PIERWSZE WOLNE WYBORY

P

RZYGOTOWANIA DO PIERWSZEJ wolnej elekcji rozpoczęły się już w grudniu 1989 roku³. Należy podkreślić, że w czasie tych przygotowań i pierwszych wolnych wyborów Socjalistyczna Republika Chorwacji stanowiła jeszcze część Socjalistycz-nej FederacyjSocjalistycz-nej Republiki Jugosławii. Republika Chorwacji⁴ ofi cjalnie wystąpiła z federacji dopiero 25 czerwca 1991 roku. Pierwszą wersję ordynacji wyborczej przygotowała na początku 1990 roku robocza grupa specjalistów, której skład został zaakceptowany, podczas rozmów przy tzw. chorwackim okrągłym stole, zarówno przez partię rządzącą jak i opozycję. Mimo to należy podkreślić, że to komuniści odegrali najważniejszą rolę przy podejmowaniu decyzji o selekcji systemu wybor-czego, a więc to oni faktycznie decydowali o możliwościach działań opozycji. Warto też nadmienić, że przed uchwaleniem samej ordynacji należało znowelizować konstytucję w taki sposób, aby w ogóle było możliwe przyjęcie nowej ordynacji, jak i przeprowadzenie wolnych wyborów. Poprawki do Konstytucji Socjalistycznej Republiki Chorwacji z 1974 roku uchwalono z wykorzystaniem pilnej procedury ustawodawczej 14 lutego 1990 roku. Dotyczyły one aż dziesięciu artykułów (art. 54–63) i wprowadzały m.in. wolność prasy, zgromadzeń, zakładania organi-zacji politycznych (art. 56)⁵, możliwość kandydowania do organów przedstawiciel-skich każdego obywatela, który przedstawi wymaganą przez ustawę liczbę podpi-sów wyborców (art. 61)⁶ oraz zasadę równych kompetencji wszystkich trzech izb parlamentu, z wyłączeniem sytuacji wskazanych w konstytucji (art. 62)⁷. Przed przyjęciem nowelizacji wybory miały charakter pośredni. Obywatele wybierali

3 10 grudnia 1989 roku opozycja zainicjowała zbieranie podpisów pod petycją skierowaną do Parlamentu i Prezydium SKH (Związku Komunistów Chorwacji), w której domagano się przepro-wadzenia wolnych wyborów. Wydarzenia te nazwano „rewolucją świec”, gdyż plac, na którym ją podpisywano był oświetlony przez wiele tysięcy świec. Tego dnia miało też miejsce pilnie zwołane i tajne zebranie Prezydium CK SKH. Działacze prezydium byli świadomi, że tracą legitymizację do rządzenia, zaś nasilające się w tym czasie prowokacyjne działania ze strony serbskiej utwierdzały ich w przekonaniu, iż trzeba podjąć jakieś radykalne działania. Zdecydowali się więc forsować, na ma-jącym się rozpocząć następnego dnia Zjeździe SKH, ideę przeprowadzenia wolnych wyborów.

Rzeczywiście decyzja taka została ogłoszona 11 grudnia 1989 roku. Przedterminowe wybory miały zostać przeprowadzone na wszystkich poziomach od gminnego po wybory do parlamentu.

4 Nazwa państwa została zmieniona w kolejnej nowelizacji ustawy zasadniczej z 1974 roku, która miała miejsce 25 lipca 1990 roku.

