KAMIENICE JAKO MIEJSCE BADAŃ

Niewielka liczba wywiadów grupowych (16) nie pozwoliła niestety uwzględnić w procesie doboru próby zbyt wielu cech różnicujących badanych (innymi słowy, uwzględnienie dużej liczby cech różnicujących skutkowałoby doborem tylko jednego gospodarstwa domowego reprezentującego każdą z cech i brakiem możliwości porównania wypowiedzi osób o podobnych cechach). W prowadzonych przeze mnie badaniach próba do wywiadów pogłębionych dobierana była ze względu na trzy takie cechy-czynniki, uznane przeze mnie na najistotniejsze w kontekście celu badawczego, mianowicie: wykształcenie, dochód i sytuacja rodzinna (osoba mieszkająca w pojedynkę, para, rodzic/e z dzieckiem, rodzina wielopokoleniowa). Wzięcie dodatkowo pod uwagę miejsca zamieszkania wymagałoby znacznego powiększenia próby – w przeciwnym razie poszczególne dystynktywne kategorie obejmowałyby jedno co najwyżej gospodarstwo domowe. Ze względu na ograniczenia finansowe i czasowe (całość badań prowadziłam samodzielnie) przeprowadzenie większej ilości wywiadów byłoby niestety niemożliwe. Musiałam zdecydować się na jeden typ miejsca

54 zamieszkania – wybór padł na przedwojenne kamienice – a tym samym na analizę zarówno specyfiki kamienic jako w pewien sposób odrębnego środowiska mieszkaniowego, jak i wewnętrzne zróżnicowanie tego środowiska. Powody tej decyzji były następujące:

a. Mieszkania w kamienicach nie są w całości tworzone przez mieszkańców, jak ma to miejsce w przypadku niektórych domów jednorodzinnych, czy nawet w pewnym stopniu mieszkań deweloperskich w nowych blokach (mieszkańcy uzgadniają często z firmą układ pomieszczeń), ale stanowią część konstrukcji, która ma z góry określony kształt i strukturę i mniej lub bardziej ogranicza sposób działania (jest to o tyle istotne, że stopień i rodzaj jednostkowej adaptacji do struktury mieszkania stanowił jeden z problemów badawczych⁵).

b. Wszystkie odwiedzone przeze mnie mieszkania miały minimum 70 lat. Oznacza to, że wielu spośród moich rozmówców wprowadzało się do mieszkań mających już swoją historię, pisaną przez poprzednich lokatorów i zmaterializowaną we wnętrzu. Ten fakt miał dla mnie duże znaczenie, jako że wpływ poprzednich lokatorów, zostawione przez nich ślady, wywierały często wpływ na podejmowane przez kolejnych mieszkańców strategie „oswajania” i indywidualizowania wnętrza, co było kolejnym istotnym problemem badawczym tego projektu.

c. Kamieniczne mieszkania są nie tylko dość mocno zróżnicowane pod względem struktury własnościowej oraz wieku domowników, ich dochodów i wykształcenia, ale też mają swoją własną specyfikę. Dzięki temu udało mi się uzyskać zróżnicowaną próbę, a zarazem wysunąć pewne wnioski na temat charakterystycznych rysów zamieszkiwania w miejskim budownictwie wielorodzinnym.

d. Mieszkając przez wiele lat w kamienicy w centrum Poznania, a następnie w kolejnych dwóch – na poznańskim Łazarzu i Jeżycach, mogłam do swoich analiz dołączyć wiele własnych obserwacji i opowieści sąsiadów.

W kolejnym rozdziale przedstawione zostały portrety wszystkich odwiedzonych przeze mnie gospodarstw domowych. W tym miejscu przedstawię w dużym skrócie sytuację biograficzną moich rozmówców oraz ich sytuację finansową i wykształcenie (stanowiące czynniki różnicujące próbę i będące podstawą doboru respondentów). Liczba w nawiasie oznacza liczbę odwiedzonych gospodarstw domowych:

5 W ostatnich latach zdarza się, że w rewitalizowanych kamienicach deweloperzy sprzedają mieszkania o których kształcie decyduje klient – wnętrza są ustrukturyzowane od nowa. Jednak nie brałam pod uwagę tego rodzaju mieszkań w swoich badaniach, zwłaszcza, że w Poznaniu jest ich bardzo niewiele.

