W
SYTUACJI POLITYCZNEJ, JAKA ukształtowała się w latach 2005–2007, postawę najbardziej wrogą wobec haseł pełnej niepodległości Szkocji zajęła, co pozornie może wydawać się zaskakujące, Partia Pracy, która była przecież orędowniczką idei dewolucji i powstania szkockiego parlamentu 39. Postawa taka znajduje jednak uzasadnienie w kontekście zwiększonych szans na sukces wyborczy. W istniejącym modelu ustrojowym mieszkańcy Szkocji ciągle wybierają w swoich okręgach przedstawicieli do parlamentu brytyjskiego. Od wielu lat w tych okręgach wyraźne zwycięstwo nad konserwatystami odnosiła właśnie Partia Pracy. Niepodległość Szkocji w takich warunkach przyniosłaby Partii Pracy utratę ok. 20–30 głosów z przewagi nad konserwatystami. Nie można jednak tej przesłanki partyjnego interesu traktować jako wyłącznej determinanty postawy Partii Pracy, wydaje się jednak, że losy politycznych sporów w debacie na temat szkockiej niepodległości mogą być również kształtowane przez interesy bardziej partykularne niż ogólno-narodowe.Powszechność separatystycznych aspiracji Szkotów może być postrzegana nie tylko jako przyczyna określonego ukształtowania systemu partyjnego Szkocji, ale również jako skutek działalności partii politycznych na terenie Szkocji. Obrońcą idei unionizmu była Partia Unionistyczna40. Pośród członków oraz wyborców tej partii dominowali właściciele ziemscy, ludność zamieszkała poza wielkimi mia-stami 41. Kompletnym fi askiem zakończyły się próby pozyskania elektoratu miej-skiego, który z biegiem lat zaczął stanowić przeważającą część społeczeństwa szkockiego 42. Klasa robotnicza powierzała swoje głosy Szkockiej Partii Pracy, zaś rodząca się na większą skalę nowoczesna klasa średnia, łaskawym okiem spoglądała na Szkocką Partię Narodową. Rezultaty osiągane przez Partię Unionistyczną były coraz gorsze. W szczytowym okresie swojej potęgi, w 1955 roku zdobyła ona 50,1%
głosów, co dawało 36 miejsc w parlamencie brytyjskim z okręgów szkockich.
39 Zob. N. McEwan, Pragmatic Nationalitsts?, [w:] Scottish Labour Party, red. G. Hassan, Edynburg, 2004, s. 160–173.
40 Od 1965 roku występuje jako Szkocka Partia Konserwatywno-Unionistyczna i reprezentuje Partię Konserwatywną na terenie Szkocji.
41 T.M. Devine, R. Finley, op.cit., s. 95.
42 D. MacCrone, Th atcherism in Cold Climate, [w:] A Diverse Assembly: Th e Debate on a Scottish Parliament, red. L. Paterson, Londyn 2001, s. 120–121. W opinii autora nie można partii przypisać winy za te zjawiska, które były skutkiem ekonomicznej słabości Szkocji oraz postępującej dynamicznie sekularyzacji.
W wyborach w 1997 roku Partia Konserwatywno-Unionistyczna uzyskała 17,5%
oddanych głosów i nie zdobyła na terenie Szkocji ani jednego mandatu parlamen-tarnego 43. Zależność między popularnością Partii Unionistycznej a powszechnością dążeń separatystycznych można wyjaśniać dwukierunkowo. Z jednej strony, słabnące poparcie dla Unii i Zjednoczonego Królestwa obniżało wyniki wyborcze partii, z drugiej zaś, nieudolność kierownictwa partii, nieskuteczność w pozyski-waniu nowych wyborców i wspierających partię grup społecznych sprzyjała popularyzacji haseł dewolucyjnych/niepodległościowych. Na partii spoczywał ciężar budowania i utrzymywania postawy lojalności wobec Unii, więc jej klęska musiała w nieunikniony sposób wzbudzać lub wzmacniać kryzys przynależności Szkocji do Zjednoczonego Królestwa.
