Kolejne fale deportacji

Tematyka tej pracy obejmuje głównie losy Polaków zesłanych w 1936 roku. Nie sposób jednak ( chociażby w wielkim skrócie ) nie wspomnieć o kolejnych falach deportowanych do Kazachstanu osób polskiej narodowości. Zagadnienie to jest o tyle ważne, że deportacje Polaków podczas „okupacji radzieckiej” mogły mieć wpływ na „obudzenie się” polskości w sercach ich poprzedników z roku 1936.

527 E. Tr e l a - M a z u r, op. cit., s. 375.

528 F. I. C y c w e r o, Obidy nie dierżu, no pomniu. Wospominanija, Archiw priezidienta respubliki Kazachstan…, s. 289. 529 W. P. C y c w e r o, op. cit., s. 288. 530 Ibidem. 531 E. Tr e l a - M a z u r, op. cit., s. 374. 532 N. K. K o t w i c k a, op. cit., s. 288. 533 Ibidem.

W sierpniu 1939 roku w Moskwie powstał pakt o nieagresji pomiędzy Niemcami a ZSSR podpisany przez Mołotowa i Ribbentropa. Ten dokument został następnego dnia opubliko-wany w gazecie „Prawda”, oczywiście nie w całości. Oprócz oficjalnej części dokument zawierał załącznik – „ściśle tajny protokół dodatkowy”  534. W protokole tym czytamy: „…przedstawiciele obu stron omówili w surowo konfidencjonalnej rozmowie kwestię roz-graniczenia sfer wpływu w Europie wschodniej”. Jeden z czterech punktów zawierał decyzję dotyczącą losu Polski: „W przypadku terytorialnych przeobrażeń w regionach, należących do państwa polskiego, sfery wpływów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. Kwestia tego, czy byłoby pożądane w interesach obu Stron zachowanie niepodległości państwa polskiego i o granicach takiego państwa, będzie w ostateczności roz-wiązana tylko na drodze przyszłych politycznych wydarzeń”  535.

Te „przyszłe polityczne wydarzenia” ( opis których do końca lat osiemdziesiątych XX wieku nie pojawił się w radzieckich podręcznikach historii ) obecnie są powszechnie znane. Mam na myśli napad Armii Czerwonej na II RP i zawłaszczenie w 1939 roku 194 tys. km2

terytorium Polski zamieszkałych przez 12,5 mln mieszkańców  536. W październiku Biuro Polityczne KC WKP( b ) zatwierdziło szczegółowy scenariusz uzasadnienia swych działań. „Włączenie nowych nabytków terytorialnych do Białoruskiej i Ukraińskiej SSR oraz wpro-wadzenie ustroju radzieckiego, nacjonalizacja wielkiego przemysłu i własności rolnej odbyć się miały na życzenie i za zgodą samych mieszkańców okupowanych ( „wyzwolonych” ) tere-nów”  537. Błyskawiczna polityka ujednolicania nowo nabytych terenów skupiła się na nastę-pujących działaniach: konfiskowanie zakładów przemysłowych i nacjonalizacja majątków, kolektywizacja indywidualnych gospodarstw chłopskich, wycofanie waluty polskiej oraz nadanie radzieckiego obywatelstwa nowym mieszkańcom ZSRR  538. Sowieckie władze pra-gnęły zunifikować nie tylko ustrój gospodarczy, ale też zmienić mentalność byłych obywa-teli Polski. Dlatego też wprowadzono aktywną propagandę ateistyczną, rusyfikowano szkoły oraz instytucje naukowe i placówki kulturalno-oświatowe  539.

Ci, którzy mogli być szczególnie uodpornieni na rusyfikację i sowietyzację, zostali pod-dani represjom. Wobec części „niebezpiecznego elementu”, składającej się głównie z elit politycznych i społecznych, zastosowano liczne aresztowania. Innych Polaków ( na wzór lat trzydziestych ) poddano przymusowemu przesiedleniu. Tak rozpoczęła się kolejna ogromna fala deportacji.

