na współczesne wyzwania społeczno-demograficzne
1. Pojęcie kapitału społecznego
Kapitał społeczny jest pojęciem stosunkowo nowym – jako pierwszy użył go w latach dwudziestych minionego stulecia L. J. Hanifan w artykule poświę-conym zaangażowaniu wspólnot lokalnych w działalność szkół na obszarach wiejskich. Zdefiniował on kapitał społeczny jako: „to, co pozwala w najlepszy sposób wykorzystać dobra materialne w życiu codziennym ludzi, czyli dobrą wolę, koleżeństwo, wzajemną życzliwość i relacje społeczne pomiędzy grupami jednostek i rodzinami […]”2. Warto zauważyć, że pomimo wielu późniejszych teoretycznych rozważań nad zakresem pojęciowym i rodzajami kapitału społecz-nego, definicja ta właściwie do dziś dnia nie traci na aktualności i bardzo trafnie oddaje istotę kapitału społecznego. Popularyzacja terminu w nauce następowała od lat sześćdziesiątych XX w., a na stałe został on wprowadzony do literatury naukowej w latach osiemdziesiątych. Na przestrzeni XX w. pojęcie kapitału społecznego ewoluowało i doczekało się kilku definicji co do zasady mówiących o tym samym koncepcie, ale kładących nacisk na jego różne aspekty w zależności od naukowej proweniencji autora.
Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto jedną z najpowszechniej stosowanych definicji, zaproponowaną przez R. D. Putnama3 w książce z 1993 r.
Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, która brzmi następująco: „kapitał społeczny odnosi się do takich cech organizacji spo-łeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania”.
1.1. Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju społeczno-gospodarczym
Odpowiedź na pytanie o charakter zależności pomiędzy kapitałem społecznym a procesami społeczno-gospodarczymi nie jest jednoznaczna i wystarczająco udokumentowana empirycznie. Na podstawie wyników dotychczasowych badań nie można bowiem potwierdzić tezy o kierunku tej zależności, tj. stwierdzić, że wyższy poziom kapitału społecznego prowadzi do wyższego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, ponieważ nie można wykluczyć hipotezy, że wyższy poziom kapitału społecznego jest efektem dobrobytu społeczeństwa. Nie można
2 Ibidem, tłumaczenie własne z języka angielskiego.
3 Podobną definicją posługiwał się także Francis Fukuyama.
także wykluczyć innych czynników warunkujących wystąpienie korelacji pomiędzy poziomem kapitału społecznego a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego (np. uwarunkowań kulturowych i historycznych). Zasadniczym ograniczeniem użyteczności pojęcia kapitału społecznego podczas analizy jego roli w procesach społeczno-gospodarczych jest brak jego zdefiniowania w kategoriach staty-stycznych, tj. w sposób pozwalający powiedzieć, jak należy dokonać pomiaru poziomu kapitału społecznego. Badania opisujące wpływ kapitału społecznego na rozwój społeczno-gospodarczy co do zasady opierają się na analizie korelacji dobrobytu (wyrażanego zwykle poziomem PKB) i wskaźników wpisujących się w zakres kapitału społecznego, dość zróżnicowanych w zależności od przyjętego przez badacza podejścia oraz dziedziny będącej przedmiotem analizy. Wśród tych wskaźników najpowszechniej przywoływanym i stosowanym do pomiaru kapitału społecznego jest „odsetek osób 18+ ufających innym ludziom”4.
Na potrzeby dalszego wywodu warto przytoczyć metodologie i wnioski z dwóch badań będących próbą pomiaru poziomu kapitału społecznego i jego związków z dziedzinami życia społeczno-gospodarczego. Pierwszym z nich jest badanie przeprowadzone w 2004 r. na zlecenie Komisji Europejskiej5. Metodologia badania zakładała ankietowanie respondentów w 25 ówczesnych krajach członkowskich oraz w Bułgarii i Rumunii. W badaniu nie zaproponowano zintegrowanego modelu metodologicznego, będącego zbiorem wskaźników cząstkowych mierzących poziom kapitału społecznego. Przeprowadzono natomiast analizę zebranych odpowiedzi w dwóch zakresach: w zakresie satysfakcji z życia na poziomie makro, poziomie lokalnym i poziomie indywidualnym/mikro oraz w zakresie pięciu wymiarów, które można uznać za składowe kapitału społecznego: „Zaufanie i socjalizacja”,
„Nieformalny kapitał społeczny”, „Działalność w sieciach i stowarzyszeniach”,
„Kapitał społeczny w kontekście zaangażowania politycznego i obywatelskiego”,
„Opieka nad osobami starszymi”. Wśród wyników badania na uwagę zasługuje stwierdzona dość znaczna specyfika państw skandynawskich (Szwecja, Dania, Finlandia) i tych określanych przez autorów jako północne (Holandia, Belgia, Luksemburg, również respondenci np. z Austrii prezentowali podobne postawy), przejawiającą się m.in. w tym, że respondenci z tych krajów deklarowali znacząco większe zainteresowanie wolontariatem oraz działalnością na rzecz społeczności lokalnej, a także respondenci z tych państw również znacząco częściej wśród cech dobrego obywatela wymieniali gotowość do pomocy innym członkom społeczności.
