Część I. Założenia teoretyczne 1
3. Współczesny nauczyciel stymulujący rozwój uzdolnień uczniów 31
Na szkolne uwarunkowania rozwoju zdolności ucznia składa się wiele czynników. Należy do nich realizowana przez państwo polityka oświatowa, ustanowione pra-wo oświatowe, dydaktyka szkolna, możlipra-wość uczestniczenia nauczycieli w różnych formach dokształcania, współpraca szkół z placówkami wychowania pozaszkolnego. Jednak osobą, która bezpośrednio wpływa na rozwój ucznia zdolnego – wspiera go i motywuje – jest jego nauczyciel. Praca z uczniem zdolnym wymaga od niego dużej wiedzy merytorycznej, psychologicznej i pedagogicznej, obliguje go do ciągłego mo-dyfi kowania swojego warsztatu dydaktycznego, organizowania nauki indywidualnej i w zespołach uczniowskich na lekcji i na zajęciach pozalekcyjnych. Nauczyciel taki po-winien również zmieniać swoje metody nauczania i prowokować aktywność umysłową ucznia32.
Według Wincentego Okonia „nauczyciel to jednostka charakteryzująca się dużymi zdolnościami i umiejętnościami poznawania oddanych mu pod opiekę uczniów. trafno-ścią oceny i umiejętnotrafno-ścią skutecznego oddziaływania. W im wyższym stopniu będzie posiadał te zdolności, tym jego rola jako czynnika mobilizującego do nauki uczniów będzie większa”33. Wyznacznikiem efektywności pracy nauczyciela jest zatem jego po-stawa wobec uczniów oraz procesu nauczania – uczenia się. Nauczyciel, aby działać efektywnie, musi działać twórczo. Zachowania twórcze nauczyciela powinny charak-teryzować się brakiem schematyczności w działaniach, własnym, indywidualnym, nie-ustannie doskonalonym stylem pracy, stosowaniem poszukujących i problemowych
31 Model pracy z uczniem zdolnym opracowany na podstawie badań prezentuje w swojej książce pt. Działalność szkoły we wspomaganiu rozwoju ucznia zdolnego Agnieszka Hłobił. Autorka przeprowadziła badania w Koszalinie na terenie 7 publicznych gimnazjów, w roku szkolnym 2005/2006. Objęła nimi 340 uczniów i 14 nauczycieli języka polskiego. Niestety badania wskazują, że w obszarze pracy z uczniem zdolnym polska szkoła ma jeszcze sporo do nadrobienia. Teoretyczny model nauczyciela odbiega od jego praktycznego wizerunku zaprezentowanego przez A. Hłobił.
32 Obowiązujące od 17.01.2012 roku standardy kształcenia nauczycieli ukazują potrzebę wy-posażenia współczesnych nauczycieli w szczegółowy efekt kształcenia związany z posiada-niem wiedzy i umiejętności w zakresie specyfi ki funkcjonowania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym uczniów szczególnie uzdolnionych [w:] Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17.01.2012 w sprawie standardów kształcenia przygotowujących do wykonywania zawodu nauczyciela.
Dziecko zdolne w szkole podstawowej
| 147
metod nauczania wspomaganych odpowiednimi środkami dydaktycznymi. Bardzo istotne jest również docenianie i nagradzanie myślenia twórczego dzieci i stwarzanie im takich sytuacji, w których będą mogły same dowieść swojej pomysłowości i aktyw-ności twórczej, a także analizować, doskonalić i oceniać swoje pomysły34.
Nauczyciel działający na poziomie twórczym:
• sporo wie o uczniach i klasie, jest bystry i spostrzegawczy, zmienia opinie wraz z roz-wojem i dojrzewaniem swoich uczniów, buduje w klasie relacje oparte na współ-pracy, sympa i i szacunku;
• wzmacnia poczucie własnej wartości uczniów, zachęca ich do rozwoju i samore-alizacji, a jednocześnie czuwa, by nie doszło do powstania niekorzystnych wycho-wawczo postaw jednostek zdolnych.
• próbuje dociec zakresu przyczyn, które powodują wystąpienie konkretnych sytuacji dydaktyczno-wychowawczych, celnie je określając;
• planując realizację lekcji, rozpatruje różne warianty doboru warunków i środków, stara się stworzyć własne rozwiązania, stosuje metody aktywizujące, ćwiczenia roz-wijających twórcze myślenie, techniki szybkiego uczenia się, swoich podopiecznych wdraża do współdziałania; wywołuje zainteresowanie, angażuje motywację we-wnętrzną (poznawczą i emocjonalną); zmienia zamierzony sposób realizacji lekcji w zależności od jej przebiegu;
• rozszerzana horyzonty myślowe ucznia, wskazuje dodatkowe źródła informacji, motywuje podopiecznego do poszukiwania i działania;
• stopniowo zwiększa wymagania, nie przekraczając jednak możliwości ucznia; do-stosowuje metody nauczania do stylów uczenia się podopiecznych;
• przekazuje uczniom istotne fakty z biografi i godnych do naśladowania osób, poka-zując jednocześnie trudności, które musieli pokonać, przygotowując się do później-szych osiągnięć twórczych;
• czerpie z bogactwa środków dydaktycznych, audiowizualnych, mul medialnych; • organizuje kółka zainteresowań
• stosuje wielorakie sposoby kontroli wiedzy uczniów, poszukuje innowacyjnych roz-wiązań, wnikliwie ocenia uzyskiwane efekty; nagradza, stwarza możliwości i okazje do prezentacji osiągnięć;
• wyniki własnej pracy poddaje krytycznej ocenie, wprowadza w niej zmiany i korek-ty, nie obawia się słusznej krytyki35.