5 Odluka o proglašenju Amandmana LIV do LXIII na Ustav Socijalističke Republike Hrvatske, Narodne novine, br. 7\90.

6 Ibidem.

7 Ibidem.

delegatów na poziomie gminnym, którzy z kolei wybierali przedstawicieli na poziomie krajowym⁸. Przepisy zostały oczywiście uszczegółowione w ordynacji wyborczej, która została uchwalona dzień później. Ordynacja ta, jak twierdzi jeden z jej twórców konstytucjonalista Smiljko Sokol, była z założenia tymczasowa. Jej głównym celem miało być „umożliwienie spokojnego przeprowadzenia wyborów, tak aby po ich przeprowadzeniu było możliwe uchwalenie nowej konstytucji i wyłonienie, już na jej podstawie, nowego ciała przedstawicielskiego”⁹. Zdecydo-wano się na formułę większości bezwzględnej i dwie tury wyborów. Bierne prawo wyborcze do Rady Gmin i Rady Społeczno-Politycznej przysługiwało wszystkim obywatelom, którzy ukończyli 18 lat i przedstawili ustawowo wymaganą liczbę podpisów poparcia obywateli oraz byli zameldowani w okręgu wyborczym, z któ-rego kandydowali, zaś w przypadku kandydowania do Związkowej Rady Pracy należało przedstawić wymaganą liczbę podpisów robotników oraz kandydować w okręgu, na terenie którego był zakład pracy¹⁰. Do zwycięstwa w pierwszej turze potrzebne było uzyskanie bezwzględnej większości głosów, z zastrzeżeniem, że musiała je oddać co najmniej 1/3 uprawnionych do głosowania w danym okręgu wyborczym. Prawo do udziału w drugiej turze mieli kandydaci, którzy w pierwszej uzyskali co najmniej 7% głosów (art. 58)¹¹. Przyjęcie formuły większościowej miało uchronić parlament przed nadmiernym rozdrobnieniem – „atomizacją” – i umoż-liwić wyłonienie stabilnego rządu. Drugim czynnikiem, który zdecydowanie przyczynił się do wyboru tej formuły było przekonanie rządzącej partii komuni-stycznej, funkcjonującej już pod zmienioną nazwą SKH-SDP (Związek Komunistów Chorwacji–Partia Demokratycznych Przemian), o możliwości zwycięstwa, dzięki dobrze funkcjonującym strukturom lokalnym. Należy nadmienić, iż przyjęte prawo wyborcze nie w każdym segmencie opierało się na zasadzie równości, która jest uważana za najważniejszą zasadę demokratycznego prawa wyborczego.

Wybory, jak już zasygnalizowano, miały się odbywać równocześnie do trzech izb Saboru. Ta przestarzała i niefunkcjonalna struktura chorwackiego parlamentu, była spuścizną poprzedniego, a właściwie w chwili wyborów, wciąż jeszcze funk-cjonującego reżimu. Jej utrzymanie świadczyło zaś o chęci dokonania legalistycz-nej zmiany systemu. Wyborcy wybierali więc swoich przedstawicieli do Rady Gmin

8 Zob. szerzej: N. Zakošek, Hrvatski parlament u razdoblju demokratske tranzicije, „Politička misao” 1993, vol. XXX, z. 4, s. 9.

9 S. Sokol, B. Smerdel, Ustavno pravo, Zagreb 1998, s. 50.

10 Zob. szerzej: Art. 3, 4, 24, 26, 27, 28, 29, Zakon o izboru i opozivu odbornika i zastupnika z 15.02.1990 roku, „Narode novine”, br. 7\90.

11 Ibidem.

(Vijeće općina) liczącej 116 członków, czyli po jednym z każdej gminy, Rady Spo-łeczno-Politycznej (Društveno-političko vijeće), w skład której wchodziło 80 przed-stawicieli i Związkowej Rady Pracy (Vijeće udruženog rada) składającej się ze 160 przedstawicieli. W sprzeczności z zasadą równości pozostawał przede wszystkim fakt, iż członków ostatniej izby wybierali jedynie przedstawiciele „ludu pracującego”.

Prawo to obejmowało oprócz osób pracujących także pełnoletnich uczniów i stu-dentów. Drugim odstępstwem od tej zasady była nierówna wartość głosów potrzeb-nych do zdobycia mandatu w wyborach do Rady Gmin. Jak już zostało wspomniane, w każdej z gmin, niezależnie od jej wielkości, wybierano jednego przedstawiciela.

