Imigracja a proces starzenia się społeczeństwa Hiszpanii
1. Wpływ bezpośredni – imigracja a wielkość, struktura płci i wieku populacji
Jak wspomniano we wstępie, po 2000 r. w Hiszpanii odnotowano szybki, ponadsześciokrotny wzrost liczby cudzoziemców. W latach 2000–2011 ludność Hiszpanii wzrosła o ponad 16% z 40,5 mln do ponad 47 mln osób, przy czym 73% tego wzrostu było skutkiem wzrostu liczby imigrantów. Największy przyrost rzeczywisty ludności Hiszpanii nastąpił w latach 2000–2008 za sprawą wysokiego – przeciętnie 7-krotnie wyższego w tym okresie od poziomu przyrostu natural-nego salda migracji11. W latach 2009–2010 w wyniku kryzysu gospodarczego strumień imigracji wyraźnie osłabł, a w 2011 r. wskaźnik salda migracji wyniósł –0,9 na tys. ludności.
Zwiększenie się imigracji wpłynęło także wyraźnie na strukturę płci i wieku ludności Hiszpanii, prowadząc do odmłodzenia populacji kraju oraz poprawy proporcji między grupą osób w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym. Wśród imigrantów przeważają osoby młode. W 2010 r. blisko 80% z nich znajdowało się w wieku produkcyjnym (16–65 lat), stanowiąc ponad 14% wszystkich osób w tym wieku w Hiszpanii. Ponad 15% imigrantów było w wieku przedprodukcyjnym (0–15 lat), co stanowiło 12% osób w wieku przedprodukcyjnym. Z kolei imigracja w niewielkim stopniu wpłynęła na zmianę liczby osób starszych w populacji. W 2010 r.
wśród osób w wieku poprodukcyjnym (ponad 65 lat) imigranci stanowili niecałe 4%.
Wśród imigrantów nieznacznie (52%) przeważają mężczyźni12. Jednakże pod względem wieku zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet najwięcej osób znajduje się w wieku 25–45 lat. Należy zaznaczyć, iż oznacza to duży napływ kobiet w wieku reprodukcyjnym, co będzie miało znaczenie na kształtowanie liczby urodzeń w Hiszpanii13.
Odmłodzenie populacji tego kraju było wynikiem nie tylko zwiększonego napływu imigracji, ale także zmiany regionów pochodzenia największych jej strumieni. W 2000 r. 40% cudzoziemców zamieszkałych w Hiszpanii pochodziło z krajów Unii Europejskiej14, 15. Ta grupa imigrantów pod względem struktury
11 Należy pamiętać, że imigracja wpływa również na poziom przyrostu naturalnego.
12 Występują jednak duże różnice w stopniu feminizacji poszczególnych grup imigrantów. Naj-bardziej sfeminizowaną grupą są imigranci z Ameryki Łacińskiej, a zwłaszcza z Ameryki Central-nej i Karaibów – 60% to kobiety. Najmniejszy odsetek kobiet – 36%, występuje wśród imigrantów z Afryki oraz z Azji – 39%. Por.: INE base, op.cit.
13 Szerzej o tym w dalszej części pracy.
14 Obejmującej wówczas 15 państw – EU-15. Do 2000 r. imigranci z Unii Europejskiej stanowili prawie 90% imigrantów w Hiszpanii pochodzących z Europy.
15 Dane INE, op.cit.
wieku była i jest jedyną grupą imigrantów o strukturze wieku bardzo zbliżonej do struktury wieku Hiszpanów. W ciągu następnych dziesięciu lat udział imigran-tów z EU-15 wyraźnie spadał. W 2010 r. imigranci z EU-15 stanowili już tylko 21% wszystkich imigrantów i 46% imigrantów z krajów europejskich. W latach 2000–2010 za sprawą przede wszystkim dużego napływu imigracji z krajów Europy Wschodniej oraz Ameryki Łacińskiej wzrósł udział grup imigrantów charakteryzujących się znacznie młodszą strukturą wieku od Hiszpanów.
Rys. 1. Wpływ imigracji na kształt piramidy ludności Hiszpanii w latach 2000–2010
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych INE16.
16 INE base, op.cit.
Pozytywny wpływ imigracji na kształt piramidy ludności Hiszpanii wynika przede wszystkim z tego, iż imigracja do tego kraju jest zjawiskiem stosunkowo nowym i ma charakter zarobkowy, co wiąże się z wysokim udziałem w niej osób młodych. Trzeba jednak pamiętać, iż z czasem, jeśli założymy, że celem imigracji jest osiedlenie się na stałe w Hiszpanii, ta grupa również ulegnie starzeniu. Aby zachować dotychczasowy kształt piramidy, przy niezmienionym wskaźniku urodzeń i zgonów17, potrzebny będzie nieprzerwany i coraz większy napływ młodych cudzoziemców. Należy również zaznaczyć, iż obecnie imigranci w wieku produkcyjnym korelują częściowo z wyżem demograficznym z lat 1960–1980.
