na współczesne wyzwania społeczno-demograficzne
2. Kapitał społeczny a wyzwania demograficzne
Rozpoczynając rozważania nad związkami kapitału społecznego i demografii, warto podkreślić, że analiza użyteczności pojęcia kapitału społecznego na potrzeby opisywania zjawisk demograficznych podlega takim samym ograniczeniom, jak pozostałe dziedziny życia społeczno-gospodarczego. Ponadto kształtowanie pro-cesów demograficznych w znacznym stopniu zależy od działań państwa (takich jak elementy polityki społecznej, w tym np. polityka rodzinna, zdrowotna,
10 Social Capital, Special Eurobarometer No. 223, February 2005, s. 40–41.
11 Zgodnie z raportem 10% respondentów z Polski stwierdziło, że „większości ludzi można ufać”, a 88%, że „ostrożności nigdy za wiele”. Średnia dla UE-27 wyniosła odpowiednio 30% i 58%.
12 Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju, projekt z 9 maja 2012 r.
13 Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego, projekt z 12 czerwca 2012 r.
migracyjna) oraz od obyczajowości społeczeństwa. Należy zatem przyjąć zało-żenie, że wpływ kapitału społecznego – jeżeli takowy występuje – ma charakter uzupełniający (aczkolwiek w odniesieniu do sfery obyczajowości zapewne można mówić o istnieniu pewnych elementów wspólnych).
Intuicyjnie można stwierdzić, że powiązania kapitału społecznego z procesami demograficznymi są dość oczywiste. W społeczeństwie opartym na zaufaniu, wartościach, szacunku i gotowości do wsparcia i współpracy łatwiej jest wycho-wywać dzieci, większe są szanse na godne i aktywne życie w wieku podeszłym oraz bardziej sprzyjające perspektywy dla sytuacji imigrantów. Niemniej, jak wspomniano powyżej, w sferze empirycznej zagadnienie to jest niezwykle złożone.
Związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy kapitałem społecznym a różnymi sfe-rami życia społeczno-gospodarczego podlegają ograniczeniom i nigdy nie są wolne od wpływu takich czynników, jak działania państwa, kultura, historia. Jednakże liczba analiz i badań nad wyżej wymienionym zagadnieniem potwierdza, że wysoki kapitał społeczny sprzyja satysfakcji z życia, aktywności zawodowej i społecznej w starszym wieku, a także integracji imigrantów. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że przedstawione w rozdziale pierwszym badania łączą kapitał społeczny z opieką nad osobami starszymi, stanem zdrowia społeczeństwa i integracją imigrantów. W kolejnych podrozdziałach poruszona zostanie kwestia związku procesów demograficznych i kapitału społecznego.
2.1. Wybrane aspekty sytuacji demograficznej w Polsce i w UE
Proces starzenia się społeczeństw jest obserwowany w ostatnich latach w więk-szości państw UE. Jak podają autorzy raportu Polska 2030, polskie społeczeństwo jest na tle UE wciąż relatywnie młode, niemniej obserwowane trendy wskazują, że do roku 2030 w naszym kraju wystąpią zjawiska depopulacji i starzenia się społe-czeństwa, wynikające z nierównowagi pomiędzy liczbą urodzeń (od początku XXI stulecia wskaźnik dzietności w Polsce należy do najniższych w Europie) a liczbą zgonów (co wiąże się z sukcesywnym wzrostem długości życia). Spadek liczebności populacji oraz wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym w stosunku do osób w wieku produkcyjnym będzie rodzić konsekwencje m.in. dla rynku pracy oraz sys-temu zabezpieczeń społecznych, a co za tym idzie – dla finansów państwa. Istotnym zagadnieniem w tym kontekście stają się zatem też takie wskaźniki, jak struktura wiekowa populacji, przeciętne trwanie życia w zdrowiu (i przeciętne trwanie życia skorygowane niepełnosprawnością) oraz stopa zatrudnienia (w tym osób w przedziale 55–64 lata). Poniższa tabela prezentuje zestawienie wartości wybranych wskaźników
w krajach UE, a także – dla celów dalszego wywodu – wartości wskaźnika zaufania, który jest najpowszechniej stosowanym wskaźnikiem dla kapitału społecznego.