M. Kasapović, podkreślając tę dysproporcję, wskazuje na przykład wyspiarskiej gminy Lastovo liczącej 705 wyborców i Rijeki, w której uprawnionych do głoso-wania było 153 825 tysięcy wyborców, czyli dysproporcja głosów między najmniej-szym a najwięknajmniej-szym okręgiem wyborczym wynosiła 1:218. Trzecim przykładem nierównej wartości głosu był fakt posiadania dwóch głosów w wyborach do Rady Gmin przez mieszkańców Zagrzebia. Jednym głosem wybierali przedstawicieli Rady Miasta, a drugim przedstawicieli całej gminy, którą tworzyło miasto Zagrzeb wraz z okalającym je pierścieniem podmiejskim. Jedynym ciałem pochodzącym z w pełni równych wyborów była Rada Społeczno-Polityczna, jednak i w tych wyborach wystąpiły duże dysproporcje między wartością głosów w poszczególnych okręgach wyborczych. Zgodnie z artykułem 36 ordynacji wyborczej, kryterium podziału na okręgi miała stanowić „liczba mieszkańców żyjąca na danym teryto-rium”¹², tak aby „do zdobycia mandatu była potrzebna w miarę równa liczba gło-sów”¹³. Niestety, w czasie wyborów okazało się, iż to rozwiązanie nie sprzyjało zasadzie równości. Utworzono szereg okręgów, w których wystąpiły wielkie dys-proporcje w liczbie wyborców. Tak na przykład w okręgu Susedgrad/Zagrzeb uprawnionych do głosowania było 80 220 wyborców, a w najmniejszym okręgu Gospić ta liczba wynosiła zaledwie 21 802 wyborców, czyli różnica wynosiła aż 1:3,7¹⁴. Znamiennym przykładem gerrymanderyzmu było natomiast mieszanie

12 Pytanie czy miarą wielkości okręgu powinna być liczba mieszkańców, czy liczba uprawnionych do głosowania jest kwestią sporną w literaturze przedmiotu. Zob. szerzej: J. Haman, Demokracja decyzje wybory, Warszawa 2003, s. 179 i n.; D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemów wyborczych, Warszawa 2004, s. 77; Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2005, s. 174; W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin 2007, s. 32.

13 Zakon o izboru i opozivu zastupnika…, op.cit.

14 M. Kasapović, Politički učinci hrvatskog izbornog sustava, „Politička misao” 1991, vol. XXVIII, z. 3, s. 64.

okręgów miejskich i wiejskich, mimo istniejącego od lat przekonania o różnych preferencjach ich mieszkańców. I. Grdešić zwraca uwagę, iż wnioski takie wysuwały się również z przeprowadzonej dwa tygodnie przed wyborami ankiety¹⁵.

Wybory te zostały uznane przez „46% Chorwatów za najważniejsze w powojen-nej historii, a przez 28% za bardzo istotne”¹⁶. Prawdopodobnie właśnie to prze-świadczenie wyborców było przyczyną bardzo wysokiej frekwencji, która osiągnęła 85% w pierwszej turze wyborów i blisko 80% w drugiej turze. Wysoki był też poziom partycypacji partii politycznych, bowiem udział w wyborach wzięło aż 18 ugrupowań i wielu kandydatów niezależnych. Warto jeszcze przy tej okazji nadmienić, że w literaturze często określa się je mianem wyborów „przedkonsty-tuujących” czy „przedzałożycielskich” (predkonstitutivnih izbora)¹⁷, a także zwraca się uwagę, iż po raz pierwszy miały one rywalizacyjny charakter¹⁸.

Niekwestionowanym zwycięzcą pierwszych wolnych wyborów, które odbyły się w kwietniu i maju¹⁹, została HDZ, zdobywając w nich 41,9% głosów i aż 68,8%

mandatów w Radzie Społeczno-Politycznej, co zagwarantowało partii bezwzględną większość i umożliwiało – przynajmniej pozornie – stworzenie stabilnego rządu.