Aby właściwie stymulować rozwój uzdolnień uczniów, nauczyciel powinien za-tem posiadać nie tylko wiedzę przedmiotową, metodologiczną i metodyczną, ale też umiejętności planowania, projektowania, diagnozowania, organizowania działań wła-snych i zespołowych; umiejętności interpersonalne i wychowawcze, tj. umiejętność komunikowania, aktywnego słuchania, umiejętności empatyczne, rozwiązywania
kon-34 D. Czelakowska, op. cit., s. 207, 80, I. Fechner-Sędzicka, op. cit., s. 20–21.
35 M. Marzec, Pokarało mnie geniuszem, „Psychologia w Szkole” 2008, nr 2, s. 75–76, Czela-kowska, op. cit., s. 206.
148 |
Krystyna Grzesiak, Ewelina Bercalfl iktów, pomagania, tolerancji wobec odmienności drugiego człowieka, kontroli wła-snego działania i środowiska współokreślającego to działanie36. Ważne jest również odpowiednie nastawienie nauczyciela do kształcenia uczniów zdolnych. Zwraca na to uwagę T. Lewowicki, podkreślając, że nauczyciele – zwolennicy specjalnego kształcenia uczniów zdolnych osiągali lepsze rezultaty niż ich koledzy, którzy takiego przekonania nie mieli37.
Kompetencje nauczycieli w zakresie wspierania zdolności uczniów uwzględnione zostały w koncepcji „mocnego profesjonalizmu” autorstwa B. Gołębniak. Koncepcja ta oparta jest na założeniu, że krytyczny namysł i refl eksja nad praktyką, oraz doświad-czenie badawcze warunkują pragmatyzm w działaniu. O profesjonalizmie nauczyciela świadczy jego warsztat zawodowy, na który składają się :
– diagnozowanie i monitorowanie rozwoju ucznia, – mierzenie indywidualnego progresu,
– rozpoznawanie uzdolnień i specyfi cznych potrzeb ucznia,
– formułowanie oczekiwań zgodnych z możliwościami rozwojowymi ucznia, – stosowanie rozmaitych strategii dydaktycznych,
– tworzenie materiałów edukacyjnych38.
W Raporcie z badań na temat systemu pracy z uczniem zdolnym, przygotowanym dla MEN w lipcu 2011 wskazuje się, że nauczyciel ucznia zdolnego powinien być auto-rytetem, wzorem do naśladowania, a jego charyzmatyczna osobowość powinna za-chęcać ucznia do pracy. Nauczyciel określany jest tam jako mentor, a wśród jego cech wymienia się między innymi:
• wysoki poziom w zakresie nauczanej dziedziny i stałe doskonalenie w tym zakre-sie,
• wysokie umiejętności dydaktyczne,
• pasja i zaangażowanie w przekazywanie wiedzy, • umiejętność stawiania celów i sposobów ich osiągania,
• konsekwencja w realizacji założonego programu i osiąganych efektów,
• rozumienie i akceptacja potrzeb uczniów oraz uwzględnianie ich indywidualnego stylu pracy,
• traktowanie uczniów podczas pracy jako partnerów intelektualnych, • umiejętność przyznania się do niewiedzy lub błędu,
• zaangażowanie się w utrzymywanie dobrych relacji pomiędzy uczniami osiągający-mi sukcesy i pozostałyosiągający-mi,
36 T. Giza, Socjopedagogiczne uwarunkowania, op. cit., s. 111. O tym, jakimi cechami powinni charakteryzować się nauczyciele uczniów zdolnych piszą także: I. Borzym, Uczniowie zdolni. Psychologiczne i społeczne determinanty osiągnięć szkolnych, Warszawa 1979; D. Nakonecz-na, Kształcenie wielostronne stymulujące rozwój uzdolnień, Warszawa 1980; W. Panek, Na-uczyciel pracujący z uczniem zdolnym, [w:] NaNa-uczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym, red. G. Koć-Seniuch, A. Cichocki, Białystok 2000.
37 T. Lewowicki, op. cit.
Dziecko zdolne w szkole podstawowej
| 149
• naturalność, życzliwość, pogoda ducha,
• gotowość poświęcania uczniom części prywatnego życia39.
