Problemy terminologiczne pojęcia „przedsiębiorstwo” i „firma”

Pierwszym pojęciem, które wymaga doprecyzowania, w aspekcie rozpatrywania funkcjonowania systemu corporate governance jest pojęcie przedsiębiorstwa, którego sposób definiowania zależy od rodzaju nauki, której jest ono przedmiotem zainteresowania¹⁵⁶.

Pojęcie przedsiębiorstwa jest „trudne do zdefiniowania ze względu na złożoność, wieloznaczność i wielopostaciowość zjawisk, które odzwierciedla” [J. Lichtarski 2007, s. 68]. W naukach o zarządzaniu przedsiębiorstwo jest

156

W naukach o prawie termin „przedsiębiorstwo” ma trzy podstawowe znaczenia: podmiotowe, przedmiotowe i funkcjonalne.

traktowane jako „złożony system socjotechniczny o określonych relacjach wewnętrznych i zewnętrznych” [Otta 1994, s. 12]. Podstawowymi cechami

przedsiębiorstwa jest występowanie systemu, który składa się

z uporządkowanych i powiązanych ze sobą części, wydzielonych pod względem organizacyjnym i własnościowym. Przedsiębiorstwo jest podmiotem, który reaguje na oddziaływanie zewnętrzne, podejmując autonomiczne decyzje, organizacją, systemem socjotechnicznym¹⁵⁷, posiadającą ustalone uprawnienia do dysponowania swoimi zasobami, a jednocześnie jest systemem otwartym, gdyż wymienia z otoczeniem zasoby, energię i informacje.

Zgodnie z przedstawionym przez S. Sudoła stanowiskiem

„przedsiębiorstwo jest jednostką (podmiotem) prowadzą, motywowaną chęcią uzyskania korzyści majątkowych, działalność gospodarczą, mającą na celu zaspokojenie potrzeb innych podmiotów życia społecznego przez wytwarzanie produktów lub świadczenie usług, przy czym działalność ta jest prowadzona samodzielnie na ryzyko właściciela(i).” [Sudoł 1999, s. 39]. Przedstawione pojęcie zostało poszerzone o aspekt organizacyjny przez J. Licharskiego, gdyż według tego autora „przedsiębiorstwo to osoba lub zespół osób wyposażonych w odpowiednie zasoby, prowadzących działalność gospodarczą, polegającą na wytworzeniu produktów lub świadczeniu usług służących zaspokajaniu ludzkich potrzeb, realizowana w celach zarobkowych, w sposób zorganizowany i ciągły, w warunkach wyodrębnienie ekonomicznego i prawnego.” [J. Lichtarski 2007, s. 70]. Powyższe definicje traktują jednak przedsiębiorstwo zgodnie z ujęciem neoklasycznym jako „czarną skrzynkę”. Uwzględniając to jak cele właścicieli i środki przez nich użyte wpływają na osiągany wynik przedsiębiorstwa pod tym pojęciem winna być rozumiana jedna „z form prawnych służących do budowania umownych związków między jego twórcami oraz ustalenie ich praw do posiadanych aktywów i korzystania z kreowanych strumieni pieniężnych” [E. Urbanowska-Sojkin 2008, s. 29].

157

Ludzie w ramach przedsiębiorstwa, wykorzystują maszyny i urządzenia przy zastosowaniu określonych metod i sposobów działania.

W ujęciu prawnym przedsiębiorstwo jest definiowane w trzech znaczeniach. W znaczeniu podmiotowym pojęcie przedsiębiorstwa jest

synonimem pojęcia przedsiębiorcy (wcześniej kupca oraz podmiotu

gospodarczego), po raz pierwszy użytym w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji [Ustawa z 19 kwietnia 1993], a zdefiniowanym także w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej [Ustawia z 2 lipca 2004]. Osoby i jednostki organizacyjne mogą być uznane za przedsiębiorcę jedynie wtedy, kiedy wykonują działalność gospodarczą „we własnym imieniu”, czyli prowadzą

działalność gospodarczą w sposób prawnie niezależny¹⁵⁸, a ponadto

bezpośrednio uzyskują prawa i obowiązki związane z tą działalnością.

W znaczeniu przedmiotowym pojęcie przedsiębiorstwo zostało

zdefiniowane w art. 551 Kodeksu cywilnego [Ustawa z 23 kwietnia 1964], zgodnie z którym przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych, przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym stanowi przedmiot określonych stosunków cywilnoprawnych, czynności prawnych i obrotu gospodarczego.

W znaczeniu funkcjonalnym przedsiębiorstwo oznacza prowadzenie stałej i zawodowej działalności gospodarczej¹⁵⁹.

