KONSTYTUUJĄCE WYBORY

Z

ARAZ PO UZNANIU niepodległości państwa przez Wspólnoty Europejskie, co nastąpiło 15 stycznia 1992 roku, zaczęto się przygotowywać do przeprowadzenia kolejnych – tzw. konstytuujących²¹ – wyborów. Za ich przeprowadzeniem

przema-21 Termin ten został wyjaśniony w przypisie siedemnastym. Warto jeszcze nadmienić, że zgodnie z Konstytucją Republiki Chorwacji uchwaloną 22 grudnia 1990 roku, Sabor uzyskał nową, dwuizbową strukturę. Zgodnie z jej przepisami miał się składać z Izby Przedstawicielskiej (Zastupnički dom)

wiało względne ustabilizowanie sytuacji wewnętrznej, co zostało osiągnięte dzięki podpisaniu w Sarajewie porozumienia pokojowego ze stroną serbską 3 stycznia 1992 roku oraz wkroczeniu na teren republiki międzynarodowych sił pokojowych pod egidą ONZ. Niestety, analizując zmiany w chorwackiej ordynacji wyborczej z 9 kwietnia 1992 roku²², wyraźnie możemy zauważyć, iż wiele przyjętych w niej rozwiązań pozostawało w sprzeczności z demokratycznymi regułami. Duże kon-trowersje wzbudziła już sama procedura uchwalenia ordynacji. Kiedy w marcu rozpoczęto rozmowy o jej przygotowaniu, okazało się, że HDZ ma już gotową wersję aktu. Opozycja zarzucała partii rządzącej, iż został on przygotowany w tajemnicy, a w pracach nad nim wzięli udział jedynie parlamentarzyści i prawnicy związani z partią rządzącą²³, co jest sprzeczne z zasadą demokratycznej debaty.

Z drugiej jednak strony, należy zauważyć, że sposób postępowania HDZ na pewno nie był dużym zaskoczeniem dla opozycji, bowiem większość ważnych ustaw była przygotowywana w takim właśnie trybie. Opozycja podnosiła, iż w ówczesnych warunkach, kiedy blisko 1/3 terytorium państwa nie była pod jego jurysdykcją, nie można przeprowadzić wyborów z zachowaniem wszystkich demokratycznych standardów. Oczywiście HDZ twierdziła, że nie rozpoczyna jeszcze kampanii, a jedynie chce, aby Sabor przygotował odpowiednie ustawy, na podstawie których będzie można przeprowadzić wybory, kiedy sytuacja ulegnie stabilizacji. Jednak dla wszystkich było jasne, iż skoro przygotowano takie regulacje, to celem partii rządzącej jest jak najszybsze ich przeprowadzenie²⁴. Rzeczywiście, już 9 kwietnia 1992 roku Sabor przyjął nową ordynację, mimo że nie było ku temu żadnych przesłanek, z wykorzystaniem pilnej procedury ustawodawczej. Wybory do Izby Przedstawicielskiej miały się odbyć z zastosowaniem mieszanej formuły propor-cjonalno-większościowej. W każdym z segmentów miano wybierać 60 parlamen-tarzystów. HDZ zdecydowała się na takie rozwiązanie, ponieważ obawiała się, że przy zastosowaniu czystej formuły większościowej mogą zwyciężyć wspólni kan-dydaci opozycji, z drugiej zaś strony nie wierzono, iż czysta formuła proporcjonalna

i Izby Żupanii (Županijski dom), choć warto podkreślić, że w czasie debaty nad kształtem konstytucji wprowadzenie izby wyższej miało wielu przeciwników, którzy podnosili, iż gremium reprezentujące interesy żupanii (województw) jest tworem sztucznym w państwie unitarnym. Izba Żupanii miała słabszą pozycję od Izby Przedstawicielskiej, czyli mieliśmy do czynienia z  bikameralizmem asymetrycznym.

22 Zob. Zakon o izborima zastupnika u Sabor Republike Hrvatske z 9.04.1992 roku, „Narodne novine” br. 22/92.

23 Autorami ordynacji byli: konstytucjonalista S. Sokol, wiceprzewodniczący Saboru V. Šeks i oraz konstytucjonalista i pierwszy prezes Trybunału Konstytucyjnego J. Crnić.

