Sytuacja prawna osób posiadających polskie i niemieckie okresy ubezpieczenia

Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym reguluje ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych¹⁵ oraz wymienione w pkt 1 niniejszego opracowania rozporządzenia z zakresu koordynacji ubezpie-czeń społecznych. Ponadto stosowane są nadal postanowienia niektórych umów międzynarodowych. Mowa tu o postanowieniach:

• umowy z dnia 9 października 1975 r. między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym¹⁶ zgodnie z warunkami i zakresem określonym w art. 27 ust. 2–4 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym¹⁷ – w odniesieniu do osób, które do 31 grudnia 1990 r. przesiedliły się z Polski do Niemiec albo z Niemiec do Polski oraz w odniesieniu do osób, które posiadają okresy ubezpieczenia (zatrudnienia) przebyte przed 1 stycznia 1991 r. i nie zmieniały państwa zamieszkania, pod warunkiem, że osoby te nie zmieniają swojego miejsca zamieszkania i nie przeniosą się do drugiego państwa – strony umowy lub do państwa trzeciego (zachowanie na podstawie umowy z 1975 r. statusu prawnego osób, które zamieszkały na terytorium Niemiec lub Polski przed dniem 1 stycznia 1991 r.) i które nadal mieszkają na tym terytorium;

• art. 27 ust. 5 i art. 28 ust. 2 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. o zabezpieczeniu społecznym (zachowanie uprawnień do emerytur lub rent wypłacanych na podstawie umowy z 1975 r. zawartej między byłą Niemiecką Republiką Demokratyczną a Polską; zaliczanie okresów ubezpieczenia ukończonych przez polskich pracowników na podstawie umowy z 1988 r. zawartej między byłą Niemiecką Republiką Demokratyczną a Polską).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 stycznia 2010 r. sygn. II UK 152/09¹⁸ stwierdził, że umowa między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym podpisana w Warszawie dnia 9 października 1975 r. nie ma zastosowania do osób, które

15 Dz. U. z 1998 r. Nr 137, poz. 887.

16 Dz. U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101.

17 Dz. U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468.

18 Wyrok SN z 20.01.2010 r. sygn. II UK 152/09, OSNP 2011/13–14/193.

uprawnienia nabyły po 31 grudnia 1990 r., choćby przed tą datą zamieszkały na terytorium Niemiec.

W stosowaniu przepisów z zakresu koordynacji zabezpieczenia społecznego na uwagę zasługuje niedawna uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2012 r.

sygn. III UZP 2/12, w której stwierdzono, że „w sprawach z zakresu ubezpie-czeń społecznych, w których wniesiono odwołanie od decyzji organu rentowego – jednostki organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wyznaczonej przez Prezesa Zakładu jako właściwej w sprawach związanych z unijną koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego, o odmowie lub przyznaniu prawa do emerytury lub renty właściwy miejscowo jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od tej decyzji (art. 461 § 2 i 22 k.p.c.)”. Wobec czego sprawy o emerytury i renty Polaków zatrudnionych w krajach unijnych i podlegających przepisom wspólnotowym o koordynacji systemów zabezpie-czeń społecznych powinny być rozpatrywane przez sądy właściwe dla miejsca zamieszkania ubezpieczonych.

Koncentrując się na sytuacji prawnej osoby ubiegającej się o polską emeryturę lub rentę, zaznaczyć należy, że w celu nabycia uprawnień do emerytury i renty w państwie członkowskim konieczne jest spełnienie wszystkich warunków wyma-ganych do nabycia prawa do danego świadczenia w tym państwie. By ułatwić spełnienie tych warunków, przepisy o koordynacji wprowadzają tzw. mechanizm sumowania (uwzględniania) okresów ubezpieczenia i zamieszkania przebytych w państwach członkowskich. Zgodnie z tą zasadą przy ustalaniu prawa i obliczaniu wysokości emerytur i rent przysługujących na podstawie ustawodawstwa jednego państwa członkowskiego uwzględniane są okresy ubezpieczenia (pracy) lub okresy zamieszkania przebyte na terytorium każdego innego państwa członkowskiego.

