Krótka charakterystyka dziecka zdolnego 2

W świadomości społecznej funkcjonują różne stereotypy na temat dziecka zdolnego. W opinii rodziców dziecko takie jest grzeczne i ma dobre oceny, w opinii rówieśników to „kujon” bez przyjaciół. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele prób zdefi -niowania, kim jest dziecko zdolne,uwarunkowań jego rozwoju, potrzeb oraz sposo-bów wspierania.

U dzieci zdolnych charakterystyczne jest przyspieszenie tempa rozwoju psychofi -zycznego. Już jako niemowlęta, dzieci te mniej śpią, są zainteresowane otoczeniem i żywo reagują na zmiany wokół siebie, szybciej od innych zaczynają chodzić i mówić, mają bogaty zasób słów, preferują, zabawy charakterystyczne dla dzieci starszych, ujawniają rozległe zainteresowania poznawcze. Często przed pójściem do szkoły opa-nowują umiejętność czytania3. W szkole dzieci takie łatwo i szybko przyswajają wiado-mości i umiejętności oraz osiągają wysokie wyniki w nauce. Poza ponadprzeciętnym rozwojem intelektu można u nich zauważyć ciekawość świata, szeroki wachlarz zain-teresowań, wysoką zdolność koncentracji, wyobraźnię, fantazję, oryginalność zadawa-nych pytań i wysuwazadawa-nych suges i, poczucie humoru4.

1 W artykule wykorzystano fragmenty pracy licencjackiej Eweliny Bercal Praca z dzieckiem zdolnym w szkole podstawowej, która powstała na Wydziale Nauk Humanistycznych (obec-nie Wydział Psychologii i Nauk Humanistycznych) Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Promotorem pracy była dr Krystyna Grzesiak. Praca pisana została w roku akademickim 2009/2010. Obrona odbyła się 28.05.2010.

2 W tekście wykorzystano fragment poradnika dla rodziców Kim zostanie moje dziecko?, au-torstwa K. Grzesiak, B. Zinkiewicz, Kraków 2011.

3 Z. Włodarski, Wprowadzenie do psychologii. Podręcznik dla nauczycieli, Warszawa 1996.

4 Charakterystykę sylwetki ucznia zdolnego znaleźć można również w opracowaniu A. Misiuk, Dziecko zdolne w klasie szkolnej, [w:] Pedagogiczne i społeczne uwarunkowania uzdolnio-nych dzieci i młodzieży, red. O. Boczarowa, J. Aksman, Kraków 2010.

138 |

Z powodu różnych cech osobowości, sposobów funkcjonowania oraz dokonań dziecko zdolne można zdefi niować w ujęciu psychologicznym, pedagogicznym i pedago-giczno-psychologicznym5. W ujęciu psychologicznym dziecko zdolne charakteryzuje się wysokim ilorazem inteligencji oraz wysokim poziomem twórczym. Dzięki temu potrafi odejść od rutynowych rozwiązań, podejmuje się realizacji innowacyjnych projektów i przedsięwzięć. W ujęciu pedagogicznym dziecko zdolne to uczeń, który ma wzorowe zachowanie i bardzo dobre wyniki w nauce. W ujęciu pedagogiczno-psychologicznym charakterystyka ucznia zdolnego uzupełniana jest o właściwości motywacji i funkcjo-nowania społecznego.

Tabela 1. Specyfi czne cechy dzieci zdolnych (w ujęciu różnych autorów)6

Swobodne posługiwanie się językiem ojczystym, zdolność logicznego rozumowania, kre-atywność, zdolność łączenia, a także kwes onowania pojęć i pomysłów, umiejętność bie-głego czytania, umiejętność rozwiązywania problemów, zdolności interpersonalne oraz intrapersonalne.

Prawidłowe kojarzenie i rozumowanie, ciekawość świata i ludzi, dar bystrej obserwacji otoczenia, wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez dłuższy czas na tym, co je interesuje, ciekawe, oryginalne pomysły, wyrażanie swoich wrażeń, myśli i emocji w różnej formie, np. muzyce, tańcu, plastyce, w słowie lub piśmie, niezależna postawa, obrona swoich poglądów i pomysłów.

Preferowanie pracy samodzielnej, zagłębianie się w szczególnie interesujące dziedziny, stawianie sobie nowych wyzwań i samodzielne wyszukiwanie problemów do rozwiąza-nia, traktowanie własnych dążeń intelektualnych jako wyzwań i przyjemności, duże po-czucie sprawiedliwości, wysoki poziom oceny moralnej, łatwość nawiązywania kontak-tów z ludźmi, zdolności przywódcze, idealista, perfekcjonista, wysokie wymagania wobec siebie i innych.

Wyjątkowa umiejętność wnioskowania, wysuwanie niezwykłych i oryginalnych suges i, brak wytrwałości w wykonywaniu rutynowych zadań.

Niezależna postawa, bronienie swoich poglądów i pomysłów, krytycyzm wobec treści i metod nauczania, wysoki poziom wrażliwości, wymyślanie nowych zabaw, opowiadań, sytuacji realnych lub abstrakcyjnych, niezależna postawa wobec innych, dziecko potrafi bronić swoich racji, duża potrzeba uznania.

5 T. Giza, Podstawy pracy z uczniem zdolnym, Kielce 2011, s. 61.

6 Opracowanie własne na podstawie J. Bates, S. Munday, Dzieci zdolne, ambitne i utalento-wane, tłum. R. Waliś, Warszawa 2005, s. 72; M. Partyka, Zdolni, utalentowani, twórczy, War-szawa 1999, s. 53; I. Fechner-Sędzicka, Szkolny system wspierania zdolności. Jak rozpoznać i rozwijać dziecięce uzdolnienia?, Toruń 2003, s. 16; G. Zając, Praca z dzieckiem zdolnym, „Życie Szkoły” 2008, nr 2, s. 46; I. Borzym, Uczniowie zdolni, Warszawa 1979, s. 93–94; T. Le-wowicki, Kształcenie uczniów zdolnych, Warszawa 1980, s. 58–59; M. Marzec, Uczeń zdolny niespecjalnej troski, „Psychologia w Szkole” 2008, nr 1, s. 47–48.

