Podsystemy corporate governance w Federacji Rosyjskiej, Chinach

W związku z faktem, iż we współczesnej gospodarce kształtujące się podsystemy corporate governance w państwach takich jak Rosja, Chiny czy Indie mają istotne znaczenie dla przyszłego globalnego kształtu corporate governance niezbędnym wydaje się przedstawienie podsystemów corporate governance funkcjonujących w krajach „nowej triady”⁸⁶.

W Rosji, w systemie prawnym nie występuje kodeksowa regulacja instytucji i organów spółki, lecz stosowane są przepisy zawarte w ustawie z dnia 30 listopada 1994 r., tj. Kodeks Cywilny Federacji Rosyjskiej (Гражданский кодекс Российской Федерации) oraz w ustawie z 26 grudnia 1995 r. o spółkach akcyjnych (Закон об акционерных обществах) lub w ustawie z 8 lutego 1998 r. o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością (Закон об обществах с ограниченной ответственностью), odpowiednio do każdej z form.

Przemiany polityczno-gospodarcze ubiegłego wieku spowodowały, że zagadnienie funkcjonowania corporate governance, aż do kryzysu 1998 r. pozostawało w Rosji niedoceniane. Konieczność przyciągnięcia do Rosji kapitału zagranicznego spowodowała przyjęcie systemu monistycznego. W latach 1992-1995 uruchomiono w Rosji program prywatyzacji voucherowej, dokonując sprzedażny akcji średnich i dużych przedsiębiorstw⁸⁷,w wyniku której kontrolę przejęli głównie udziałowcy wewnętrzni⁸⁸ i wykształciły się powiązania FIG⁸⁹.

85

W postaci funkcjonownaia ryneku kapitałowego. 86

Pojęcie związane z funkcjonowaniem „starej triady”, do której zaliczono USA, UE, Japonię. 87

Od 2004 r. do chwili obecnej widoczny jest odwrotny trend, a mianowicie wzrost udziału własności państwowej. 88

Głównie menedżerowie. 89

W podsystemie rosyjskim istotną rolę odgrywa rynek kontroli korporacyjnej⁹⁰, na którym zastosowanie znalazły takie metody jak „wykupywanie pakietów akcji na rynku wtórnym, lobbowanie za prywatyzacją, wykupywanie długów i przekształcanie ich w majątek przedsiębiorstwa, inkorporacja docelowej firmy w spółkę holdingową za pomocą metod administracyjnych, przejęcie kontroli przez procedurę bankructwa, albo w wyniku (często sfałszowanego) postępowania sądowego” [Grabowicki i Fiedorczuk 2010, s. 132]. W ostatniej dekadzie, rosyjski podsystem corporate governance jest w fazie kształtowania

się, głównie pod wpływem działań ustawodawczych⁹¹.

Przemiana polityczno-gospodarcza która dokonała się w Rosji w latach 90-tych ubiegłego wieku wpłynęła także na jej południowego sąsiada, tj. Chiny. Jednak w przypadku tego kraju zmiany te miały jednak charakter wyłącznie gospodarczy. Przedstawiając występujący w Chinach podsystem corporate governance należy wziąć pod uwagę specyfikę historyczną wynikającą z faktu, iż do końca XIX w. chińskie władze nie zezwalały prywatnemu kapitałowi na angażowanie się w przedsięwzięcia przemysłowe. „Wyjątek stanowiły kontrolowane przez państwo, lecz zarządzane i finansowane przez prywatnych przedsiębiorców, tzw. monopole imperialne, występujące w takich branżach jak przemysł solny, jedwabniczy czy porcelanowy” [Studziński 2012a, s. 64]. W 1895 r., rząd cesarski został zmuszony do wydania pozwolenia na działalność niezależnych od prawa miejscowego prywatnych kompanii handlowych. Rząd Chin ustanowił w 1904 r. nowe Prawo Korporacji, które stanowiło skróconą wersję ówczesnych regulacji angielskich i japońskich. Dalszy rozwój nastąpił po

reformach gospodarczych⁹² wprowadzonych w 1978 r., które spowodowały

odrodzenia sektora prywatnego⁹³. Wprowadzona w 1988 r. ustawa

występują powiązania zarówno kapitałowe, jak i personalne w grupie łączącej w sobie banki i przedsiębiorstwa - bliźniacze w stosunku do japońskich keiretsu.