Trwałość związków angielsko-szkockich opierała się również na swoistym kompromisie elit politycznych. Szkockie elity akceptowały istniejący model ustro-jowy, w ramach którego miały zapewniony udział w sprawowaniu władzy. Poszcze-gólni politycy pochodzący ze Szkocji zdobywali pozycję na politycznej scenie Wielkiej Brytanii i piastowali najważniejsze stanowiska, z funkcją premiera włącz-nie44, nie wspominając o rozlicznych stanowiskach ministerialnych45. Deklarowane przez szkockie elity poparcie dla usytuowania Szkocji wewnątrz Zjednoczonego Królestwa dawało szansę na odpłatę w postaci mianowania na stanowiska urzęd-nicze w Szkockim Urzędzie (Scottish Offi ce) 46. Taka postawa szkockich elit często nie była zgodna z oczekiwaniami mieszkańców Szkocji. Sukcesy wyborcze Szkoc-kiej Partii Narodowej, odwołującej się w swoim programie wyłącznie do miesz-kańców Szkocji, położyły kres temu kompromisowi. Celem polityków z SNP nie była kariera w rządzie westminsterskim, co pozwalało na swobodne występowanie przeciwko angielskim elitom politycznym. Pojawienie się realnej alternatywy w postaci SNP, wymogło zmiany w dotychczasowych szkockich elitach
politycz-43 Wyniki uzyskane przez partię w wyborach do brytyjskiego parlamentu po wojnie są następujące (odpowiednio rok, odsetek uzyskanych głosów na terenie Szkocji, ilość miejsc w parlamencie (ów-cześnie były to 73 miejsca): 1945 – 41,1% – 27; 1950 – 44,8% – 31; 1951 – 48,6% – 35; 1955 – 50,1%
– 36; 1959 – 47,2% – 31; 1964 – 40,6% – 24; 1966 – 37,7% – 20; 1970 – 38,0% – 23; 02.1974 – 32,9% – 21; 10.1974 – 24,7% – 16; 1979 – 31,4% – 22; 1983 – 28,4% – 21; 1987 – 24,0% – 10; 1992 – 25,6%
– 11; 1997 – 17,5% – 0; 2001 – 15,6% – 1.
44 Poprzedni premier Wielkiej Brytanii – Tony Blair urodził się w Edynburgu i tam również się wychowywał, dopiero w chwili podjęcia studiów wyższych przeniósł się do Anglii. Obecny premier Wielkiej Brytanii – Gordon Brown jest Szkotem i mandat do parlamentu brytyjskiego zdobywa w okręgu szkockim.
45 C.T. Harvie, op.cit., s. 178.
46 T.M. Devine, R. Finley, op.cit., s. 50.
nych, które dla utrzymania poparcia elektoratu były zmuszone akcentować swoją właśnie wytworzoną „niezależność” od elit angielskich i formułować postulaty niezgodne z oczekiwaniami Westminsteru 47.
W poszukiwaniu klarownego podsumowania genezy szkockich dążeń niepod-ległościowych można też odwołać się do pojęcia consensusu, jako najważniejszej zasady obywatelskiej kultury politycznej. Zgodnie z tym poglądem konsens posiada trzy poziomy48:
• podstawowy, dotyczący zgodności norm i wartości w społeczeństwie;
• proceduralny, dotyczący „reguł gry” w ramach systemu politycznego;
• polityczny, dotyczący pojęcia wspólnoty politycznej.
Defi niowana w oparciu o consensus kultura polityczna w większości krajów ma postać zróżnicowaną lub sfragmentaryzowaną. Wysoka intensywność tej fragmen-taryzacji może być postrzegana jako źródło tendencji separatystycznych, takich jakie mają miejsce w Szkocji 49. Odwołanie się do pojęć consensusu i kultury poli-tycznej nie jest jednak wystarczające, gdyż nie odpowiada na kluczowe, z punktu widzenia celów niniejszej publikacji, pytanie o przyczyny fragmentaryzacji kultury politycznej w danym miejscu i w czasie.