Dziecko zdolne w szkole podstawowej

| 139

Stanowczość, inicjatywa, aktywność, samowystarczalność, silna motywacja, umiłowanie i zapał do pracy, duża wiedza i chaotyczne jej stosowanie, brak przywiązywania wagi do spraw materialnych, bardziej „kobiece” zainteresowania, brak męskiej agresywności, in-trowertyk, człowiek niezbyt towarzyski, pełen rezerwy, emocjonalnie mało zrównoważo-ny, skutecznie wykorzystujący swoją zmienność w działaniu.

Umiejętność czytania zdobyta przed nauką szkolną (w przedszkolu), duża zdolność obser-wacji, szybka reakcja na nowe idee, skuteczne i częste korzystanie z biblioteki, zdolność operowania liczbami w arytmetyce.

Zainteresowanie problemami fi lozofi cznymi, trafność sądów, ponadprzeciętne zdolności analizowania i syntezowania, znakomita, wierna i trafna pamięć, połączona z umiejętno-ścią wykorzystywania przechowywanych informacji, dar bystrej obserwacji otoczenia.

T. Lewowicki defi niuje uczniów zdolnych jako mających odpowiednio wysoki po-ziom zdolności ogólnych do uczenia się, określone zdolności specjalne oraz wysokie osiągnięcia lub możliwość takich osiągnięć w różnych dziedzinach działalności7.

Zdolności dziecka specjalizują się w miarę upływu lat. Im młodsze dziecko, tym charakter jego uzdolnień jest bardziej ogólny. Najwcześniej pojawiają się u dzieci zdol-ności artystyczne, zwłaszcza plastyczne i muzyczne (przykładowo W.A. Mozart swoje utwory zaczął komponować jako kilkuletnie dziecko, gdy miał 6 lat, ukazały się drukiem jego pierwsze Sonaty skrzypcowe, F. Chopin w 8. roku życia skomponował Poloneza

G-moll). Odpowiednio wczesne rozpoznanie zdolności jest bardzo ważne ze względu

na możliwość ich stymulowania. Jeśli rodzice nie mają pewności, czy ich dziecko jest zdolne, zastanawiają się nad wyborem szkoły czy zajęć dodatkowych, potrzebują fa-chowej pomocy w tym względzie, mogą skorzystać z pomocy poradni psychologiczno--pedagogicznej.

Dzieci zdolne nie zawsze, jak mogłoby się to wydawać, osiągają bardzo dobre wyni-ki w nauce. Na niepowodzenia szkolne dzieci zdolnych mają wpływ:

• Właściwości psychofi zyczne: nieśmiałość, nadpobudliwość, często perfekcjonizm i problemy w radzeniu sobie z porażką, nadmierna koncentracja na sobie, chwiej-ność emocjonalna, niskie poczucie własnej wartości, brak wytrwałości w wykony-waniu rutynowych zadań, trudności w przystosowykony-waniu się do grupy rówieśniczej (chęć dominacji, rywalizacji, inność), czasem mniejsza sprawność fi zyczna;

• Przyczyny związane ze środowiskiem rodzinnym: blokowanie aktywności i cieka-wości poznawczej dziecka (rodzice chcą mieć dziecko „normalne”, niesprawiające problemów) bądź wymaganie od niego ciągłego potwierdzania nadzwyczajnych zdolności intelektualnych, dziecko nie jest w stanie im sprostać, co wywołuje u nie-go frustrację;

• Przyczyny związane ze środowiskiem szkolnym: brak indywidualnego podejścia do potrzeb i możliwości dziecka zdolnego, nastawienie na pracę z uczniami o przecięt-nych zdolnościach8.

7 T. Lewowicki, op. cit., s. 48.

8 B. Dyrda, Zjawiska niepowodzeń szkolnych uczniów zdolnych, rozpoznawanie i przeciwdzia-łania, Kraków 2007.

140 |

W ostatnim czasie coraz więcej uwagi poświęca się Syndromowi Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych (SNOS). Syndrom pojawia się, gdy dziecko zdolne zaczyna pra-cować znacznie poniżej swoich możliwości. Dzieci dotknięte syndromem zapominają o odrobieniu pracy domowej, podczas lekcji są zamyślone i rozmarzone, szybko się zniechęcają, mają problemy z koncentracją. Często cierpią na samotność, ponieważ rówieśników drażni ich niekonwencjonalne zachowanie – płaczliwe, a czasem agre-sywne, oraz chęć manipulowania ludźmi. Większość uczniów z SNOS posiada nieade-kwatną samoocenę w zakresie swoich zdolności intelektualnych. Jak pisze B. Dyrda, „Zaniżona samoocena odbija się negatywnie na różnych obszarach związanych z dzia-łalnością szkolną dziecka, między innymi na jego kontaktach interpersonalnych w kla-sie, niezaspokojeniu potrzeby bezpieczeństwa, tożsamości, zaniżonych aspiracjach związanych z osiągnięciami szkolnymi, obawą przed sytuacjami nowymi i niechęcią do podejmowania ryzyka”9. Uczniowie ci oceniają szkołę jako nudną, a za słabe oceny obwiniają nauczycieli i rodziców.

2. Metody (kryteria) wykorzystywane w celu rozpoznawania uczniów zdolnych