Kontekst prawny i ekonomiczny – pojęcie „korporacja” a „spółka”

Drugim pojęciem wymagającym doprecyzowania jest występujący w literaturze splot pojęcia korporacji i spółki. Pojęcia te są używane zamiennie lub w sposób uzupełniający, bez rozważenia kontekstu kulturowego i prawnego.

Etymologicznie wyraz korporacja pochodzi od łacińskiego corporatio oznaczającego związek, połączenie części. Początkowo mianem korporacji określano jedynie gildie i cechy rzemieślnicze, jednak wraz z rozwojem gospodarki industrialnej mianem korporacji zaczęto określać przedsiębiorstwa funkcjonujące w formie spółek.

Biorąc pod uwagę uregulowania prawne, w myśl których w Polsce korporacją jest tylko i wyłącznie stowarzyszenie, w celu uniknięcia nieporozumień należy posługiwać się tym pojęciem, zastrzegając w jakim znaczeniu jest ono używane. Korporacja w szerszym znaczeniu to rodzaj organizacji (społecznej), posiadającej osobowość prawną, której istotnym substratem są jej członkowie (korporanci). Korporacjami prawa cywilnego są stowarzyszenia, spółdzielnie, związki zawodowe, zaś korporacjami prawa publicznego gminy¹⁷⁰.

W sensie węższym, ekonomicznym korporacja to forma prowadzenia działalności gospodarczej w formie spółki¹⁷¹ kapitałowej, rozumianej jako podmiot posiadający osobowość prawną, kreowany wskutek decyzji państwa, odrębny od swoich właścicieli i menedżerów, posiadającej sferą majątkową, mającej nieograniczony czas trwania, łatwość przenoszenia własności i ograniczoną odpowiedzialność” [Brigham 1996, s. 26].

Odmienne rozumienie poprzez pryzmat kulturowy pojęcia korporacji, odnajduje swoje odzwierciedlenie także w strukturach i strategiach korporacji, co przedstawiono w tabeli 4.

170

Korporacja przymusowa, ponieważ nie ma w niej swobody aktu woli członków, co do rozpoczęcia lub zakończenia przynależności do danej gminy przynależy się z mocy prawa przez sam fakt zamieszkiwania.

171

Tabela 4. Różnice narodowe warunkujące struktury i strategie korporacji

USA Niemcy Japonia

Instytucje polityczne

Liberalna demokracja, podział władzy, dobrze zorganizowane grupy inwestorów

Społeczna demokracja, słaba biurokracja, korporacyjno - usługowa spuścizna

Demokracja rozwojowa, silna biurokracja, wzajemne porozumienia między państwem i firmami

Instytucje gospodarcze

Zdecentralizowany, wolny rynek, rynek kapitałowym nie scentralizowany, silne tradycje antytrustowe

Rynek zorganizowany, scentralizowany, rynek kapitałowy, różne rodzaje firm, uniwersalne banki, scentralizowane w pewnym stopniu niektóre rynki sterowana odgórnie

Biurokracja, rynek trudny do penetracji oparty na bankach, scentralizowany rynek kapitałowy, sieci wytwórcze i kartele w przemysłach schyłkowych Panująca ideologia gospodarcza Wolna przedsiębiorczość i

liberalizm ^{Społeczne partnerstwo Technonacjonalizm}

Źródło: A. Gwiazda. Działalność korporacji ponadnarodowych w erze globalizacji, „Przegląd Organizacji”, 1998, Nr 11, w: L.W. Pauzy, S. Reich, National Structuries and Multinational Behavior; Enduring Differences in the Age of

Globalization, International Organization, 1997, nr 1.

W literaturze przedmiotu przedstawiono trzy koncepcje funkcjonowania korporacji, a mianowicie kontraktowa/kontraktualna, społeczna/komunitarna oraz koncesjonalna [Mesjasz 2007, s. 41].

Pierwsza traktuje korporację, jako efekt umowy zawartej w celach gospodarczych. „Ludzie, dążąc do osiągnięcia maksymalnych korzyści rynkowych, umówili się, aby założyć korporację. Jest wiec ona formą osiągania maksymalnej efektywności rynkowej przy najniższych kosztach transakcyjnych” [Lis i Sterniczuk 2005, s. 93]. W takim ujęciu korporacja odpowiada jedynie przed swoimi właścicielami i służy tylko ich celom.

Koncepcja kontraktualna traktuje korporację jako narzędzie do służenia społeczeństwu, a nienakierowane na indywidualne bogacenie się. Ponieważ korporacja posiada osobowość prawną, to w interesie całego społeczeństwa winna być kontrolowana, a ramy prawne tego systemu winny zostać zapewnione przez państwo, w wyniku wydanych regulacji prawnych.