Tab. 1. Wartości wybranych wskaźników demograficznych oraz wskaźników zaufania w państwach UE
Kraj
Wskaźnik dzietności (2009)
% populacji 0–14
lat (2010)
% populacji 65+(2010) % populacji ur. w
innym kraju/poza UE (2010)
% deklaracji, że większości osób można
zaufać (Eurobarometr 2004) % deklarowanego zaufania do innych osób (ESS 2008)
UE 1,59 15,6 17,4 9,4/6,3 30 –
Dania 1,84 18,1 16,3 9/6,3 76 68
Szwecja 1,94 16,6 18,1 14,3/9,2 64 64
Finlandia 1,86 16,6 17 4,3/2,8 61 66
Holandia 1,79 17,6 15,3 11,1/8,5 76 62
Wielka Brytania 1,94 17,5 16,5 11,3/7,7 36 45
Hiszpania 1,40 14,9 16,8 14/8,9 36 38
Niemcy 1,36 13,5 20,7 12/7,8 35 36
Estonia 1,62 15,1 17,1 16,3/15 33 43
Austria 1,39 14,9 17,6 15,2/9,1 32 bd.
Irlandia 2,07 21,3 11,3 12,7/2,9 32 bd.
Luksemburg 1,59 17,7 14 32,5/5,6 31 bd.
Belgia 1,84 16,9 17,2 Bd. 29 45
Węgry 1,32 14,7 16,6 4,4/1,4 25 24
Słowenia 1,53 14 16,5 12,4/11 24 28
Portugalia 1,32 15,2 17,9 7,5/5,7 24 19
Malta 1,43 15,6 14,8 6,4/3,8 22 bd.
Francja 2,00 18,5 16,6 11,1/7,8 22 28
Włochy 1,41 14,1 20,2 8/5,3 21 bd.
Cypr 1,51 16,9 13,1 18,8/13,5 18 35
Grecja 1,52 14,4 18,9 11,1/8,3 18 24
Rumunia 1,38 15,2 14,9 bd. 17 26
Bułgaria 1,57 13,6 17,5 bd. 17 16
Czechy 1,49 14,2 15,2 3,8/2,6 17 36
Słowacja 1,41 15,3 12,3 bd. 16 22
Łotwa 1,31 13,8 17,4 15,3/13,6 15 28
Litwa 1,55 15 16,1 6,5/5,5 14 bd.
Polska 1,40 15,2 13,5 1,2/07 10 25
Żródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (kolumny 2–7), badania Social Capital z 2004 r.
oraz European Social Survey z 2008 r. (za DSRK).
Z punktu widzenia procesów demograficznych niezwykle istotne są także zmiany w czasie wyżej wymienionych wskaźników. W odniesieniu do Polski podkreślić należy znaczący spadek wskaźnika dzietności i udziału grupy wiekowej 0–14 lat w strukturze populacji pomiędzy rokiem 1990 a 2009 (odpowiednio z:
2,06% i 25,3%).
2.2. Kapitał społeczny a wskaźnik dzietności
Nie ulega wątpliwości, że wskaźnik dzietności jest zmienną zależną od wielu czynników – sytuacji gospodarczej, w tym na rynku pracy, polityki społecznej, obyczajowości, wzorców społecznych. Związki z kapitałem społecznym wydają się w wypadku tego wskaźnika dość niejednoznaczne, aczkolwiek można postawić tezę, że wysoki poziom kapitału społecznego będzie miał wpływ na przyjazne warunki dla posiadania dzieci.
Analiza wskaźnika dzietności w krajach UE pokazuje kilka tendencji. Po pierwsze, zauważalna jest grupa państw o stosunkowo wysokim wskaźniku dzietności – są to państwa skandynawskie, Holandia, Francja, Belgia, Irlandia i Wielka Brytania. Przyczyny takiego stanu rzeczy nie są zasadniczym przedmio-tem analizy niniejszego opracowania, niemniej warto zauważyć, że w wypadku państw skandynawskich występuje wiele czynników sprzyjających posiadaniu dzieci, takich jak wysoki poziom PKB, korzystna polityka prorodzinna, stosun-kowo duży udział w populacji osób młodych (co także wynika z polityki migra-cyjnej), a jednocześnie są to kraje o najwyższych poziomach zaufania społecznego i aktywności obywatelskiej (co z kolei wynikać może z wysokiego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, o czym była mowa wcześniej). W wypadku Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Irlandii poziom zaufania społecznego jest znacząco niższy, niemniej w krajach tych wysoki wskaźnik dzietności stanowi prawdopodobnie wynik polityki społecznej państwa, dobrej sytuacji gospodarczej oraz stosunkowo dużego udziału osób młodych w populacji. Jednocześnie można wyróżnić grupę państw UE-15, w których wskaźnik dzietności jest równie niski lub nawet niższy niż w nowych państwach członkowskich. Dla Niemiec, Austrii i Włoch, krajów o wysokim PKB, wskaźnik ten wynosi odpowiednio 1,36, 1,39 i 1,40 (jedne z najniższych wartości w UE). Są to przy tym kraje o widocznie starzejącej się populacji, a w wypadku Niemiec i Austrii dodatkowo o wysokim poziomie deklarowanej niechęci do posiadania dzieci (kobiety odpowiednio 22%
i 26%)14. Także dla Hiszpanii i Portugalii wskaźnik dzietności także od lat
utrzy-14 Cyt. za: DSRK, s. 26.