24 Zob. szerzej: M. Kasapović, Izborni i stranački sustav Republike Hrvatske, Zagreb 1993, s. 74 i n.

zabezpieczy partii absolutną większość mandatów. Wybory do Izby Żupanii, według pierwszych założeń, miały zostać przeprowadzone z  zastosowaniem formuły większościowej²⁵. Od razu też ustalono, iż w ówczesnej sytuacji, ze względu na problem z wytyczeniem granic żupanii, zostaną one przeprowadzone dopiero na początku 1993 roku. Wybory parlamentarne w segmencie większości względnej miały się odbyć w 60 okręgach wyborczych, zaś w segmencie proporcjonalnym okręgiem wyborczym miało być całe terytorium państwa, dzięki czemu miała być zapewniona jak największa reprezentatywność. Na jej obniżenie wpłynęło jednak wprowadzenie 3% progu wyborczego oraz zastosowanie przy przeliczaniu głosów na mandaty metody d’Hondta, która sprzyja silnym partiom. Niewielkie upraw-nienia uzyskali również wyborcy, ponieważ zgodnie z przyjętymi regulacjami, głosowali oni na listy zamknięte, a ich głos miał charakter kategoryczny. Zasada ta została zresztą utrzymana w kolejnych nowelizacjach ordynacji. Poza tym, wpro-wadzono szereg innych przepisów – o czym jeszcze będzie mowa – które dodat-kowo obniżyły ich uprawnienia. Duże wątpliwości budził też sposób wytyczenia okręgów wyborczych. Z założenia powinny one zostać wytyczone w taki sposób, aby gwarantowały równą wartość głosu wyborców. Jednak dysproporcje między wieloma z okręgów pozostawały w ewidentnej sprzeczności z tą zasadą. Jak zauważa M. Kasapović, różnica między najmniejszym okręgiem Valpovo a największym Split 2 wynosiła 1:3,6²⁶! Takich dysproporcji było oczywiście więcej. Na przykład na terenie Splitu wytyczono dwa okręgi. W pierwszym uprawnionych do głosowania było 51 406, a w drugim aż 109 697 wyborców²⁷. Nie tylko wielkość okręgów, ale też sama procedura ich tworzenia budzi wątpliwości. Organem posiadającym konstytucyjne uprawnienia do ich wytyczenia jest Sabor. Ustawa regulująca te kwestie została przyjęta 5 czerwca 1992 roku, jednak już po niespełna miesiącu okazało się, iż nie wszystkie przyjęte w niej regulacje są korzystne dla partii rzą-dzącej. Dlatego też zdecydowano się na zmiany, oczywiście po raz kolejny z wyko-rzystaniem pilnej procedury ustawodawczej. Nowelizacja została przyjęta 26 czerwca, czyli formalnie przed rozpisaniem wyborów. Mimo to fakt, iż w ciągu zaledwie jednego dnia została uchwalona przez Sabor, podpisana przez prezydenta i opublikowana w dzienniku urzędowym, wydaje się naruszać demokratyczne

25 Na 11 dni przed rozpisaniem wyborów, HDZ zaniepokojona porozumieniem opozycji w spra-wie stworzenia jednego bloku wyborczego i wystaw spra-wienia wspólnych kandydatów, przegłosowała zmiany w ordynacji i zastąpiła formułę większości względnej formułą proporcjonalną, licząc na osiągnięcie lepszego rezultatu.

26 M. Kasapović, Izborni i stranački…, s. 82.

27 Ibidem, s. 81.

procedury. Kontrowersyjny był również jeden z jej przepisów, który dawał Komisji Wyborczej Republiki Chorwacji (IKRH) uprawnienia do ewentualnej zmiany wytyczonych okręgów. Trzeba podkreślić, że przepis ten miał charakter uniwersalny, czyli komisja mogła korzystać z tego uprawnienia także w późniejszych wyborach.