Dodać należy, że jeżeli osoba zainteresowana przyznaniem emerytury lub renty przebyła w danym państwie członkowskim okres ubezpieczenia lub zamieszkania krótszy niż 1 rok, to z tytułu tego okresu nie przysługują jej z tego państwa żadne świadczenia, instytucja tego państwa członkowskiego nie przyznaje uprawnień do świadczeń i nie stosuje zasady sumowania okresów. Ten krótszy niż 1 rok okres zostanie natomiast uwzględniony przez instytucje innych państw członkowskich i wliczony w ciężar ustalonych przez nie emerytur lub rent. Warunkiem uzyskania każdego rodzaju niemieckiej renty lub emerytury jest wcześniejsze opłacanie składek na ubezpieczenie przez określony czas. Minimalny okres ubezpieczenia jest różny w zależności od rodzaju renty czy emerytury.

Zasada uwzględniania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania w innych państwach członkowskich powoduje, że świadczenie jest obliczane i wypłacane w wysokości częściowej, będącej proporcją okresów przebytych w państwie

członkowskim do sumy okresów przebytych we wszystkich zainteresowanych państwach członkowskich. W art. 5 ust. 2 ustawy emerytalnej ustanowiono zasadę proporcjonalności okresów nieskładkowych do składkowych, na mocy której przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz obliczaniu ich wysokości okresy nieskładkowe nie mogą być uwzględnione w wymiarze większym niż 1/3 udowodnionych okresów składkowych. Zasadę tę stosuje się również w wypadku okresów składkowych uzyskanych łącznie w Polsce i za granicą, o ile umowa międzynarodowa przewiduje uwzględnienie składkowych okresów zatrudnienia przy ustalaniu prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Doliczanie 1/3 okresów nieskładkowych dokonywane jest w relacji do całego udokumentowanego okresu składkowego. Przyjmuje się, że 1/3 roku to 4 miesiące, a 1/3 miesiąca to 10 dni. Jeżeli wynikiem dzielenia dni będzie ułamek, uważa się, że zaintere-sowany udowodnił cały rok¹⁹.

W wypadku osób ubiegających się o przyznanie renty lub emerytury posia-dających okresy ubezpieczenia lub zamieszkania wystarczające do nabycia uprawnień do świadczeń w danym państwie, a oprócz tych okresów ma jeszcze okresy ubezpieczenia lub zamieszkania w innych państwach członkowskich instytucja ustalająca uprawnienia do świadczeń zobowiązana jest do podjęcia następujących czynności: obliczenia wysokości świadczenia z uwzględnieniem okresów przebytych wyłącznie we własnym państwie, obliczenia wysokości świadczenia z uwzględnieniem sumy okresów przebytych we własnym państwie i okresów zagranicznych, w wysokości częściowej, ustalonej zgodnie z zasadą pro rata temporis, porównania kwot świadczeń uzyskanych na podstawie obu obliczeń i przyznania świadczenia w wysokości korzystniejszej dla zainteresowanego.

Odmienne zasady dotyczą przyznawania „nowej emerytury”, które ustalane są bez uwzględnienia zagranicznych okresów ubezpieczenia i zamieszkania z ustawodawstwa polskiego²⁰.

Wśród kręgu osób posiadających polskie i niemieckie okresy ubezpieczenia wyróżnić należy osobę otrzymującą polską emeryturę lub rentę zamieszkałą za granicą w innym państwie członkowskim. Zgodnie z regulacjami z zakresu koordynacji emerytura lub renta otrzymywana przez świadczeniobiorcę nie może zostać zmniejszona lub zwiększona ze względu na jego miejsce zamieszkania poza granicami Polski. Świadczenie powinno być wypłacane w takiej samej wysokości, w jakiej byłoby wypłacane osobie zamieszkującej w Polsce. Reguła

19 K. Antonów w: Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komen-tarz, red. K. Antonów, Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 52.

20 Szerzej: A. Szybkie, O. Rawski, op.cit., s. 26–27.

ta dotyczy zarówno osób, które mieszkały już za granicą w chwili uzyskania prawa do świadczenia, jak i osób, które dopiero po przyznaniu polskich świad-czeń wyjechały z Polski. Świadczeniobiorca zamieszkały za granicą w państwie członkowskim obowiązany jest do informowania ZUS o każdorazowej zmianie miejsca zamieszkania oraz o wszystkich okolicznościach mających wpływ na prawo do świadczenia lub jego wysokość²¹.

3. Koordynacja świadczeń ubezpieczonych