muje się na bardzo niskim poziomie (w 2009 r. odpowiednio 1,40 i 1,32) przy niekorzystnej strukturze wieku populacji i problemach ekonomicznych. W nowych krajach członkowskich co do zasady znacznie odbiegających poziomem PKB od średniej unijnej (z wyjątkiem Cypru, Malty, Słowenii i Czech) wskaźnik waha się w przedziale od 1,32 (Węgry) – do 1,62 (Estonia).
Interesujące wydaje się zatem pytanie o to, czy wysoki poziom kapitału społecznego może kompensować deficyty w polityce państwa prowadzące do niskiego wskaźnika dzietności. Oczywiste jest, że przy braku godziwej pracy i płacy oraz warunków mieszkaniowych trudno oczekiwać ze strony obywateli gotowości do posiadania dzieci, nawet przy pełnych zaufania relacjach we wspól-nocie (teza ta dotyczy społeczeństw europejskich i anglosaskich). Z drugiej strony jednak – nie we wszystkich przypadkach wysoki lub satysfakcjonujący wzrost gospodarczy przekłada się na posiadanie dzieci. Być może zatem pewne relacje społeczne, w tym zaufanie, zrozumienie międzypokoleniowe oraz równość płci (istnieje bowiem ujemna korelacja pomiędzy deklaratywną nierównością płci a wskaźnikiem dzietności)15 mogą pozytywnie oddziaływać na wskaźnik dzietności.
2.3. Kapitał społeczny a sytuacja osób w wieku starszym
W dotychczasowych polskich opracowaniach kapitał społeczny w kontek-ście sytuacji osób starszych pojawiał się stosunkowo rzadko. Być może sytuacja ta wynika z faktu, że polskie społeczeństwo na tle np. społeczeństw UE-15 jest wciąż stosunkowo młode. Niemniej doświadczenia tych państw pokazują, że już teraz sytuację i potrzeby osób starszych należy uwzględnić w tematyce kapitału społecznego. Podejście to zostało zastosowane w projekcie polskiej SRKS z czerwca 2012 r., gdzie czytamy, że skuteczne stawienie czoła starzeniu się społeczeństwa zależeć będzie m.in. od siły międzypokoleniowej solidarności oraz od poziomu kapitału społecznego16.
W praktyce kwestia ta może mieć kilka aspektów. Jednym z nich jest podej-ście do opieki nad osobami starszymi. Co do zasady dotychczas w polskich materiałach kwestia tej opieki pojawia się sporadycznie, głównie w kontekście godzenia życia zawodowego osób w wieku produkcyjnym z opieką nad osobami zależnymi. Z kolei w badaniach zagranicznych opieka nad osobami starszymi staje się przedmiotem analizy w kontekście kapitału społecznego, czego przykładem jest wymiar „Opieka nad osobami starszymi”, analizowany w opisanym badaniu
15 Cyt. za: Raport Polska 2030, s. 56.
16 SRKS, s. 27.
z 2004 r. przeprowadzonym na zlecenie KE (należy w tym miejscu zauważyć, że problematyka opieki nad osobami starszymi została ujęta we wspomnianym projekcie SRKS). Kolejnym aspektem jest stan zdrowia osób starszych i ich aktyw-ność, w tym aktywność zawodowa. Porównanie średniej przewidywanej długości życia, długości życia w zdrowiu oraz stopy zatrudnienia osób z grupy 55–64 lata (w Szwecji wyniosła ona w 2010 r. 70,5%, w Polsce 34%, dane Eurostatu) wska-zuje, że wskaźniki te osiągają wyższe wartości w wypadku krajów cechujących się wyższym poziomem kapitału społecznego wyrażonego jako poziom zaufania do innych ludzi oraz aktywnymi postawami obywatelskimi. Niemniej za war-tości tych wskaźników odpowiada zapewne też wysoki wzrost gospodarczy, jak w wypadku Niemiec czy Wielkiej Brytanii (np. stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lata w tych krajach to odpowiednio 57,7% i 57,1%).
Podkreślić należy, że wielość opracowań zagranicznych dotyczących starzenia się i kapitału społecznego17 stanowi interesującą podstawę do podjęcia analiz w tym zakresie na gruncie polskim.
