– inwestycja w kapitał ludzki
2. Współczesne teorie zdolności 11
Wśród licznych teorii zdolności na szczególną uwagę zasługują:
– modele strukturalno-interakcyjne (J.S. Renzulli 1978, F. Mönks 1985, S. Popek 1990),
7 Zob. B. Hornowski, Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych, wyd. 2, Warszawa 1986; C. Nosal, Psychologiczne modele umysłu, Warszawa 1990; Z. Pietrusiński, Sztuka uczenia się, Warszawa 1975; J. Strelau, Inteligencja człowieka, Warszawa 1997; M. Tyszkowa, Zdolności, osobowość i działalność uczniów, Warszawa 1990; K. Obuchowski, Adaptacja twórcza, War-szawa 1985; T. Żuk, Uzdolnienia twórcze a osobowość, Poznań 1984.
8 D. Czelakowska, Inteligencja i zdolności twórcze dzieci w początkowym okresie edukacji, Kra-ków 2007, s. 43.
9 Ch. Perleth, Jak odkrywać i rozwijać uzdolnienia u dzieci, Warszawa, s. 12.
10 C. Nowaczyk, Uczeń zdolny, Jelenia Góra 1988, s. 10.
Uczeń zdolny – inwestycja w kapitał ludzki
| 195
– modele rozwojowe (J. Piaget, D.H. Feldman, H. Gardner), – modele wszechstronne (F. Gagné, J. Piirto, K.A. Heller). Spośród nich wyróżniają się:
– interakcyjny model zdolności Stanisława Popka12, – wieloczynnikowy model zdolności Franza Mönka, – model zdolności Abrahama J. Tannenbauma; – koincydalna teoria zdolności Davida H. Feldmana; – piramida talentu Jane Piirto.
Trójpierścieniowy model zdolności Josepha S. Renzulliego 1978 r.
Trójpierścieniowy model zdolności, przedstawiony przez J.S. Renzulliego i współpra-cowników, wskazuje, że u osób wybitnie zdolnych występuje ścisła interakcja między trzema zespołami cech:
– ponadprzeciętną inteligencją lub ponadprzeciętnymi uzdolnieniami kierunkowymi (np. kompozytorskie, baletowe, rzeźbiarskie, naukowe);
– wysokim stopniem zaangażowania w zadanie;
– wysokim poziomem zdolności twórczych (dywergencyjnych).
W zależności od okresu historycznego, rozwoju nauki, kontekstu kulturowego zmie-niało się rozumienie pojęcia zdolności, a także świadomość co należy uznać za zdolno-ści. Obecnie zarówno pojęcie zdolności, jak i postrzegania ucznia zdolnego znacznie się poszerzyło. Powstało wiele koncepcji i modeli zdolności takich jak koncepcja inteligen-cji wielorakich Howarda Gardena, wg której inteligencja to zdolność do rozwiązywa-nia problemów, wytwarzarozwiązywa-nia nowych idei lub wytworów, a wiąże się ze zdolnościami twórczymi13. Gardner uważa, że najlepsza metodą identyfi kacji inteligencji wielorakiej jest obserwacja zachowań konkretnej osoby. Do celów praktycznych zostały opraco-wane kwes onariusze oparte na samoocenie14.
Wiesława Limont opracowała model dotyczący charakterystyki uzdolnień kierun-kowych z uwzględnieniem zróżnicowań struktur wewnętrznych15. Model ten opiera się na założeniu, że aktywność człowieka wiąże się z różnym obszarem, dyscyplinami i polami działań.
Różnorodność modeli pozwala dostrzec wieloaspektowość problemu i diagnozy zdolności uczniów. Poniżej przedstawiam wybrane z wielu możliwych modeli. Model
12 S. Popek, Zdolności i uzdolnienia w świetle współczesnych teorii psychologicznych, [w:] Uczeń o zróżnicowanych zdolnościach i uzdolnieniach we współczesnej szkole, red. S. Popek, Zamość 2004, s. 20.
13 Zob. szerzej H. Gardner, Inteligencja wieloraka, przekł. A. Jankowski, Poznań 2002; zob. tak-że: M.K. Kornhaber, W.K. Wake, Inteligencja: wielorakie perspektywy, przekł. M. Grabarz, M. Śmieja, Warszawa 2001.
14 W Internecie można znaleźć adresy stron z listami samooceny, opartymi na koncepcji MI.
15 W. Limont, Hipotetyczny model struktury uzdolnień plastycznych, „Psychologia Wychowaw-cza” 1984, s. 542–552.
196 |
Teresa OlearczykJesepha S. Rezulliego, który wskazuje na złożony charakter zdolności, zatem uważa, że ich defi niowanie i diagnozowanie za pomocą jednego wskaźnika nie jest możliwe.
Rys. 1. Trójpierścieniowy model zdolności J.S. Renzulliego
ponadprze-ciętne zdolności zaangażowanie w pracę twórczość
Źródło: W. Limont, Uczeń zdolny jak go rozpoznać i z nim pracować, Gdańsk 2010, s. 115.
Wyjaśnić należy, że:
– uzdolnienia kierunkowe umożliwiają specjalny rodzaj aktywności i są związane z wyższą niż przeciętna inteligencją;
– zaangażowanie w wykonywanie zadań związane jest z cechami osobowości, jak: motywacja, fascynacja, uporczywość, wytrzymałość, ciężka praca, samozaparcie w ćwiczeniach, pewność siebie, wiara w swoje zdolności, wiara w wykonywana pracę;
– zdolności twórcze to: płynność, giętkość, oryginalność myślenia, ciekawość ba-dawcza, poszukiwanie przygód i gier umysłowych, preferencja ryzyka w myśleniu i działaniu, wrażliwość na szczegóły, estetyzm w rozwiązywaniu problemów, go-towość na odbiór bodźców zewnętrznych, tworzenie własnych idei, wrażliwość na odczucia.
