BOŚNIA I HERCEGOWINA KRUCHY POKÓJ?
1 MARCA 992 ROKU przeprowadzono referendum w Bośni i Hercegowinie, w którym ludność opowiedziała się za samodzielnością państwową (ponad 99%
osób biorących udział w referendum) i oddzieleniem, na mocy Konstytucji z 1974 roku, od Jugosławii. Serbowie zamieszkujący ten obszar w ogóle nie głosowali, a wcześniej opowiedzieli się za utworzeniem odrębnego państwa z własną kon-stytucją 7.
Po uchwaleniu konstytucji i ogłoszeniu niepodległości w kwietniu 1992 r. w Bośni wybuchła wojna trwająca trzy lata. W początkowej fazie działań zbrojnych do walki stanęli wspólnie bośniaccy Muzułmanie i Chorwaci przeciw Serbom. Sytuacja ta doprowadziła do destrukcji psychicznej i ekonomicznej, a przemoc, strach i panika rosły przyspieszając etniczną polaryzację narodowości. Bośnia usiłowała w ciągu kilku pierwszych tygodni wojny tamować falę etnicznej przemocy 8.
Brak sukcesu Europy jako politycznego pośrednika był w BiH oczywisty, a nie-kiedy i tragiczny. Prowadzono rozmowy o jednakowej odpowiedzialności i kłócono się w sprawie „szybkiego” uznania kraju. Europejski cynizm osiągnął szczyt, kiedy eurostratedzy, w trakcie ciężkich działań zbrojnych w Chorwacji i krwawej wojny
5 Večerni List, 5 listopada 2007.
6 Historyczna zamiana na Bałkanach, „Przegląd NATO” 2004.
7 Najnowsza historia świata, red. A. Patyk, J. Rydel, J.J. Węc, t. 3: 1979–1995, Kraków 2003, s. 131.
8 S.L. Burg, P.S. Shoup, Th e war in Bosnia–Hercegovina. Ethnic Confl ict and International Interven-tion, Armonk 2000, s. 129.
w BiH uznali, że rozwiązaniem sytuacji i wyjściem z kryzysu i wojny jest ponowne ożywienie Jugosławii!9
W marcu 1993 roku rozpoczął się konfl ikt militarny pomiędzy dotychczasowymi sprzymierzeńcami: bośniackimi Muzułmanami a bośniackimi Chorwatami, który trwał do marca 1994 roku, kiedy to obie walczące strony zaakceptowały wynego-cjowane przez Amerykanów porozumienie pokojowe kończące działania zbrojne.
W listopadzie 1995 roku, w wyniku rozmów pokojowych, których uczestnikami byli prezydenci Chorwacji – Franjo Tuđman, Serbii – Slobodan Milošević i Bośni – Alija Izedbegović w Dayton, w USA osiągnięte zostało porozumienie zakładające powstanie Federacji Muzułmańsko-Chorwackiej i Republiki Serbskiej w Bośni i Hercegowinie 10.
Amerykanie zmusili trzy strony konfl iktu do wdrożenia kruchego i słabego procesu pokojowego 11. Kiedy porozumienie pokojowe stało się faktem, wydawało się, że jest to defi nitywne rozwiązanie kwestii narodowościowych w Bośni i Her-cegowinie. Tylko nieliczni zdawali sobie sprawę, że prowadzi de facto do etnicznego, kulturowego i politycznego podziału. Rozwiązanie nie było optymalne tyle, że lepszego nikt wtedy nie był w stanie nie tylko wprowadzić, ale nawet zaproponować.
Układ z Dayton owszem przewidywał podział Bośni, ale zakładał również jej reintegrację. Po zawarciu układu rozpoczął się stopniowy powrót mieszkańców, zaczęto stwarzać podstawy współpracy dwóch entitetów i trzech narodów i demo-kracji 12. W tym samym czasie Trybunał Międzynarodowy ds. zbrodni w byłej Jugosławii w Hadze oskarżył jako pierwszych o zbrodnie ludobójstwa przywódców bośniackich Serbów Radovana Karađicia i generała Ratko Mladića.
We wspomnianym Układzie pokojowym, kończącym wojnę zawarto również zapis, że nad przestrzeganiem jego postanowień będzie czuwał oraz pełnił funkcję wspierającą Urząd Wysokiego Przedstawiciela (OHR) działający w imieniu Unii Europejskiej, USA, a także w imieniu ONZ i OBWE wraz z wojskami SFOR.
Decyzja o wycofaniu wojsk SFOR z Bośni i Hercegowiny zapadła na szczycie NATO
9 Z. Lerotić, Postdaytonska Hrvatska, „Politička misao” 1996, nr 33, s. 131–149.
10 Więcej: K.I. Begić, Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do Daytonskog sporazuma, Sarajevo 1997, s. 239.
11 R. Angoso, Bośnia: udawany pokój, Bałkany: UE czy chaos? Cafebabel.com, 3.10.2006.
12 R. Vukadinovć, Nestabilna sigurnost jugoistoka europe, Zagreb 2003, s. 54.
w Istambule 28 czerwca 2004 roku, w odpowiedzi na deklarowaną przez Unię Europejską gotowość zastąpienia sił NATO. Wojskową działalność UE umożliwiła Rezolucja ONZ numer 1551 z dnia 2 grudnia 2004 roku, jest to data faktycznego przekazania administracji i odpowiedzialności na UE. Cele misji pozostały nie-zmienione: utrzymanie pokoju oraz nadzorowanie wypełniania porozumienia pokojowego z 1995 roku 13. Wojska stabilizacyjne znajdują się w dalszym ciągu na terenie Bośni i Hercegowiny w ramach misji pokojowej Althea.