PODSUMOWANIE
W
OPINII AUTORA NINIEJSZEJ pracy, poszukiwanie w brytyjskiej rzeczywistości politycznej takich związków przyczynowych, które skutkowały zdynamizowaniem dążeń separatystycznych Szkotów, każe wyróżnić, na podstawie zebranego mate-riału empirycznego, następujący katalog czynników:• specyfi czny charakter doktryny unionizmu i postępujący kryzys tej dok-tryny;
• wzmocnienie szkockiej tożsamości etnicznej;
• rozwój Unii Europejskie;
47 Dotyczy to w głównej mierze Szkockiej Partii Pracy. Liberalni Demokraci rozpoczęli swoją działalność jako jednolita partia w 1988 roku, zaś szkoccy konserwatyści noszący w nazwie określenie
„unionistyczna” z natury rzeczy nie mogli prezentować się jako partia niezależna od centrali londyń-skiej. Wagę tego ograniczenia zmniejsza jednak fakt, iż w ostatnich 40 latach to członkowie Szkockiej Partii Pracy stanowili fundament elity politycznej Szkocji.
48 T. Żyro, Wstęp do politologii, Warszawa 2004, s. 109.
49 Ibidem, s. 111. Autor stopniuje fragmentaryzację i całkowite odrzucenie kultury politycznej, za jej skrajny przykład (odmienny od Szkocji) określając działalność separatystów baskijskich.
• rachunek ekonomiczny, który według wielu, wskazuje na korzyści wypływające z niezależności Szkocji;
• słabość Szkockiej Partii Konserwatywnej i Unionistycznej;
• okres thatcheryzmu;
• zmiany podziałów socjopolitycznych;
• koniec kompromisowej kooperacji elit politycznych Anglii i Szkocji.
Wymienione determinanty wpłynęły na separatystyczne dążenia Szkotów z różnym natężeniem, niejednolite było także ich występowanie w czasie. Cechą wspólną owych czynników jest nie tylko fakt, że przyczyniły się do rozwoju oma-wianych dążeń, ale również zdeterminowały ich charakteru. W odróżnieniu od działaczy wielu innych podobnych ruchów, szkoccy separatyści działali w granicach porządku prawnego, akceptując jego podstawowe zasady i prezentując postawę legalizmu. Przejawem tego było m.in. odżegnywanie się od używania przemocy.
Dodatkowo, dążenia szkockie zostały silniej nakierunkowanie na sferę polityczno---ekonomiczną, niż kulturową. Michael Keating w ramach podsumowania stwierdził, że procesy, które osłabiają Unię Zjednoczonego Królestwa i zarazem wzmacniają separatystyczne dążenia Szkotów, odbywają się na trzech płaszczyznach 50. Pierwsza to zmiana tożsamości, w wyniku której coraz rzadziej mieszkańcy Szkocji określają się jako Brytyjczycy bardziej niż jako Szkoci. Druga płaszczyzna, to kryzys insty-tucjonalny, w wyniku którego brytyjskie organy rządowe, partie polityczne, związki zawodowe i inne instytucje nie pełnią już tak skutecznie roli integrującej i socjali-zującej, jak wcześniej. Trzecia płaszczyzna, to pragmatyczna kalkulacja potrzeby i przydatności Unii dla zapewnienia bezpieczeństwa, rozwoju ekonomicznego i stabilności społecznej.
Obecnie trudno jest jednoznacznie przewidzieć kierunek, w jakim mogą roz-winąć się opisywane zjawiska. Powrót do przeddewolucyjnego Zjednoczonego Królestwa lub utrzymanie podewolucyjnego stanu rzeczy wydają się jednak mało prawdopodobne. Wielość opisywanych zjawisk, usytuowanych na przeróżnych poziomach (od lokalnego, po kontynentalne i światowe) oraz przestrzeniach (od politycznej i społecznej, po ekonomiczną) wytwarzają presję, której specyfi czna konstrukcja Zjednoczonego Królestwa może nie sprostać.
50 M. Keating, op.cit., s. 158.
SUMMARY
S
COTLAND IN 1707 under the terms of Act of Union became integral part of Great Britain.Th is period lasted through three centuries. However, at the end of the 20th century in Scotland separatist circles started growing on, which in eff ect led to passing Scotland Act in 1997. As a result of devolution, power was partially transferred from a British Parliament to an inferior Scottish Parliament, created at the time. Finding causality between diverse political phenomena in British reality and separatist processes in Scotland was the purpose of this work. In author’s opinion, among the reasons of strengthening of Scottish separat-ist movement multiple factors should be mentioned: specifi c nature of unionism, crisis of unionism, popularization of Scottish affi liation, development of European Union, economic calculations, weakness of Scottish Conservative and Unionists Party, period of Th atcherism, changes of social cleavages and elite compromise’s breakdown.