We wnioskach autorzy raportu podkreślili także, że niezbędne jest wzmocnienie
4 Wskaźnik mierzony w ramach European Social Survey, http://europeansocialsurvey.org/.
5 Social Capital, Report, Special Eurobarometer No. 223, Feb. 2005, European Commission.
poziomu zaufania społecznego w tych krajach, w których jest on najniższy, tak aby wyrównać dysproporcje w tym zakresie w UE.
Drugie badanie dotyczy prac nad stworzeniem syntetycznego wskaźnika aktywności obywatelskiej ACCI (Active Citizenship Composite Indicator)6. Bada-nie zostało przeprowadzone w 2006 r. przez Centre for Research on Lifelong Learning przy KE, a jego celem było zweryfikowanie założeń metodologicznych opracowywanego wskaźnika ACCI. Badanie oparto na danych z 19 państw (w tym z Polski), zgromadzonych głównie w ramach European Social Survey 2002 (ESS 2002). Podobnie jak w badaniu z 2004 r., autorzy umieścili przedmiot analizy w szerszym kontekście oddziałującym na poziom kapitału społecznego, tj. mikro, mezo i makro, dodając także wymiar struktur i poznania. W celu stwo-rzenia wskaźnika syntetycznego do pomiaru aktywnych postaw obywatelskich zidentyfikowano cztery wymiary: udział w życiu politycznym, udział w życiu społecznym, udział w życiu wspólnoty oraz wartości niezbędne dla postaw obywatelskich. Następnie każdy z wymiarów został podzielony na podwymiary i odpowiadające im wskaźniki (łącznie 63). Generalny wniosek płynący z analizy danych uzyskanych w 19 państwach jest zbieżny z wynikami badania z 2004 r.:
kraje skandynawskie (w tym Norwegia) i północne plasują się na czele rankingu obrazującego poziom aktywnych postaw obywatelskich7. Na uwagę zasługuje także fakt, że analiza korelacji wskaźnika ACCI z innymi wskaźnikami spo-łeczno-gospodarczymi ujawniła wysoką korelację z Corruption Perception Index (0,84), z Human Development Index (0,79) oraz z PKB per capita (0,79). Ta ostatnia korelacja jest potwierdzeniem związku omawianej w badaniu składowej kapitału społecznego z rozwojem gospodarczym.
1.2. Dyskusja nad rolą kapitału społecznego w Polsce
Dyskusja nad rolą kapitału społecznego w rozwoju społeczno-gospodarczym oraz jego miejscem w politykach publicznych rozpoczęła się w Polsce na szerszą skalę z chwilą opublikowania w 2009 r. raportu Polska 2030. Wyzwania rozwojowe8, przygotowanego przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów oraz – co zbiegło się w czasie – wyników badania Diagnoza społeczna 2009, przeprowadzonego pod kierunkiem J. Czapińskiego9.
6 Measuring active citizenship in Europe, 2006, KE, Directorate-General Joint Research Centre.
7 Polska w ww. badaniu w rankingu ACCI znajduje się na 17 miejscu.
8 Polska 2030. Wyzwania rozwojowe (2009), red. M. Boni, raport przygotowany przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, http://www.polska2030.pl/.
9 Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, red. J. Czapiński, T. Panek.
Pojęcie kapitału społecznego w polskiej debacie publicznej jest zatem pojęciem wciąż nowym. Należy taką sytuację ocenić jako dość naturalną i wytłumaczalną w kontekście dwóch zasadniczych czynników: po pierwsze, relatywnie krótkiej historii pojęcia kapitału społecznego w naukach w skali światowej, po drugie zaś – z przesunięcia czasowego procesów demokracji i budowy społeczeństwa obywa-telskiego w krajach dawnego bloku komunistycznego względem krajów zachodnich.
Raport Polska 2030 identyfikuje dziesięć wyzwań w perspektywie czasowej do roku 2030 i odpowiadające im obszary strategicznej interwencji państwa – a wśród nich wyzwanie dziesiąte, jakim jest wzrost kapitału społecznego Polski. Autorzy raportu podkreślają, że jego poziom w naszym kraju należy do najniższych w UE (co stwierdzają badania, w tym wspomniana Diagnoza społeczna 2009, a także wyżej wymienione badanie zlecone w 2004 r. przez KE, z którego wynika, że poziom zaufania wobec innych osób deklarowany przez Polaków jest najniższy w Europie10,11).
Raport Polska 2030 zawiera – obok diagnozy – rekomendacje działań, które przyczynią się do podniesienia poziomu kapitału społecznego. Zostały one roz-winięte w opracowywanej obecnie Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju12 (DSRK) oraz w jednej z 9 strategii zintegrowanych, tj. w Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego (SRKS)13. Nadanie zagadnieniu kapitału społecznego tak dużego znaczenia w polskich dokumentach programowych wpisuje się w dyskusję na poziomie europejskim, gdzie innowacyjne podejście do spójności społecznej nabiera coraz większej wagi, w szczególności w kontekście aktualnych trendów demograficznych oraz procesów społecznych zachodzących w skali globalnej.