dla ubezpieczonych posiadających polskie i niemieckie okresy
1. Pojęcie koordynacji systemu zabezpieczenia społecznego
Koordynacja systemu zabezpieczenia społecznego, zgodnie z definicją zawartą w Leksykonie prawa ubezpieczeń społecznych, to normy prawa europejskiego określające zasady podlegania krajowym systemom zabezpieczenia społecznego przez osoby przemieszczające się w obrębie Wspólnoty. Jej celem jest usunięcie barier, jakie stwarzają krajowe systemy zabezpieczenia społecznego pracownikom i osobom samodzielnie zarobkującym, przemieszczającym się w obrębie Wspól-noty. Zakłada ona zachowanie odrębności systemów zabezpieczenia społecznego funkcjonujących w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej1.
Zagadnienie koordynacji wiąże się ze swobodą traktatową, zakładającą swo-bodny przepływ pracowników będących obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej, wyrażoną w art. 45 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej2. Podstawa regulacji koordynacji zabezpieczenia społecznego została rozwinięta i uściślona w art. 48 Traktatu, zgodnie z którym Parlament Europejski i Rada podejmują w dziedzinie zabezpieczenia społecznego środki niezbędne do swo-bodnego przepływu pracowników. Rada ustanawia system umożliwiający migru-jącym pracownikom najemnym i osobom prowadzącym działalność na własny rachunek oraz uprawnionym osobom od nich zależnym na:
• zaliczenie wszystkich okresów uwzględnianych w prawie poszczególnych państw, w celu nabycia i zachowania świadczeń,
• naliczania ich wysokości oraz wypłatę świadczeń osobom zamieszkującym na terytoriach państw członkowskich.
Akty wspólnotowe dotyczące koordynacji systemu zabezpieczenia społecz-nego to:
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w odniesieniu do pracow-ników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie3,
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia EWG nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r.
1 Leksykon prawa ubezpieczeń społecznych. 100 podstawowych pojęć, red. A. Wypych-Żywiecka, C. H. Beck, Warszawa 2009, s. 92.
2 Wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. U. UE z 9.05.2008 r., nr C 115/47.
3 Dz. U. WE L 149 z 5.07.1971 r., s. 2.
w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie4,
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w spra-wie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty5,
• rozporządzenie Rady (WE) nr 859/2003 z dnia 14 maja 2003 r. rozszerzające przepisy rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 i rozporządzenia Rady (EWG) nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo6,
• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji zabezpieczenia społecznego7,
• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia nr 883/2004 w sprawie koordynacji zabezpieczenia społecznego8,
• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1231/2010 z dnia 24 listopada 2010 r. rozszerzające rozporządzenie (WE) 883/2004 i rozporzą-dzenie (WE) nr 987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo9. Stosownie do art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej rozpo-rządzenia mają zasięg ogólny, wiążą w całości i są bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich. W wypadku kolizji z prawem krajowym nadaje się im pierwszeństwo10.
Rozporządzenia dotyczące koordynacji systemu zabezpieczenia społecznego są stosowane m.in. przez instytucje rozpatrujące uprawnienia do świadczeń eme-rytalno-rentowych, w tym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ZUS), obowiązują także przed sądami polskimi.
Rozporządzenia z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zastępują – w ramach ich zakresu podmiotowego i przedmiotowego – postano-wienia dwustronnych umów międzynarodowych o zabezpieczeniu społecznym,
4 Dz. U. WE L 74 z 21.03.1972 r., s. 1.
5 Dz. U. WE L 257 z 15.10.1968 r., s. 2.
6 Dz. U. UE L 124 z 20.05.2003 r., s. 1.
7 Dz. U. UE L 166 z 30.04.2004 r., s. 1.
8 Dz. U. UE L 284 z 30.10.2009 r., s. 1.
9 Dz. U. UE L 334 z 29.12.2010 r., s. 1.
10 G. Uścińska, Instrumenty prawne przemieszczania się obywateli UE. Koordynacja systemów zabez-pieczenia społecznego. Aktualne problemy i wyzwania, w: Prawo pracy w świetle integracji europejskiej.
Księga Jubileuszowa Profesor Marii Matey-Tyrowicz, red. J. Wratny, M. B. Rycak, Wolters Kluwer, War-szawa 2011, s. 143.
które łączą Polskę z niektórymi państwami członkowskimi (z Austrią, Belgią, Bułgarią, Czechami, Francją, Hiszpanią, Holandią, Niemcami, Luksemburgiem, Łotwą, Słowacją, Słowenią). W stosunkach z tymi państwami obowiązujące umowy międzynarodowe nie są stosowane, a ich miejsce zajęły przepisy wymienionych rozporządzeń11.
Według Gertrudy Uścińskiej przepisy dotyczące koordynacji są jednymi z najbardziej istotnych narzędzi gwarantujących swobodę przepływu osób i tym samym głównym elementem polityki zmierzającej do równego traktowania oraz sprawiedliwości społecznej12.
Mechanizmy koordynacji w ramach zabezpieczenia społecznego obejmują swoim zakresem pracowników najemnych, osoby prowadzące działalność na własny rachunek oraz studentów, którzy podlegają lub podlegali ustawodaw-stwu jednego lub kilku państw członkowskich, będących obywatelami jednego z państw członkowskich lub bezpaństwowcami albo uchodźcami zamieszkałymi na terytorium jednego z państw członkowskich oraz członków ich rodzin i osoby pozostałe przy życiu po ich śmierci.
Do świadczeń emerytalno-rentowych realizowanych przez ZUS podlegających koordynacji należą: emerytura, renta z tytułu niezdolności do pracy, w tym renta szkoleniowa, renta rodzinna, dodatek pielęgnacyjny, dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej, renta z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową wraz z dodatkami, renta rodzinna powypadkowa, zasiłek pogrzebowy. Koordynacją nie są natomiast objęte świadczenia dla ofiar wojny m.in. świadczenia dla kombatantów (w tym dodatki kombatanckie i ryczałt energetyczny) oraz renty z tytułu inwalidztwa wojennego. Renta socjalna podlega szczególnym regulacjom, uznawana jest za świadczenie specjalne o charakterze nieskładkowym, a prawo do niego przysługuje wyłącznie osobom zamieszkałym na terytorium Polski, o ile spełniają warunki wymagane w polskich przepisach prawnych. Nie przysługuje ono, w związku z wpisaniem tego świadczenia do załącznika X „Specjalne nieskładkowe świadczenia pieniężne”13 do rozporzą-dzenia nr 883/2004 w sprawie koordynacji zabezpieczenia społecznego, osobom zamieszkałym poza granicami Polski w innych państwach członkowskich14.
11 A. Szybkie, O. Rawski, Emerytury i renty z ZUS w świetle prawa Unii Europejskiej, Zakład Ubez-pieczeń Społecznych, Departament Rent Zagranicznych, Warszawa 2010, s. 8.
12 G. Uściska, op.cit., s. 144.
13 Dz. U. L 200 z 7.06.2004, s. 1.
14 A. Szybkie, O. Rawski, op.cit., s. 15–16.