Jak podkreśla V. Cvrtila, w tę farsę wyborczą włączył się również Trybunał Konsty-tucyjny, który stwierdził, iż kwestionowany artykuł jest „natury technicznej”, a więc nie narusza przepisów ustawy zasadniczej²⁸. Przy wytyczaniu okręgów wzięto też pod uwagę takie czynniki, jak struktura etniczna i status społeczny ich mieszkań-ców czy ich preferencje w poprzednich wyborach. Kolejny raz wymieszano też okręgi wiejskie z miejskimi, choć w literaturze przestrzega się przed takim zabie-giem, ze względu na różne preferencje ich mieszkańców, a co za tym idzie szko-dzenie zasadzie reprezentatywności wyborów. Niewątpliwie HDZ zdecydowała się na takie rozwiązanie, ponieważ badania preferencji wyborców jasno pokazały, iż partia cieszy się większą popularnością na terenach wiejskich i podmiejskich niż w dużych miastach²⁹. Podział ten był więc typowym przykładem gerrymanderyzmu i ewidentnie sprzyjał partii rządzącej. Duże wątpliwości budziło też wprowadzenie instytucji tzw. przedstawiciela listy wyborczej(nositelja liste)³⁰. Przepis ów umożli-wia umieszczanie na listach wyborczych osób, które faktycznie nie kandydują, ale cieszą się dużą popularnością wśród wyborców. Obóz rządzący wykorzystywał w ten sposób popularność prezydenta F. Tudźmana, który po jego wprowadzeniu otwierał wszystkie listy HDZ od wyborów parlamentarnych po samorządowe³¹. Takie postępowanie wprowadzało w błąd wyborców, którzy faktycznie nie wiedzieli, na kogo oddali głos. Warto wspomnieć, że w ordynacji tej, po raz pierwszy, wpro-wadzono również zakaz łączenia mandatu parlamentarnego z pełnieniem funkcji w rządzie oraz instytucję zawieszenia mandatu, o której będzie mowa w dalszej części rozważań. Jednym z nielicznych elementów demokratycznych nowej ordy-nacji był niewątpliwie przepis, gwarantujący proporcjonalną reprezentację mniej-szościom, których udział w strukturze ludności na podstawie spisu z 1981 roku

28 Zob. V. Cvrtila, Izborna geografi ja kao aspekt izborne politike u Hrvatskoj, [w:] Hrvatska politika 1990.

– 2000. Izbori, stranke i parlament u Hrvatskoj, red. M. Kasapović, Zagreb 2001, s. 54 i n.

29 Patrz szerzej: M. Kasapović, Izborni i stranački sustav…, op.cit., s. 83 i n.

30 Zob. Art. 15, Zakon o izborima zastupnika u Sabor Republike Hrvatske… oraz art. 5, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o izborima zastupnika u Sabor Republike Hrvtske z 5.01.1993,

„Narodne novine” br. 1/93. Warto przy tym zauważyć, iż artykuł zezwalający na istnienie instytucji przedstawiciela listy został utrzymany także w nowelizacjach z lat 1999 i 2003.

31 Zob. z szerzej: N. Zakošek, Politički sustav Hrvatske, Zagreb 2002, s. 28.

wynosi więcej niż 8%³². Zastrzeżono też, iż w sytuacji, gdy proporcjonalność udziału kandydatów mniejszości nie zostanie osiągnięta w wyniku wyborów, zostaną oni wyłonieni z list partii, które brały w nich udział³³. Pozostałe mniejszości narodowe, których udział w strukturze ludności był mniejszy niż 8%, uzyskały prawo do wyboru co najmniej 5 przedstawicieli.

W wyborach do niższej izby parlamentu, które zostały przeprowadzone 2 sierp-nia 1992 roku³⁴ wzięło udział 19 partii w segmencie proporcjonalnym i aż 28 w seg-mencie większościowym, czyli mniej więcej tyle ile podczas pierwszych wyborów³⁵. Zmiana formuły nie wpłynęła więc na zmniejszenie partyjnej rywalizacji. W dużej mierze były to jednak partie nowe, choć najlepsze rezultaty uzyskały ugrupowania, które odnotowały dobre wyniki również w poprzednich wyborach.

Zwycięzcą wyborów do Izby Przedstawicielskiej była rządząca HDZ, która uzyskała 44,7% głosów i 61,6% mandatów, co pokazuje, iż kolejny raz sprzyjała jej formuła wyborcza, gdyż znowu była nadreprezentowana kosztem innych partii.