Reasumując, za przedsiębiorstwo uważa się zespół osobowych, rzeczowych oraz finansowych czynników wytwórczych, zorganizowanych i skoordynowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej, związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług.

W polskiej praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa funkcjonują

w różnych formach organizacyjno-prawnych¹⁶⁰. Każde jest wyodrębnione

z otoczenia pod względem organizacyjnym¹⁶¹ i prawnym¹⁶², którego wyrazem

158

Bez korzystania z cudzej podmiotowości prawnej. 159

Zob. A. Kidyba, Prawo handlowe, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2004. Zob. art. 8 § 2 i art. 22 § 1 Kodeksu spółek handlowych - Ustawa z dnia 15 września 2000 r., Dz. U. z 2000 r., Nr 94, poz. 1037.

160

Którymi są: spółki prawa cywilnego i handlowego, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz jednoosobowe formy prowadzenia działalności gospodarczej.

161

Odrębność organizacyjna wynika z tego, że organ założycielski lub właściciel na wyodrębnionym terenie tworzy pewną całość techniczno-produkcyjną.

162

Odrębność prawna oznacza, że przedsiębiorstwo może zawierać umowy z kontrahentami, zaciągać zobowiązania oraz odpowiadać wobec prawa za skutki swych działań.

jest posiadanie osobowości prawnej, która „jest prawnym wyrazem

ekonomicznej odrębności przedsiębiorstwa” [Knapik 1990, s. 18]

i wyodrębnione ekonomicznie¹⁶³. Prowadząc działalność, przedsiębiorstwo

wykonuje szereg czynności, które po usystematyzowaniu według rodzaju działań

nazywane są, zgodnie z klasyfikacją H. Fayola¹⁶⁴, funkcjami. Z kolei

P.F. Drucker wyróżnił dwie podstawowe funkcje przedsiębiorstwa – marketing i innowacje [Drucker 1998].

W uzupełnieniu podstawowych funkcji „rynkowych”, według

M. Strużyckiego do przedsiębiorstwa należy także funkcja alokacyjna¹⁶⁵, funkcja

bilansowa¹⁶⁶ oraz funkcja efektywnościowa¹⁶⁷. Stały proces konfrontacji

wymagań stawianych przez rynek produktom powoduje, iż przedsiębiorstwo pełni także funkcję weryfikacyjną i informacyjną¹⁶⁸. „Wzajemne oddziaływanie producentów i konsumentów powoduje, że producenci starają się dostarczać

wyroby o wyższej jakości i niższej cenie¹⁶⁹, co generuje wprowadzanie nowych

produktów” [Strużycki 1992, s. 118-131].

W tym kontekście należy zwrócić uwagę na stereotypowe używanie wyrażenia „firma” jako zamiennika pojęcia przedsiębiorstwo, które zgodnie z art. 43 k.c. [Ustawa dnia 23 kwietnia 1964] jest nazwą, pod którą osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna prowadzi we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Z kolei w rozumieniu art. 160 § 1 k.s.h. [Ustawa 15 września 2000] (dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) oraz art. 305 § 1 k.s.h. (dla spółki akcyjnej) „firma” jest wymaganą przepisami nazwą spółki prawa handlowego i jedynie wyróżnia dane przedsiębiorstwo.

163

Odrębność ekonomiczna to możliwość dysponowania zasobami rzeczowymi i finansowymi, niezbędnymi do prowadzonej działalności gospodarczej, która jest celem funkcjonowania przedsiębiorstwa.

164

Który podzielił czynności związane z działalnością przedsiębiorstwa na sześć grup: techniczne (produkcja, przeróbki), finansowe (poszukiwanie kapitałów i obrót nimi), handlowe (kupno, sprzedaż, wymiana), ubezpieczeniowe (ochrona majątku i osób), rachunkowe (inwentaryzacja, sprawozdania, statystyka), administracyjne (przewidywanie, organizowanie, rozkazodawstwo, koordynacja i kontrola). H Fayol zwrócił uwagę, że od realizowania w sposób ciągły tych funkcji oraz od przestrzegania określonych reguł zależy sprawne funkcjonowanie przedsiębiorstwa.

165

Która polega na takim gospodarowaniu zasobami, by przedsiębiorstwo osiągnęło maksymalizację dochodów oraz dobrą pozycję rynkową.

166

Która polega na zestawianiu ponoszonych kosztów i osiąganych przychodów oraz dostosowywaniu struktury produktów do potrzeb rynku.

167

Polegająca na takim organizowaniu procesów w przedsiębiorstwie, by mogło ono osiągać planowane zyski przy zachowaniu pozycji rynkowej.

168

Związanej z aktywnym zbieraniem informacji, ich gromadzeniem i przetwarzaniem. 169