2.4. Kapitał społeczny a integracja imigrantów
W analizie Eurostatu z 2011 r. czytamy, że w 2010 r. 6,5% populacji UE stanowili obcokrajowcy, a 9,4% obywatele urodzeni za granicą18. Tab. 1 przed-stawia dane dla poszczególnych państw członkowskich. Znaczenie integracji imigrantów jest zróżnicowane w państwach członkowskich UE. W Polsce kwestia ta ma zdecydowanie mniejszą intensywność niż w większości państw – stąd też prawdopodobnie nie wyszczególnia się integracji imigrantów jako odrębnego przedmiotu uwagi w analizach kapitału społecznego w naszym kraju. Niemniej wobec aktualnych trendów demograficznych prowadzenie już na obecnym etapie odpowiedniej polityki migracyjnej i zaplanowanie działań związanych z integracją nabiera coraz większego znaczenia – kwestia ta została ujęta jako jedno z wyzwań także w DSRK, gdzie postulowane jest przygotowanie instytucji publicznych i społeczeństwa w latach 2013–2020 do wzrostu imigracji do Polski od roku 2020 poprzez wykorzystanie potencjału migracji poakcesyjnych i migracji powrotnych oraz stworzenie warunków wdrożenia polityki migracyjnej
odpo-17 Dla przykładu: The Role of Social Capital in Ageing Well, N. Keating, J. Swindle, D. Foster, 2004, University of Alberta, Social Capital and Successful Ageing: The role of Senior Housing, C. Cannus-cio, J. Block, I. Kawachi, 2003.
18 6,5% of the EU population are foreigners and 9,4% are born abroad, Eurostat, Statistics in focus, 34/2011.
wiadającej na potrzeby rynku pracy i wspierającej proces integracji imigrantów19. Rekomendacja ta znalazła swoją kontynuację także w projekcie SRKS20.
W badaniach nad kapitałem społecznym w UE zagadnienie wielokulturowości jest dość powszechne. Otwartość społeczeństwa na wielokulturowość jest także przyjmowana za jeden z elementów kapitału społecznego. Przykładowo w opi-sywanym badaniu wskaźnika aktywnych postaw obywatelskich ACCI jeden ze wskaźników cząstkowych to „Dialog międzykulturowy”.
Podsumowanie
W opracowaniu podjęto próbę zidentyfikowania tych procesów demogra-ficznych, których przebieg może podlegać wpływowi kapitału społecznego. Zja-wiska demograficzne wynikają z wielu czynników, takich jak procesy globalne, polityka gospodarcza i społeczna państw, obyczajowość. Należy zatem uznać, że rola kapitału społecznego może mieć charakter dodatkowy w kształtowaniu się zjawisk demograficznych i stanowić uzupełnienie interwencji publicznej mającej na celu przeciwdziałanie negatywnym trendom demograficznym.
Przedstawione w opracowaniu informacje wymagają niewątpliwe pogłębienia i w związku z tym stanowią punkt wyjścia do dalszej analizy, w szczególności wobec niejednoznaczności dostępnych obecnie wniosków z całokształtu badań nad rolą kapitału społecznego w rozwoju społeczno-gospodarczym. Niemniej dotychcza-sowy dorobek w obszarze analizy nad związkami kapitału społecznego z takimi zagadnieniami, jak starzenie się, zdrowie i dialog międzykulturowy, przemawia za zasadnością podjęcia dyskusji nad możliwościami wykorzystania koncepcji kapitału społecznego w kształtowaniu – przynajmniej częściowym – trendów demograficznych.
Literatura
Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, red. J. Czapiński, T. Panek.
Hanifan L. J., The rural school community center, „Annals of the American Academy of Politi-cal and Social Science” 1916, Vol. 67, No. 1, s. 130–138.
Historyczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju. Polska i Ukraina, red. G. Gorzelak, A. Tuchol-ska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008.
19 DSRK, s. 61.
20 SRKS, s. 27.
Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego Wyjść poza PKB. Pomiar postępu w zmieniającym się świecie, KOM(2009) 433, wersja ostateczna, Bruksela, 20 sierpnia 2009 r.
Measuring active citizenship in Europe, 2006, Komisja Europejska, Directorate-General Joint Research Centre, http://www.jcr.eu/.
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, raport przygotowany przez Zespół Dorad-ców Strategicznych Premiera RP.
Putnam R. D., Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995.
Social Capital, Report, Special Eurobarometer No. 223, February 2005, European Commission.
Social Cohesion, Trust and Participation: Social Capital, Social Policy and Social Cohesion in the European Union and Candidate Countries, luty 2007 r., London School of Econo-mics and Political Science
Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju, projekt z 9 maja 2012 r.
Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2011–2020, projekt z 1 czerwca 2012 r.
6,5% of the EU population are foreigners and 9,4% are born abroad, Eurostat, Statistics in focus, 34/2011.