Warto jeszcze przypomnieć, iż były to przedterminowe wybory, a przeprowadzenie ich właśnie w okresie, w którym partii rządzącej udało się zaprowadzić w kraju względny spokój, między innymi dzięki podpisaniu wspomnianego porozumienia ze stroną serbską, niewątpliwie przyczyniło się do wzrostu jej popularności wśród wyborców. Na drugim miejscu uplasowała się HSLS (Chorwacka Partia Socjalli-beralna), zdobywając 17,7% głosów i 10,1%madatów, a na trzecim HSP (Chorwacka Partia Prawa) popierana przez 7,1% wyborców, co zagwarantowało jej 3,6% man-datów. SDP, która w poprzednich wyborach zajęła drugie miejsce, w tych spadła na piątą pozycję, uzyskując zaledwie 5,5% głosów. Należy zauważyć, że zarówno skomplikowana sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna państwa, jak i nowa ordynacja wyborcza znacznie zmieniły kształt systemu partyjnego, który z dwubiegunowego przekształcił się w system partii dominującej³⁶. W kontekście analizy wyników

32 Przepis ten dotyczył tylko mniejszości serbskiej, która według tegoż spisu stanowiła 11,5%

mieszkańców Chorwacji.

33 Zob. szerzej: Art. 10, Zakon o izborima…

34 Warto wspomnieć, iż Izba Przedstawicielska skróciła swoją kadencję poprzez przyjęcie uchwały o samorozwiązaniu, co w myśl obowiązujących przepisów nie powodowało automatycznego rozwią-zania wyższej izby parlamentu. Dlatego też wybory do niej zostały przeprowadzone zgodnie z wcze-śniejszymi zapowiedziami w lutym 1993 roku.

35 Patrz szerzej: N. Zakošek, Politički sustav…, s. 35.

36 Szerzej na temat zmian systemu partyjnego w  Republice Chorwacji pisał Goran Čular.

Zob.G. Čular, Vrste stranačke kompetecije i razvoj stranačkog sustava, [w:] Hrvatska politika…, s. 138.

wyborczych, warto zwrócić uwagę na fakt, iż pomimo wprowadzenia do ordynacji przepisu, gwarantującego mniejszości serbskiej udział w  podziale mandatów proporcjonalnie do jej udziału w strukturze ludności, w wyborach tych nie został wybrany żaden z jej kandydatów. Zgodnie z obowiązującymi przepisami zostali oni mianowani przez Trybunał Konstytucyjny z list innych partii. W sumie na tych listach było 10 kandydatów – 2 na liście HNS (Chorwacka Partia Ludowa) i 8 – na liście SDP. W celu uzyskania pożądanej proporcji Trybunał Konstytucyjny przy-dzielił 3 brakujące mandaty Serbskiej Partii Narodowej (SNS), uznając, że w tym przypadku nie jest konieczne przekroczenie przez nią progu wyborczego³⁷. Szcze-gółowe wyniki wyborów zamieszczono w tabeli poniżej.

Tabela 2. Wyniki wyborów do Izby Przedstawicielskiej z 1992 roku

Partia lub

37 N. Zakošek, Politički sustav…, s. 40.

Partia lub

1 W koalicji z  partiami regionalnymi RiDS (Demokratyczny Związek Rijeki) i  DA (Akcja Dalmatyńska).

2 Decyzją Trybunału Konstytucyjnego w stosunku do SNS, jako partii mniejszości serbskiej, nie miała zastosowania 3% klauzula zaporowa, dzięki czemu partia mogła wziąć udział w dodatkowym rozdziale mandatów obejmującym kandydatów wystawionych na listach partyjnych innych partii, co umożliwiło przedstawicielom tej mniejszości uzyskanie liczby mandatów proporcjonalnej do jej udziału w ogólnej liczbie ludności.

3 Udział list partyjnych w ważnie oddanych głosach w segmencie proporcjonalnym.

4 Parlametarzyści mniejszości żydowskiej zostali dodatkowo powołani przez Trybunał Konstytucyjny z lisy HSLS.

5 Zostali mianowani decyzją Trybunału Konstytucyjnego z listy SDP, ale przed przyjęciem mandatu wystąpili z partii.

Źródło: N. Zakošek, Politički sustav Hrvatske, Zagreb 2002, s. 37.