Natomiast koncepcja koncesjonalna traktuje korporację jako efekt przywileju nadanego przez państwo, co wyrażone zostało zasadą ograniczonej odpowiedzialności majątkowej jej właścicieli oraz faktu, iż właścicielem aktywów jest byt prawny (korporacja) a nie państwo czy właściciele. W związku z tym korporacja realizuje swoje indywidualne cele i nie muszą być one wcale spójne z celami właścicieli czy państwa.

Wyrażane w kwestii koncepcji korporacji różnorodne zdania wynikają ze zróżnicowania kręgu kulturowego i procesu historycznego, w którym prowadzona była działalność w formie korporacji¹⁷².

W anglosaskim kręgu kulturowym do systemu prawnego pojęcie korporacji¹⁷³ wprowadzono w 1886 r., w wyniku uznania przez Sąd Najwyższy

Stanów Zjednoczonych korporacji za osobę prawną¹⁷⁴. Fakt ten zmienił sytuację,

gdyż do tego momentu korporacje były stowarzyszeniami ludzi wynajętych przez państwo do wykonania określonego zadania, powoływane dla z góry określonego celu, w określonym w statucie rodzajem działalności, na określony czas, które nie mogły posiadać udziałów w innych przedsiębiorstwach. Od 1886 r., mając nadaną im cechę „nieśmiertelności instytucjonalnej” i prawa podmiotowe korporacje rozpoczęły globalną ekspansję, a przyznanie im praw osób naturalnych, zrodziło zjawisko eksternalizacji¹⁷⁵ kosztów działalności.

Wynikiem powyższego była zmiana podejścia do określenia korporacji jako formy organizacyjnej obowiązującej w Stanach Zjednoczonych, gdzie była bytem istniejącym tylko w rozważaniach prawnych¹⁷⁶. Traktowanie korporacji jako osoby prawnej zaczęło oznaczać, iż w przypadku bankructwa jej członkowie

nie odpowiadali indywidualnie za jej długi¹⁷⁷. Uzyskanie przez podmiot

gospodarczy osobowości prawnej ograniczyło ryzyko tylko do wielkości zainwestowanego kapitału.

W Polsce w systemie prawnym do dziś nie zostało określone pojęcie korporacji odnoszące się do organizacji gospodarczej. Brak jest precyzyjnego określenia i dlatego pod tym pojęciem rozumiane jest stowarzyszenie powstałe w celach gospodarczych, które przyjmuje formę spółki prawa handlowego, w takiej formie, która z mocy prawa nadaje jej osobowość prawną, czyli

172

W USA korporacja była traktowana jako sieć umów między podmiotami, w Europie jako instytucja. 173

W anglosaskim kręgu kulturowym oznacza dosłownie spółkę lub „społeczność przedsiębiorców”. W założeniu korporacja miała służyć dobru społecznemu.

174

Jednak należy zauważyć, iż pojęcie korporacji po raz pierwszy zostało zdefiniowana przez prawo brytyjskie już w XV wieku.

175

Wg M. Friedmana to wpływ transakcji między dwiema stronami na trzecią stronę, która w tej transakcji nie uczestniczyła, ani się na nią nie godziła.

176

Jak stwierdził M. Friedman, korporacja jest sztuczną osobą i w tym sensie można mówić o jej sztucznej odpowiedzialności.

177

Cecha ta determinowała rozwój dużych przedsiębiorstw w formie korporacji. W przypadku braku rozdzielności majątkowej brak byłoby inwestorów, których paraliżowałaby wizja bankructwa i poniesienia nieograniczonych strat, a zaspokojenie roszczeń wierzycieli odbywało się z ich majątku osobistego.

w formie spółek kapitałowych. W Polsce, szczegółowe uregulowanie w tym

zakresie zawiera Kodeks spółek handlowych¹⁷⁸ [Ustawa z 15 września 2000].

W warunkach polskich definicję korporacji zaproponował

M. Kucharski, który podkreślił, że na „podstawie analizy otoczenia¹⁷⁹ można stwierdzić, że korporacja, jako forma organizacyjna daje się wyodrębnić spośród wszystkich form zorganizowanej działalności gospodarczej” [Kucharski 2005, s. 34]. Korporacja, według tego Autora charakteryzuje przedsiębiorstwo, w którym średnioroczne zatrudnienie przekracza 250 osób lub przedsiębiorstwo o obrotach większych niż 7,5 mln euro lub ogólnym bilansie rocznym większym niż 15 mln euro)¹⁸⁰, „silnie oddziałujące na otoczenie zewnętrzne, posiadające wyrazistą kulturę organizacyjną, o nieokreślonym czasie trwania, tworzące synergię różnych typów w oparciu o posiadane zasoby, działające pod silnym imperatywem technologicznym, o złożonej strukturze wewnętrznej i działające na wielu rynkach, działające w oparciu o strategie długookresowe, realizujące misję organizacji, zarządzane przez grupę specjalistów, przedsiębiorstwo prywatne (podlegające nadzorowi korporacyjnemu) o własności na częściach ułamkowych” [Kucharski 2005, s. 34].