90

Zgodnie z danymi Dumy Państwowej FR w samym tylko 2002 r. zostało odnotowanych 1870 przypadków przejęć firm.

91

Ustawa o spółkach akcyjnych z 1996 r., Ustawa o rynkach papierów wartościowych z 1996 r., Ustawa o ochronie praw inwestorów z 1999 r., Kodeks Nadzoru Korporacyjnego (Code of Corporate Conduct) z 2002 r. wprowadzony przez Federalną Służbę Rynków Finansowych, wzorowany na Zasadach Nadzoru Korporacyjnego OECD. Por. D. Mccarthy, S. Puffer, Interpreting the ethicalyity of corporate goovernance decision in Russia, The Academy of Management Reviev 2008, vol. 33, no. 1.

92

Pod koniec lat 80. XX w.władze państwa podjęły inicjatywę zwiększenia efektywności przedsiębiorstw państwowych, wówczas bez osobowości prawnej, określanych jako „fabryki" (Gongchang).

93

o przedsiębiorstwach państwowych nadała „fabrykom” osobowość prawną, zwiększając swobodę działania zarządzających. „Model opierający się na przedsiębiorstwach państwowych, zobowiązanych do przekazywania skarbowi państwa stałych kwot dochodu, zwany modelem Transformacyjnym albo Kontraktowym, dominował w Chinach aż do 1993 r., kiedy został uchwalony chiński kodeks handlowy [Studziński 2012a, s. 66]. W 1993 r. wprowadzono kodeks, który stanowił podstawę dla transformacji przedsiębiorstw państwowych w spółki handlowe. Ustrój spółek handlowych, oparto na trzech ciałach zarządzających, tj. zgromadzeniu akcjonariuszy, radzie nadzorczej oraz zarządzie. Chiński kodeks nie przewidywał hierarchicznej zależności pomiędzy radą nadzorczą a zarządem. Członkowie obydwu ciał są powoływani oraz odpowiadają bezpośrednio przed akcjonariuszami. Dalszy rozwój chińskiego podsystemu corporate governance związany był z otwarciem na zagraniczne kapitały. W izolowanych strefach gospodarczych na wybrzeżu Chin⁹⁴ powstał „hybrydowy system biurokratycznego kapitalizmu” [Moszyński 2007, s. 123]. W 1990 r. przywrócono funkcjonowanie instytucji giełd⁹⁵ - Shanghai Stock Exchange (SSE) oraz Shenzhenie Stock Exchange, a po 1997 r. włączono także

giełdę w Hongkongu (HKSE)⁹⁶.

Proces przyswajania przez Chiny anglosaskiego systemu corporate governance zakończyło przyjęcie systemu monistycznego w wersji, w której działalność chińskich przedsiębiorstw, umiejscowionych głównie w SEZ-ach, charakteryzuje występowanie „podwójnych organów nadzoru – reprezentujących interesy prywatnego inwestora oraz władz” [Moszyński 2007, s. 133]. Chiński podsystem corporate governance, charakteryzuje się wysokim udziałem skarbu państwa we własności i kontroli spółek, dlatego określany jest mianem modelu „opartego na kontroli” (control based model) lub „modelem głównego gracza”

94

W Shenzhen utworzono pierwszą w Chinach specjalną strefę ekonomiczną – SEZ. 95

Giełda został utworzona w Chinach już w 1870 r., przetrwała dwa krachy, w 1883 r. i w 1922 r., ale ze względu na niską płynność i czynniki polityczne Chiny nie podążyły drogą gospodarki rynkowej. Por. R. K. Morck, L Steier, The

global history of Corporate Governance, National Bureau of Economic Research, Cambridge 2005, s. 6-8.

96

Parkiet w Szanghaju został podzielony na dwie części: rynek akcji A (w walucie chińskiej, początkowo przeznaczony dla inwestorów krajowych, a od 2003 r. dla zagranicznych inwestorów instytucjonalnych, którzy posiadają specjalne zezwolenia) i rynek akcji B (w walucie USD, pierwotnie dla inwestorów zagranicznych, a od 2001 r. także chińskich).