Proces ukonstytuowania się przewidzianych w ustawie zasadniczej organów legislatywy zakończyły wybory do Izby Żupanii, które odbyły się, zgodnie z wcze-śniejszymi zapowiedziami, w lutym 1993 roku. Niekwestionowanym zwycięzcą tych wyborów była HDZ. Jak już zostało wspomniane, partia rządząca zdecydowała się na krótko przed wyborami na zmianę formuły wyborczej z większościowej na proporcjonalną z trzymandatowymi okręgami, dzięki czemu chciała poprawić swój wynik³⁸. Również termin wyborów nie był przypadkowy. Duży wpływ na kampa-nię wyborczą miało przeprowadzenie przez wojsko w styczniu 1993 roku zakoń-czonej sukcesem akcji Maslenica (Oliwka), w wyniku której odbito z rąk serbskich strategiczny teren w okolicach Zadaru. HDZ uzyskała w wyborach do wyższej izby

38 Szczegółowe informacje o systemie wyborczym do wyższej izby parlamentu z 1993 roku można zaleźć w opracowaniu M. Kasapović. Zob. szerzej: M. Kasapović, Izborni i stranački…, s. 96–99.

parlamentu 45,5% głosów, ale jej udział w podziale mandatów był wyższy, wynosząc formalnie 61,3%, a faktycznie aż 65,7%. Taki rezultat został osiągnięty dzięki powołaniu przez prezydenta pięciu wirylistów³⁹, z których wprawdzie tylko dwóch było formalnie związanych z partią, ale faktycznie wszyscy byli jej zwolennikami.

Na drugim miejscu ponownie uplasowała się HSLS, zdobywając 27,9% głosów, jednak jej udział w podziale mandatów był niższy i wyniósł 23,5%. Warto też zwrócić uwagę, iż wybory do Izby Żupanii zostały zbojkotowane przez HSP, która w wyborach do Izby Przedstawicielskiej była trzecią siłą. HSP zaprotestowała w ten sposób przeciwko niedopuszczeniu, mimo nacisków ze strony opozycji, jej przed-stawicieli do prac w komisjach wyborczych, co, zupełnie słusznie, było odbierane przez nich jako łamanie demokratycznych zasad. Nowością w tych wyborach był start partii regionalnych, takich jak IDS (Demokratyczny Kongres Istrii) czy RiDS (Demokratyczny Związek Rijeki), które zajęły wówczas czwarte miejsce, zdobywa-jąc 4,5% głosów, jednak w kolejnych wyborach do Izby Żupanii, jak i lokalnych na tym terenie, stale wzmacniały swoją pozycję, powodując wzrost regionalizmu, a później również tendencji separatystycznych. Analizując rezultaty tych wyborów, warto zwrócić uwagę, iż kolejny raz wystąpiły duże dysproporcje między liczbą zdobytych głosów, a mandatami uzyskanymi przez partie. Przyjęte w ordynacji rozwiązania, jak i sposób wytyczenia okręgów wyborczych, ewidentnie faworyzo-wały partię rządzącą. Mimo tych nieprawidłowości zagraniczni obserwatorzy uznali, że sposób ich przeprowadzenia nie naruszył demokratycznych zasad!

System, który ukształtował się w państwie w wyniku wyborów z sierpnia 1992 roku i lutego 1993 r. utrzymał się do końca lat dziewięćdziesiątych. Również aż do tego okresu HDZ udało się zachować swoją monopolistyczną pozycję⁴⁰.

39 Zgodnie z konstytucją Izba Żupanii liczyła 63 członków (po trzech z każdej żupanii). Jej skład mógł być jednak rozszerzony przez prezydenta o pięciu dodatkowych parlamentarzystów (wiryli-stów), których powoływał on na mocy swoich konstytucyjnych prerogatyw „spośród obywateli szczególnie zasłużonych dla Republiki”. Zob. Art. 71, Konstytucja Republiki Chorwacji z dnia 22 grudnia 1990 roku, przekł. T.M. Wójcik, Warszawa 1995, s.33.

40 Zob. szerzej: G. Čular, op.cit., s. 134 i n.

W dokumencie TEORIA STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH I TEORIA POLITYCZNA STOSUNKÓW (Stron 148-156)