TERAŹNIEJSZOŚĆ BiH
W
SZYSTKIE TRZY STRONY opuściły Dayton z poczuciem krzywdy. Instytucjonalne ramy zaproponowane w Dayton były zbyt skomplikowane dla Bośni i Hercegowiny.Bośnia i Hercegowina składa się obecnie z dwóch entitetów – Federacja Muzułmań-sko-Chorwacka i Republika Serbska oraz jednego dystryktu – Brčko. Chorwaci i Muzułmanie zostali zmuszeni do życia w Federacji, a Serbom przyznano własną Republikę Serbską. Federacja otrzymała 51% terytorium kraju, podczas gdy Serbo-wie otrzymali 49%, pomimo tego, że przed wojną byli w 30% mniejszości 14. Kolejnym błędem było utworzenie dziesięciu jednostek administracyjnych dzielących Fede-rację, tworząc tym samym najbardziej zdecentralizowane państwo świata.
Problematyczny w Republice pozostaje skomplikowany system rządów, który uniemożliwia podejmowanie decyzji. Bośnia jest najtrudniejszym krajem do rządzenia, gdzie liderzy muszą bezustannie negocjować jakieś układy i porozu-mienia. Kraj ma setki ministrów, parlamentarzystów i radnych. Wydaje się, że niemal każdy jest zaangażowany w politykę, lub przynajmniej ma krewnego, który jest politykiem15. Władza jest słaba i nikt nie ponosi za nic odpowiedzialności, a przy takim rozwarstwieniu politycznym i administracyjnym sprzyja to sytuacjom korupcjogennym na każdym szczeblu 16.
Wybory parlamentarne przeprowadzone w październiku 2006 roku wyłoniły nowy trzyosobowy urząd prezydencki, Prezydenta Republiki Serbskiej oraz parla-menty: państwowy, entitetów i w kantonach. Z uwagi na skąplikowany system
13 Th e European Union in the Balkans: Althea and other operations. Raport, document A/1919.
Assembly of Western European Union. Th e Interparliamentary European Security and Defence Assembly, 7 grudzień 2005, s. 4.
14 Popularna encyklopedia powszechna, red. L. Czopek, Kraków 1994, s. 211.
15 R. Angoso, op.cit.
16 J. Muś, Dziesięć lat po wojnie, www.stosunki.pl, 15.02.2006.
rządów w Bośni i Hercegowinie poniżej scharakteryzowano system władzy dla poszczególnych entitetów (również dystryktu Brčko nazywanego często trzecim entitetem) oraz dla całej Republiki.
Parlament, wspólny dla Bośni i Hercegowiny, jest złożony z Izby Reprezentantów, liczącej 42 deputowanych, w tym 28 z Federacji Muzułmańsko-Chorwackiej i 14 z Republiki Serbskiej oraz Izby Ludowej liczącej 15 członków, po 5 z każdej narodowości. W wyniku nowelizacji przepisów udało się rozwiązać kwestię funk-cji premiera BiH. Urząd prezydencki będzie nominował Przewodniczącego Rady Ministrów, którego musi zaakceptować Izba Reprezentantów. Będzie on wybierany na 4 letnią kadencję. Dwie trzecie ministrów w gabinecie powinno pochodzić z Federacji Muzułmańsko-Chorwackiej, a jedna trzecia z Republiki Serbskiej.
Władzę prezydencką sprawuje trzyosobowy Urząd Prezydencki ze zmieniającym się, co osiem miesięcy przewodniczącym. Są to na zmianę przedstawiciele trzech narodowości: serbskiej, bośniackiej i chorwackiej. Przedstawiciela Serbów wybie-rają wyłącznie mieszkańcy Republiki Serbskiej, przedstawicieli Muzułmanów i Chorwatów – mieszkańcy Federacji Muzułmańsko-Chorwackiej. Od 6 listopada 2006 roku są to: Haris Silajđić (Bośniak), Nebojša Radmanović (Serb) i Željko Komšić (Chorwat).
Federacja Muzułmańsko-Chorwacka posiada własną konstytucję, urząd prezy-denta oraz dwuizbowy parlament, który składa się z Izby Reprezentantów w liczbie 140 członków oraz Izby Narodowej, w której zasiada po 30 reprezentantów z pośród Chorwatów i Muzułmanów. Jest również dobrze wykształcona władza samorzą-dowa. Federacyjny prezydent wybierany jest przez Parlament.
Republika Serbska posiada Zgromadzenie Narodowe, w którym zasiada 83 członków oraz Izbę Reprezentantów – 28 członków jak również swojego Pre-zydenta.
Dystrykt Brčko jest okręgiem autonomicznym na prawach państwa również z własnym parlamentem liczącym 29 członków i burmistrzem jako osobą posia-dającą najwyższą władzę. Status miasta pozostawał wysoce kontrowersyjny w trak-cie negocjacji pokojowych w 1995 roku, dlatego też został poddany międzynaro-dowemu arbitrażowi. W 1998 roku arbitraż wydał decyzję, w której przyznał miastu międzynarodowy nadzór, między innymi z uwagi na realne zagrożenie czystkami etnicznymi. Brčko lansowane jest obecnie jako pozytywny model współ-życia trzech narodowości: Serbów (49% ludności), Chorwatów (15%) oraz Muzuł-manów (35%) 17.
17 F. Biber, Post-War Bosnia. Ethnicity, „Inequlity and Public Sector Governance” 2006, s. 134–135.