55

• Rodzic wychowujący dziecko lub osoba mieszkająca w pojedynkę, wiek średni, wykształcenie zawodowe lub średnie, niskie zarobki (3)

• Małżeństwo z dorosłymi dziećmi mieszkającymi oddzielnie, wykształcenie wyższe humanistyczne i artystyczne, wysokie zarobki (3)

• Małżeństwo z dorosłymi dziećmi mieszkającymi oddzielnie, wykształcenie średnie i inżynierskie, niskie zarobki (1)

• Młoda rodzina dwupokoleniowa, wykształcenie wyższe humanistyczne i artystyczne, średnie zarobki (2)

• Rodzina wielopokoleniowa: wykształcenie wyższe i średnie, średnie zarobki (2)

• Rodzina wielopokoleniowa: wykształcenie zawodowe i średnie, średnie i niskie zarobki(2)

• Przyjaciele w młodym wieku, wykształcenie wyższe humanistyczne i artystyczne, średnie zarobki (2)

• Przyjaciółki w średnim wieku, wykształcenie średnie, średnie zarobki (1)

W procesie poszukiwania respondentów do wywiadów okazało się, że niektóre kategorie społeczne są mniej lub bardziej typowe dla kamienic. Najłatwiej w tym typie budownictwa znaleźć rodziny z niskim kapitałem kulturowym i ekonomicznym, również wielopokoleniowe (robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani) oraz osoby z wysokim kapitałem kulturowym i średnim kapitałem ekonomicznym, w tym nie tylko rodziny ale też grupy mieszkających razem przyjaciół (artyści i naukowcy). Najtrudniej znaleźć natomiast osoby z niskim kapitałem kulturowym przy wysokim kapitale ekonomicznym („nuworysze”) oraz młodych pracowników korporacji, zwłaszcza menedżerów średniego i wysokiego szczebla. Takich właśnie osób zabrakło w prowadzonych przeze mnie badaniach. W kamienicach mieszka ponadto sporo studentów, jednak ze względu na tymczasowość i przypadkowość mieszkań studenckich a także fakt, iż ich mieszkańcy nie tworzą zazwyczaj jednego gospodarstwa domowego, lecz wiele mini-gospodarstw, nie włączono tego typu mieszkań do próby.

Częstą metodą docierania do respondentów do wywiadów pogłębionych, mocno ingerujących w prywatność oraz pochłaniających sporo czasu, jest korzystanie z nieformalnej sieci kontaktów i powiązań (por. Konecki 2000, Fontana, Frey 2009: 98). Część moich rozmówców znałam osobiście (sąsiedzi), częściowo byli to znajomi lub krewni znajomych mi osób – w ten sposób łatwiej było mi pozyskać zaufanie moich rozmówców i nawiązać dobry kontakt.

56 3.1.5. MATERIAŁY WIZUALNE: POMOC W PROWADZENIU WYWIADU

W wywiadach wykorzystane zostały różnego typu narzędzia pomocnicze. Po pierwsze, były to: (a) fotografie różnych typów wnętrz, znalezionych przeze mnie na portalach internetowych zajmujących się wynajmem i sprzedażą mieszkań oraz na forach wnętrzarskich;

a także (b) zdjęcia wykonane przez moich rozmówców. Takie narzędzia wykorzystywane są w wizualnych technikach jakościowych, takich jak wywiad wsparty fotografią i auto-fotografią (Drozdowski, Krajewski 2010, Drozdowski 2008, Banks 2001). Jako pomoc w wywiadzie służyły również (c) schematy wnętrz szkicowane przez mieszkańców, na których zaznaczali oni podział pomieszczeń w domu i czynności wykonywane w każdym z nich (praca, odpoczynek, jedzenie, sen) uwzględniając podział na indywidualny lub wspólny charakter tych czynności. Inspiracją dla posłużenia się schematami wnętrz były badania prowadzone przez Instytut Wzornictwa Przemysłowego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku (Program Rządowy PR IV i PR V), kiedy to autorki (Jarząbek 1982, Górska 1982, Górska, Szperlich 1985, Trautsolt-Kleyff 1982, 1985, 1986) wysunęły bardzo ciekawe wnioski dotyczące zróżnicowania strukturalnego i funkcjonalnego powierzchni mieszkalnych na podstawie sporządzonych szkiców pomieszczeń. W przypadku prowadzonych przeze mnie badań pogłębionych, szkice spełniały jednak wyłącznie pomocniczą rolę – porównywanie kilkunastu różnej wielkości mieszkań nie miałoby sensu.