Wysiedlenie obejmowało tzw. „polskich osadników i leśniczych” z zachodnich terenów Ukrainy i Białorusi, przyłączonych w ramach opisanej wyżej operacji. Osadnikami nazy-wano: byłych żołnierzy i oficerów wojska polskiego, uczestników wojny polsko-bolszewic-kiej w latach 1919–1920, którzy na mocy ustawy sejmowej z 17 grudnia 1920 roku otrzymali przydziały ziemi na kresach wschodnich, oraz tzw. „kolonistów” – „były to osoby napły-wowe, najczęściej chłopi polscy z centralnych województw II RP, którzy nabyli ziemie z par-celowanych majątków ziemiańskich”  540.

534 Sz. M. M u n c z a j e w, W. M. U s t i n ó w, op. cit., s. 410–412.

535 Ibidem.

536 S. C i e s i e l s k i, G. H r y c i u k, A. S r e b r a k o w s k i ( red. ), op. cit., s. 206.

537 Ibidem, s. 207.

538 Ibidem, s. 208

539 Ibidem.

540 Ibidem, s. 209.

Po deportacji osadników dwa miesiące później ( w kwietniu ) zorganizowano kolejne przesiedlenia. Ta fala miała obejmować „rodziny osób wcześniej pozbawionych wolności przez władze radzieckie ( w tym jeńców wojennych )”  541. Faktycznie w tym czasie depor-towano rodziny „zbiegłych poza granice ZSRR ( w tym pod okupację niemiecką ), pozo-stających w niewoli niemieckiej lub radzieckiej, internowanych na Litwie lub Łotwie, aresztowanych przez władze radzieckie, oficerów i podoficerów wojska polskiego i policji, urzędników państwowych i samorządowych, działaczy społecznych i gospodarczych, i poli-tycznych, nauczycieli wszystkich szkół i uczelni, kupców i przemysłowców, a także pewną liczbę rodzin chłopskich. Za rodzinę uważano wszystkich spokrewnionych z daną osobą i zamieszkałych w jej mieszkaniu”  542.

Osadników ( kolonistów ), leśniczych ( pracowników korpusu straży leśnej ) oraz polskich jeńców wojennych zasiedlano w obwodach: archangielskim ( 40 tys. osób ), irkuckim ( 11 tys. osób ), swierdłowskim ( 13 600 osób ), mokotowskim ( 9142 osoby ), wołogodskim, ałtajskim kraju ( 6 tys. osób ) i innych obwodach Russkogo Siewiera, Uralu i Syberii  543. W styczniu 1941 roku w 20 obwodach i regionach państwa znajdowało się 137 351 tego rodzaju „spec-przesiedleńców”.

Trzecia operacja obejmowała tzw. bieżeńcew. Byli to uchodźcy, którym nie pozwolono na powrót do miejsc zamieszkania ( na stronę niemiecką ) i którzy odmówili przyjęcia pasz-portów radzieckich  544. Odział Specjalnych Osiedleń GUŁag NKWD nie odnotował, aby osoby deportowane w ramach „trzeciej operacji” były wywożone do Kazachstanu  545.

Tuż przed wojenną agresją Niemiec na ZSRR, wiosną 1941 roku, miała miejsce kolejna deportacja. Prawdopodobnie były to rodziny osób aresztowanych po kwietniu 1940 roku oraz ci, którzy powinni byli być wywiezieni, ale z jakichś powodów tego nie zrobiono wcze-śniej. Rodziny wysiedlano w ramach oczyszczania nowo nabytych terytoriów w obawie przed niemiecką agresją  546.

W odróżnieniu od deportacji z roku 1936 czynnik narodowościowy nie był wysuwany na plan pierwszy przy wyżej opisanych czterech operacjach przymusowego wysiedlania. Auto-rzy pracy Masowe deportacje… mówią, że w tym pAuto-rzypadku zaważyły kryteria polityczno--społeczne: „wywożono grupy związane z przedwojennym aparatem państwa polskiego” stanowiące zagrożenie dla powodzenia sowietyzacji”  547. Mimo że czynnik narodowościowy był raczej wtórny, w tych deportacjach ( tak jak w tej z 1936 roku ) przeważała ludność pol-ska, ponieważ podział narodowości na kresach pokrywał się z określonymi podziałami spo-łecznymi i politycznymi  548.

