2) strefowego i piytrowego zröznicowania zjawisk fizycznogeograficz- nych, 3) globalnych rytm öw m ilenijnych i sekularnych zm ian klimatycz- nych (= paradygm at globalnej synchronicznosci rytm öw paleogeogra
ficznych).
Paradygm at cyldu geograficznego. IConcepcja „cyklu geograficzne
go”, przedstaw iona w 1899 r. przez W.M. D avis’a, odegrata bardzo duzf|
roly w rozwoju geomorfologii pierwszej polowy XX w. Do jej propagowa- nia w Polsce przyczynil siy w szczegölnosci profesor geografii UJ, L. Sa
wicki; uwzglydniana byla ona jeszcze w 1948 r. przez E. Romera. Porni- mo iz czysto okreslano jq jako koncepcjy „cyklu morfologicznego”, miala ona duze znaczenie dla geografii fizycznej w ogölnosci. W edlug tej kon
cepcji mielismy do czynienia niejako z zam kniytym cyklem, implikuj^- cym spoköj tektoniczny po orogenicznym dzwigniyciu, inicjujqcym
ero-184
zje i denudacje prowadz^cq do peneplenizacji obszaru. Przedstawiala wiyc ona caly lancuch nie tylko zm ian uksztaltow ania terenu, ale takze calego krajobrazu.
Paradygmat strefowosci i piytrowosci zjawisk fizycznogeogra- ficznych. Strefowosc klim atu i roslinnosci od daw na byla znana. Przy koncu XIX w. wybitny gleboznawca rosyjski V V D okucaev zwröcil uwa- ge takze na strefowosc gleb; na tej podstaw ie naszkicowal koncepcje stre
fowosci zjawisk przyrodniczych w ogölnosci. W zakresie geomorfologii koncepcja ta nie w zbudzila zainteresowania w duzym stopniu na skutek popularnosci idei „cyklu geograficznego” (W.M. Davis przedstawil prze
ciez swöj cyld - wtasciwy dla obszaröw um iarkow anych - jako normal- ny). Dopiero w 1950 r. ukazalo sie opracow anie L.C. Peltier’a, w ktörym wyraznie zostalo okreslonych 7-9 röznych cykli geograficznych, zrözni- cowanych odpow iednio do dziedzin ldim atycznych. Tak wiijc dopiero od lat 50. nast^pil bardzo szybki rozwöj badan n ad strefowym i pi^trowym zröznicowaniem zjawisk fizycznogeograficznych w skali globalnej. Za- gadnieniem tym zajmowali sie w szczegölnosci geografowie rosyjscy; nie- ktörzy z nich badania „strefowosci przyrodniczej” wyrözniaj^ jako od- r^bntj specjalizacje w zakresie ogölnej geografii fizycznej.
Paradygmat globalnych rytm öw milenijnych i selcularnych zmian ldimatycznych. M egarytm y zm ian ldim atycznych, a wiyc i swiata orga- nicznego, od daw na stanowi^ podstaw ow y p aradygm at geologii histo- rycznej, umozliwiajqcy korelacje miydzyregionalne w edlug kryteriöw bio- stratygraficznych. Nasze zainteresow ania geograficzne ograniczaj^ sie przede wszystkim do czwartorzedowej epoki dziejöw Ziemi. Poniewaz trwa ona zbyt krötko (2-3 m in lat), aby m ozna bylo dzielic jq za pom ocy danych biostratygraficznych, za podstaw e podzialu przyjmuje sie kröcej trwaj^ce, czyli milenijne i sekularne ry tm y zm ian klim atu („klimatostra- tygrafia” - Rözycki 1964). Rozwijane od lat 50.-70. fizyczne m etody datow ania osadöw czw artorzedow ych oraz badania rdzeni osadöw gle- bokomorskich, a takze pobieranych z l^dolodöw, wykazaly istnienie glo
balnych rytm öw nie tylko rangi milenijnej (glacjal-interglacjaly), ale tak ze sekularnej (fazy fitoldim atyczne). Liczne wykresy/krzywe ry tm öw glo
balnych ulatwiajq obeenie wyciqganie w niosköw z badan prow adzonych w skalach regionalnych, czesto tylko dotycz^cych niewielkich, „lamiglöw- kowych” fragm entöw zapisöw zm ian srodowiska przyrodniczego. Dzieki tem u w ostatnich dziesiecioleciach szybko rozwijaj^ sie badania paleoge- ograficzne; liezba polskich publikaeji z tego zakresu obeenie jest znacz
nie wieksza niz z geografii fizycznej kompleksowej.
Literatura
Davis W.M, 1899, The geographic cycle, Geol. Journal, 14.
Peltier L.C., 1950, The geographic cycle in periglacial regions as it related to climatic geomorphology, Ass. Am. Geogr., Ann. 40.
Rözycld S.Z., 1 964, Klimatostratygraficzne jednostki podzialu plejstocenu, Prace o plej- stocenie Polski Srodkovvej, cz. II, Acta Geol. Pol., 14, 3.
Prof. dr hab. Henryk Maruszczak Zaklad Geografii Fizycznej i Paleogeografii,
Unmersytet M . Curie-Sklodowskiej, Lublin
O n parad igm s in p h y sical geography S u m m ary
According to the author, there have been three rnajor paradigms in physical geography of 20,h Century: 1) geographical cycle, 2) zonal and vertical Variation in geographical phenomena, and 3) global millennial rhythms and secular climatic changes. The author expands upon and ju- stifies all of them.
Andrzej Kostrzcwski