W zaproponowanej definicji znalazły się zapisy ustawy

o rachunkowości, w części odnoszącej się do skonsolidowanych sprawozdań finansowych grupy kapitałowej. Ponadto zaproponowana definicja zaliczenia danego podmiotu gospodarczego do korporacji związana jest z ponad 30% wielkością udziału przedsiębiorstwa w obrocie handlowym kraju będącego siedzibą przedsiębiorstwa¹⁸¹. Związane jest to z faktem, iż „korporacje realizują duże oszczędności w wyniku wykorzystania wahań stóp procentowych, kursów walutowych, oraz zmniejszania obciążeń podatkowych” [Sowa 2004a, s. 24].

178

Zob. art. 3 k.s.h. Kodeks definiuje formę spółki handlowej z podziałem na spółkę jawną, partnerską, komandytową, komandytowo-akcyjną, spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną, klasyfikując w odrębnych działach uregulowania dotyczące spółek osobowych i kapitałowych.

179

Struktury organizacyjnej, kultury, strategii i zarządzania, prawa i polityki, technologii, struktury fizycznej, środowiska naturalnego, struktury społecznej.

180

Cześć definicji zmieniono na podstawie zapisów nowelizacji ustawy o rachunkowości (Ustawa z 18 marca 2008 r. o zmianie ustawy o rachunkowości – Dz. U. z 2008 r., Nr 63, poz. 393). Pierwotnie zapisy dotyczyły przedsiębiorstwa o obrotach większych niż 40 mln euro lub ogólnym bilansie rocznym większym niż 27 mln euro. 181

Próbę usystematyzowania pojęcia korporacji zaprezentował także J.S. Czarniecki. Według tego Autora „korporacja to przedsiębiorstwo w formie spółki kapitałowej, które możne uczestniczyć i odnosić sukcesy w procesach gospodarczych na równi z globalnymi konkurentami z powodu kompetencji i innych zasobów, jakimi skutecznie dysponuje. Nie ma tu znaczenia wielkość przedsiębiorstwa i to, w jakim zakresie jest ono znane” [Czarniecki 2009, s. 9]. Uzupełniając przedstawioną definicję, wskazane byłoby jej zawężenie do przedsiębiorstw prowadzonych w formie spółek prawa handlowego w stosunku,

do których zastosowanie znajdują przepisy ustawy o rachunkowości¹⁸².

W przypadku korporacji akcjonariusz/udziałowiec staje się właścicielem tytułu prawnego do uprawnień przypisanych do papieru wartościowego i nie ma nic wspólnego z własnością zasobów spółki, gdyż to spółka ma pełną władzę nad zasobami. „Za wzrost i rozwój spółki odpowiedzialne są osoby (zarząd), które nic nie mają wspólnego z jej własnością; z efektów zaś (pozytywnych, ale i negatywnych) mają korzystać osoby (akcjonariusze), które w istocie nie mają żadnego wpływu na zarządzanie” [Czarniecki 2009, s. 15]. Współczesna korporacja to przedsiębiorstwo oparte na kapitałach indywidualnych akcjonariuszy, którego papiery wartościowe są przedmiotem obrotu na rynku kapitałowym. Zgodnie z powyższą koncepcją za korporacje można uznać tylko przedsiębiorstwa których akcje są notowane na giełdzie.

Reasumując, w warunkach krajowych mianem korporacji należy określać przedsiębiorstwo, które jest spółką kapitałową i które z mocy prawa nabywa

osobowość prawną¹⁸³. Tak określony zakres pojęciowy ogranicza zakres

podmiotowy zagadnienia corporate governance do oceny dokonywanej w dalszej części rozprawy, jedynie w stosunku do przedsiębiorstw działających w formie spółki akcyjnej i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, które prowadzą pełną rachunkowość¹⁸⁴.

182

Tj. obowiązek prowadzenia pełnej księgowości. Uwzględnienie powyższego kryterium związane jest z główną zasadą pełnej księgowości, tj. prowadzeniem bardzo dokładnej ewidencji wszystkich operacji finansowych w przedsiębiorstwie. Dzięki temu można dokładnie prześledzić wydatki, dokonać analiz finansowych, planować kolejne działania przedsiębiorstwa. Istotną, a może nawet najważniejszą jest funkcja kontrolna stanu majątkowego i funkcja informacyjna pełnej rachunkowości.

183

Za korporację należy uznać spółkę z ograniczoną osobowością i spółkę akcyjną. 184