Przesiedleńców z lat 1940–1941 wywożono głównie do obwodu nowosybirskiego, Kraju Ałtajskiego, Kraju Krasnojarskiego oraz Kazachstanu  549.

541 S. C i e s i e l s k i, Polacy w Kazachstanie w latach 1940–1946. Zesłańcy lat wojny, Oficyna Artystyczno-Wydawnicza „W kolorach tęczy”, Wrocław 1997, s. 18.

542 Ibidem, s. 19

543 W. B i e r d i n s k i c h, op. cit., s. 635.

544 S. C i e s i e l s k i, G. H r y c i u k, A. S r e b r a k o w s k i ( red. ), op. cit., s. 230.

545 S. C i e s i e l s k i, Polacy w Kazachstanie w latach…, s. 28.

546 Ibidem, s. 27.

547 S. C i e s i e l s k i, G. H r y c i u k, A. S r e b r a k o w s k i ( red. ), op. cit., s. 247.

548 Ibidem.

549 S. C i e s i e l s k i, Polacy w Kazachstanie w latach…, s. 28.

Niektóre rodziny trafiły do miejscowości zbudowanych przez przesiedleńców z roku 1936. Nowo przybyli Polacy znacznie różnili się od swoich poprzedników. Polaków depor-towanych po roku 1939 nazywano „prawdziwymi Polakami”  550. Być może dlatego, że w odróżnieniu od swych poprzedników nowo przybyli Polacy mówili czysto po polsku. Oto jak wspomina swoje pierwsze spotkanie z przesiedleńcami czterdziestego roku Maria Kuber-ska: „…wiosną przywieźli ciężarówkami, jak i nas, do budynku, gdzie był żłobek i klub, jakichś ludzi… W naszej wsi była jedna rodzina, Sosnowscy, która rozmawiała po polsku, i z tej rodziny Józia, też uczyła się w szóstej klasie. Pobiegliśmy do tych ludzi. Ja słyszę ich mowę i nic nie rozumiem, tylko rozumiem, że oni wspominają Boga, Matkę Boską, Pana Jezusa. I jedna kobieta pyta nas, czym my palimy. A ta Józia im mówi: gnojem. Ta pani mówi: Ach Matko Boska, jakże to gnojem palić ? A ta Józia jej odpowiada i tu ja pojęłam, że to Polacy przyjechali i taka mowa mi bardzo spodobała się”  551. Autorka wspomina, że wła-śnie spotkanie z tymi ludźmi spowodowało, że zaczęła uczyć się języka polskiego.

Różnica także dotyczyła statusu społecznego osób deportowanych przed ich wysiedle-niem: „…kobiety i dzieci miały na sobie ładne ubrania, bo u nas takiego ubrania nie było, my byliśmy bardzo biedni”  552. Natomiast, gdy Polacy z 1940–1941 roku przybyli do Kazach-stanu, to często właśnie ich poprzednicy pomagali im przeżyć  553. Po wojnie większość osób deportowanych w latach 1940–1941 wróciło do Polski. Stało się to możliwe za sprawą polsko- -radzieckiego porozumienia podpisanego 6 lipca 1945 roku O prawie zmiany obywatelstwa

radzieckiego i ewakuacji osób narodowości polskiej i żydowskiej, które posiadały do dnia 17 września obywatelstwo polskie  554. W tym roku wyjechało jedynie 22 058 osób. Największa

fala repatriacji przypadła natomiast na 1946 rok – 57 672 osoby. Ogólnie w latach 1946–1948 z Kazachstanu wyjechało 62 178 osób  555. Wśród nich były również zorganizowane grupy dzieci, które z różnych powodów znalazły się w radzieckich domach dziecka  556. Wiadomo, że liczba repatriowanych nie odpowiada liczbie zesłanych osób. Wiele nie przeżyło wojny, niektórym z niewiadomych przyczyn nie zezwolono na powrót do kraju   557.