Zaistniała sytuacja stanowi też wyraźny sygnał mankamentów przyjętego modelu wyborczego. Wszystkie pozostałe partie, które zdobyły mandaty, były podrepre-zentowane, czyli wartość punktu przełomu (break – even point)²⁰ wyniosła aż 35%, ponieważ SKH-SDP, uzyskując taki wynik zdobył o dziesięć procent mniej

man-15 Szerzej: I. Grdešić, Izbori u Hrvatskoj: birači, vredovnja, preferecije, [w:] Hrvatska u izborima

’90., red. I. Grdešić, M. Kasapović, I. Šiber, N. Zakošek, s. 67 i n.

16 I. Grdešić, Izborne odrednice, „Politička misao” 1990, vol. XXVII, z. 2, s. 6.

17 Termin ten został po raz pierwszy użyty w pracy M. Kasapović i D. Nohlena. Wcześniej w pracach teoretycznych dotyczących problematyki transformacji ustrojowej korzystano z terminu

„konstytuujących czy też założycielskich wyborów” (founding election) stworzonego przez G. O’Don-nella i Ph. Schmittera, którym: „oznaczano pierwsze wolne wybory po upadku autorytarnego bądź totalitarnego reżimu”. Kasapović i Nohlen tym mianem określili „pierwsze wolne wybory w byłych republikach radzieckich i jugosłowiańskich, które dopiero w następstwie tychże wyborów stały się suwerennymi państwami”. Szerzej: G. O’Donnell, Ph. Schmitter, Tranzicije iz autoritarne vladavine, Zagreb 2006, s. 99–104; M. Kasapović, Demokratske tranzicije i političke stranke, Zagreb 1996, s. 65 oraz D. Nohlen, op.cit., s. 222.

18 Zob. szerzej: D. Nohlen, op.cit., s. 25.

19 Pierwsza tura wyborów odbyła się w dniach 22 i 23 kwietnia, zaś druga 14 dni później, 6 i 7 maja 1990 roku.

20 Punkt przełomu określa wartość poparcia, poniżej której partie są podreprezentowane, tzn.

ich procentowy udział w mandatach jest niższy niż procent zdobytych przez nie głosów. Im wyższa jest wartość punktu przełomu tym niższa jest proporcjonalność systemu. Zob. szerzej: A. Antoszewski, Ewolucja systemu wyborczego do Sejmu, [w:] Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Anto-szewski, Wrocław 2002, s.55.

datów. Należy jednak zauważyć, że te dysproporcje wśród pozostałych partii były mniejsze niż w przypadku zwycięskiej HDZ. Warto jeszcze wspomnieć, iż pomimo zastosowania formuły większościowej, która w opinii badaczy sprzyja personali-zacji wyborów, mandat zdobył zaledwie jeden kandydat niezależny, co prawdopo-dobnie wynikało z obawy wyborców, że jeśli nie zagłosują na zjednoczoną opozy-cję może się nie udać odsunięcie komunistów od władzy. Szczegółowe wyniki wyborów zamieszczono w tabeli poniżej.

Tabela 1. Wyniki wyborów do Saboru z 1990 roku

Partia lub mandaty % mandaty % mandaty % mandaty %

HDZ 41,9 55 68,8 71 61,7 83 53,2 209 59,5

1 Dotyczy głosów uzyskanych przez kandydatów w okręgach wyborczych w pierwszej turze.

2 Wybory odbyły się w 116 okręgach wyborczych, w jednym nie wybrano przedstawiciela.

3 Wybory odbyły się w 160 okręgach wyborczych, w 4 nie wybrano przedstawicieli.

Źródło: N. Zakošek, Politički sustav Hrvatske, Zagreb 2002, s. 32.

W dokumencie TEORIA STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH I TEORIA POLITYCZNA STOSUNKÓW (Stron 144-148)