Jest to szansa, którą można wykorzystać w rozwoju społeczno-ekonomicznym kraju, ale też wraz ze zbliżaniem się tych osób do wieku emerytalnego stanie się dużym wyzwaniem dla polityki społecznej państwa.
Kolejną kwestią jest cel imigracji. Dotychczas dominował motyw zarobkowy.
Wprawdzie kryzys gospodarczy w Hiszpanii powoduje osłabienie strumieni imigracji, jednakże nie można wykluczyć, iż niedługo coraz częściej motywem imigracji może być łączenie rodzin, a skutkiem może być wzrost liczby dzieci i osób starszych wśród imigrantów18.
Prognozy ludnościowe dla Hiszpanii zwracają uwagę na pozytywny wpływ imigracji w krótkim i średnim okresie na kształtowanie proporcji między głównymi grupami wiekowymi – zwłaszcza poprzez wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym, oraz zahamowanie lub opóźnienie procesu wyludniania. W długim okresie napływ imigracji nie jest jednak w stanie zatrzymać procesu starzenia się społeczeństwa.
Według przewidywań Eurostatu, który przedstawia dwa scenariusze rozwoju sytuacji demograficznej w latach 2015–2060 w krajach UE – z imigracją oraz bez niej, imigracja będzie miała duże znaczenie dla spowolnienia i odroczenia w czasie procesu wyludniania się Hiszpanii. Dzięki saldu migracji szacowanemu na ok. 225 tys. osób rocznie zmniejszanie się liczby ludności rozpocznie się o 35 lat później – od 2050 r. Również dzięki imigracji liczba ludności w 2060 r.
będzie prawie o 30% wyższa od liczby ludności Hiszpanii zakładanej w scena-riuszu bez napływu imigracji.
17 Odnoszących się do Hiszpanii. Ze względu na to, iż imigracja jest zjawiskiem stosunkowo nowym w tym kraju, nie można określić, jak będzie kształtował się współczynnik zgonów imi-grantów, zwłaszcza w starszych grupach wiekowych. W literaturze podkreśla się jednak, iż ocze-kiwana długość życia imigrantów prawdopodobnie nie będzie znacznie różnić się długości życia Hiszpanów. Por. T. Castro Martin, op.cit., s. 7.
18 W 2007 r. ponad 80% imigrantów deklarowało pozostanie w Hiszpanii w ciągu najbliższych 5 lat, a 1/5 sprowadzenie do Hiszpanii rodziny. Szerzej: Encuesta de Inmigrantes 2007, http://www.
ine.es/revistas/cifraine/0109.pdf, dostęp: 15.09.2012 r.
Zjawisko to będzie miało również pozytywny, aczkolwiek nie tak znaczny jak w przypadku wielkości populacji, wpływ na proporcje między głównymi grupami wiekowymi ludności w Hiszpanii. Dzięki napływowi imigracji odsetek osób w wieku poprodukcyjnym – ponad 65 lat, będzie o 7% niższy niż w scenariuszu zakładającym brak imigracji19.
Najnowsza prognoza długookresowa Narodowego Instytutu Statystyki Hisz-panii (INE) na lata 2009–2049 nie przedstawia scenariuszy rozwoju sytuacji demograficznej z uwzględnieniem i bez uwzględniania napływu imigracji, co uniemożliwia ocenienie szacowanego wpływu imigracji na proces starzenia się społeczeństwa Hiszpanii. INE zakłada obniżenie ze względu na kryzys gospodarczy salda migracji w latach 2009–2018, a następnie ustabilizowanie go na poziomie 400 tys. rocznie. Prognozuje również podwojenie w ciągu 40 lat liczby osób w wieku poprodukcyjnym, które w 2049 r. stanowić będą 32% populacji. Wskaź-nik obciążenia demograficznego wzrośnie z dotychczasowych 47,8% do 89,6%, co oznacza, że w Hiszpanii na każde 10 osób w wieku produkcyjnym przypadać będzie 9 osób w wieku nieprodukcyjnym (poniżej 15 i powyżej 65 lat)20.
Należy jednak pamiętać, iż prognozy ludnościowe przy szacowaniu wpływu imigracji skupiają się przede wszystkim na wielkości salda migracji. Tymczasem jednym z kluczowych elementów decydujących o wpływie imigracji na sytuację demograficzną państwa przyjmującego jest dzietność.