(keyman model)⁹⁷. Innym wyróżniającym elementem podsystemu chińskiego „jest wprowadzona w 1996 r. tzw. zasada głównego banku (Main Bank System), zgodnie z którą każde przedsiębiorstwo jest zobowiązane do przekazywania swojemu bankowi (wybranemu przez radę nadzorczą) rozszerzonych informacji i sprawozdań, jak również do poddania się audytom zleconym przez taki bank” [Studziński 2012a, s. 68].

„Formalnie corporate governance w Chinach jest nakierowany na rynkowy mechanizm nadzoru, gdyż teoretycznie rynek giełdowy jest

wystarczająco skuteczny, żeby ceny akcji odzwierciedlały wartość

przedsiębiorstwa. Faktycznie zaś ceny akcji na rynkach giełdowych Chin, są często kształtowane przez czysto spekulacyjną działalność” [Chong-En, i in. 2004, s. 601]. Pomimo funkcjonowania rynku kapitałowego, w podsystemie chińskim rynek kontroli nie istnieje, gdyż członkowie kadry kierowniczej są mianowani przez agencje rządowe, a w gospodarce występuje dominacja państwa.

Kolejnym krajem którego wpływ na globalny system corporate governance nie można pominąć są Indie. Jeszcze pod brytyjskim protektoratem funkcjonował tam system monistyczny, a po uzyskaniu niepodległości w 1947 r., aż do lat dziewięćdziesiątych, pomimo obowiązywania Companies Act z 1956 r., to państwo sprawowała kontrolą nad sektorem prywatnym i handlem zagranicznym [Studziński 2012a]. W 1991 r. przeprowadzono prywatyzację przedsiębiorstw państwowych, przyjmując system monistyczny, uwzględniając jednak specyfikę istnienia indyjskich, rodzinnych grup przemysłowych, o charakterze japońskiego kairetsu czy koreańskiego chaebol⁹⁸.

Formalnie indyjski system jest jednym z oferujących najwyższy poziom ochrony inwestora w świecie, ponieważ jednak własność przedsiębiorstw jest silnie skoncentrowana w grupie „rodzin przemysłowych”, system ten nie dąży do zapewnienia ochrony udziałowcom mniejszościowym. „Wysokiemu poziomowi

koncentracji własności, charakterystycznemu dla piramidalnych grup

97

Rząd chiński stosuje metody utrwalania swojej pozycji (np. upublicznianie spółek poprzez emisję tzw. akcji państwowych, których posiadaczem może być tylko skarb państwa).

98

Opracowano na podstawie R. K. Morck , L. Steier, The global history of Corporate Governance, National Bureau of Economic Research, Cambridge 2005, s. 10-12.

kapitałowych, towarzyszy zjawisko „tunelowania" wartości, czyli transferu zysków i aktywów z przedsiębiorstw na rzecz podmiotów i osób, które je kontrolują. Według wielu ekspertów, jest to jeden z najistotniejszych problemów indyjskiego systemu ładu korporacyjnego” [Studziński 2012a, s. 64].

Obecnie, poprzez zastosowanie zasad dobrych praktyk, „a zwłaszcza ulepszenie egzekucji praw udziałowca, w wyniku wprowadzenia w życie zapisów Companies Act z 1994 r., nowo powstające przedsiębiorstwa, jak np. Infosys, są już wolne od wpływu przemysłowych grup rodzinnych i w centrum zainteresowania znajduje się indywidualny akcjonariusz” [Chakrabarti, Megginson i Yadav 2008, s. 70].

Biorąc pod uwagę, zarówno obszar terytorialny stosowania systemu monistycznego, jak i dominującą w skali globalnej ilość korporacji (spółek)

funkcjonujących w opisywanych krajach, należy uznać, iż system

jednopoziomowy jest obecnie systemem dominującym⁹⁹, a jego znaczenie będzie

sukcesywnie wzrastało wraz z ekspansją przedsiębiorstw mających siedzibę w tych krajach.