W. Limont w swojej książce Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować zebrała wyniki badań zagranicznych naukowców, dotyczące charakterystyki nauczycieli uczniów zdolnych. Osoba taka posiada wysoki poziom inteligencji oraz zdolności po-znawczych i twórczych. Jest wyposażona w wiedzę psychologiczną, pedagogiczną i me-todyczną dotyczącą pracy z dzieckiem zdolnym, ma dużą potrzebę osiągnięć w pracy z uczniem zdolnym. Preferuje metody heurystyczne, charakteryzuje się gotowością do eksperymentowania. Odznacza się dojrzałością i doświadczeniem. Jest zorientowana na ucznia, potrafi stymulować jego rozwój poznawczy i zdolności akademickie. Dostar-cza dzieciom wsparcia, jest empatyczna, ma przyjacielski stosunek do uczniów, ceni indywidualność, ośmiela dzieci do rozwijania własnych pomysłów, potrafi motywować do działania 40.
Tę wieloaspektową charakterystykę nauczyciela ucznia zdolnego można zawrzeć w jednym określeniu – globalny profesjonalizm – stworzonym przez A.Y. Baldwin i jej współpracowników. Globalny profesjonalizm dotyczy nie tylko gruntownej wiedzy me-rytorycznej nauczyciela z zakresu nauczanej dyscypliny, ale także jego kompetencji psy-chologicznych, pozwalających na zrozumienie ucznia41.
W pedagogice zdolności i twórczości istnieją dwa modele nauczycieli podejmują-cych zadania rozwojowe wobec uczniów. Jest to model nauczyciela mistrza i model nauczyciela mentora. Na defi nicje tych modeli składają się cechy nauczycieli w ob-szarze ich osobowości i predyspozycji intelektualnych oraz kompetencji zawodowych. „Mistrz to osoba, która stawia sobie i innym wysokie wymagania, potrafi mobilizować motywację poznawczą, motywację osiągnięć i ambicje innych osób, budzi w otoczeniu podziw oraz potrzebę naśladowania. Wybitność, mistrzostwo wiąże się także z twór-czością, z transgresją, z otwartością, tolerancją i szacunkiem wobec indywidualności ucznia wobec jego poczynań i działań. Mistrz potrafi dojrzeć w wychowanku niepo-wtarzalną strukturę talentu i wspiera jego rozwój zgodnie z indywidualnym modelem wewnętrznym, wytwarza aurę wyjątkowości, stymulującą innych do działania i twór-czości, prowokuje do transgresji, przekraczania zastanych granic”42. „Mentor inspiruje, stymuluje swojego ucznia do działania i twórczości, konsekwentnie prowadzi go drogą samopoznania, samoświadomości i samorealizacji. Pozwala mu na rozwój i doskona-lenie możliwości w odpowiednim rytmie i tempie, zwiększa odwagę ucznia w prze-kraczaniu nieznanego, w podejmowaniu trudnych zadań i decyzji. Mentor doradza i pomaga”43.
39 Raport z badań na temat systemu pracy z uczniem zdolnym, przygotowany dla MEN w lipcu 2011, s. 57–58, www.ore.edu.pl.
40 W. Limont, op. cit., s. 225–226.
41 Ibidem.
42 Ibidem, s. 231.
150 |
Krystyna Grzesiak, Ewelina BercalW różnych okresach rozwoju zdolności dziecka istotny jest prawidłowy dobór na-uczycieli. I tak nauczyciel w pierwszym okresie edukacji dziecka powinien nawiązać z nim bliski i ciepły kontakt, mobilizować do dalszej pracy poprzez system pochwał i na-gród, aby kształcenie stało się przyjemne, a uczeń lubił trening i współpracę ze swoim przewodnikiem. Nauczyciel ucznia w gimnazjum to ekspert i specjalista w dziedzinie, w której dziecko przejawia zdolności i umiejętności. Przewodnik ten powinien mieć większe wymagania wobec swojego podopiecznego, a także być bardziej rygorystycz-ny i konsekwentrygorystycz-ny. Jego zadaniem jest pomóc uczniowi wykształcić w sobie motywa-cję wewnętrzną, profesjonalizm działania i odpowiedzialność za swoje zachowanie. Na tym etapie edukacji uczeń postrzega siebie jako profesjonalistę, dlatego też niezbędne jest jego wsparcie przez odpowiedniego pedagoga. Nauczyciel w szkole średniej powi-nien być mistrzem, który od swojego podopiecznego wymaga podporządkowania się wybranej dziedzinie wiedzy lub umiejętności. Warto aby pomagał w żmudnych ćwi-czeniach i wspierał w chwilach słabości. Zadaniem wychowanka w tym ostatnim eta-pie edukacji jest spełnianie takich warunków jak walka o nagrody czy bicie rekordów, a w zamian może liczyć na pomoc w zdobyciu uznania mistrza i własnej kariery44.