Wszystkie te trzy cechy: inteligencja, uzdolnienia kierunkowe oraz twórczość (zdol-ności dywergencyjne), decydują zarówno o poziomie wytworów, jak i możliwości dzia-łania twórczego jednostki.
Wieloczynnikowy model zdolności Franza Mönksa 1985 r.
Franc J. Monks rozszerzył model Rezulliego, uwzględniając dodatkowo środowisko ze-wnętrzne, które ma istotny wpływ na rozwój uzdolnień16.
16 F.J. Monks, E.J. Mason, Developmental Psychology and Gi edness: Theories and Research, [w:] Interna onal Handbook of Gi edness and Talent, Oxford 2000, s. 141–155.
Uczeń zdolny – inwestycja w kapitał ludzki
| 197
Rys. 2. Wieloczynnikowy model zdolności Franza Mönksa
twórczość szkoła rówieśnicy motywacja rodzina wybitne zdolności intelektualne zdolności
Źródło: W. Limont, Uczeń zdolny jak go rozpoznać i z nim pracować, Gdańsk 2010, s. 66.
Franz Mönks zwrócił uwagę na różnorodność czynników zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych, które mogą mieć wpływ na rozwój zdolności dziecka. Według tego modelu wieloczynnikowy rozwój zdolności jest wynikiem interakcji takich czynników, jak:
– uzdolnienia ogólne i uzdolnienia specjalne, – czynniki motywacyjne i osobowościowe, – środowisko (rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza).
W przypadku, gdy któryś z czynników nie współdziała z pozostałymi, występuje utrudnienie bądź hamowanie rozwoju zdolności.
Model zdolności Abrahama J. Tannenbauma 1983 r.
W modelu Tannenbauma wybitne zdolności pojawiają się w efekcie interakcji pięciu czynników:
– zdolności ogólne, – uzdolnienia kierunkowe, – czynniki środowiskowe,
– cechy osobowości (temperament, emocjonalność itp.), – czynnik „przypadku”.
Nieco inne spojrzenie na problem zdolności ma Abraham J. Tannenbaum, który uważa, że o zdolnościach można mówić w kontekście osób dorosłych, ponieważ u dzie-ci możemy mówić o potencjalnośdzie-ci. Żeby rozwinęły się musi zaistnieć zespół koniecz-nych czynników. Można zatem przyjąć, że zdolności są uwarunkowane wieloma czyn-nikami wewnętrznymi, środowiskowymi, a także stymulacja jaka dokonuje się poprzez działania i ćwiczenia nauczyciela w szkole.
198 |
Teresa OlearczykRys. 3. Model zdolności A.J. Tannenbauma
zdolności ogólne zdolności kierunkowe
czynniki środowiska
przypadek czynniki nie związane
z myśleniem
Źródło: W. Limont, Uczeń zdolny jak go rozpoznać i z nim pracować, Gdańsk 2010, s. 69.
Model Mönksa i model Tannenbauma mają wiele czynników zbieżnych, jednak istotnym elementem różnicujących jest czynnik przypadku, na który zwraca uwagę Mönks.
Koincydentalna teoria zdolności Davida H. Feldmana
W tej teorii rozwój zdolności, zwłaszcza wybitnych, uwarunkowany jest wieloma czyn-nikami (wektorami). Wektory te są powiązane z:
– biologicznym wyposażeniem organizmu, – indywidualnymi warunkami psychologicznymi, – kondycją fi zyczną jednostki (higiena, odżywianie),
– kontekstem rodzinnym (liczba dzieci, kolejność urodzeń, tradycje rodzinne), – kontekstem kulturowym,
– miejscem zamieszkania (miasto, wieś), – sytuacją ekonomiczną,
– sytuacją polityczną, – systemami edukacyjnymi, – systemami religijnymi i świeckimi.
Wydarzenia przypadkowe również mogą wpływać na życie i twórczość osoby uzdol-nionej. Rozwojowi wybitnych zdolności sprzyjają także: wyraźne i trwałe zainteresowa-nie, zdobywanie wiedzy, rozwijanie umiejętności w zakresie wybranej dyscypliny.
Piramida talentu Jane Piirto 2009 r.
W tym modelu osobowość stanowi bazę umożliwiającą rozwój uzdolnień człowieka. Cechy osobowości ważne dla talentu to: odczucia, intuicje, tolerancje na różnorod-ność, myślenie twórcze, wyobraźnie, pasje, upór.
Uczeń zdolny – inwestycja w kapitał ludzki
| 199
Zdolności intelektualne potrzebne do funkcjonowania w konkretnej dyscyplinie ak-tywności mieszczą się w obszarze IQ = 90–180.
Uzdolnienia kierunkowe np. muzyczne, teatralne, matematyczne itp. „Słońca” oświetlające talent to: dom, szkoła, wspólnota i kultura, różnice płci, dziedziczność, przypadek – działają jako stymulatory albo inhibitory rozwoju zdolności.
Dzięki „nowoczesnym” teoriom zdolności rozszerza się populacja dzieci, które uzna-jemy za przejawiające zdolności w jakiejś dziedzinie. W wielu amerykańskich szkołach adaptuje się wybrane koncepcje zdolności i na ich podstawie buduje program naucza-nia dla zdolnych, opracowuje procedury rozpoznawanaucza-nia zdolności uczniów, formułuje cele nauczania – por. Miller, 2008).