Część I. Założenia teoretyczne 1
2. Metody (kryteria) wykorzystywane w celu rozpoznawania uczniów zdolnych Na wspieranie uczniów zdolnych składa się ich identyfi kowanie oraz motywowanie
Jak pisze Wiesława Limont „Istnieje wiele strategii i metod diagnozowania osób zdol-nych, do tej pory nie został jednak wypracowany jednolity system, który pozwoliłby na jednoznaczne ich identyfi kowanie”10. Identyfi kacja zainteresowań i diagnoza potencja-łu uczniów jest zadaniem nauczycieli. W szkołach podstawowych stosuje się zazwyczaj diagnostykę polegającą na obserwacji uczniów, analizie ich spostrzeżeń, pomysłów oraz monitorowaniu postępów w nauce11.
Według A.J. Tannenbauma identyfi kacja uczniów zdolnych powinna składać się z trzech etapów:
• przesiewowego, którego celem jest zidentyfi kowanie istniejącego potencjału dziec-ka i włączenie go do puli dzieci zdolnych nawet tych, u których można zauważyć niewyraźne oznaki ewentualnego potencjału,
• selekcyjnego, wiążącego się z wyborem najzdolniejszych dzieci z grupy wybranej na etapie przesiewowym,
• różnicowania, mającego na celu znalezienie jednostek o zdolnościach ujawniają-cych się w specyfi cznych obszarach aktywności12.
9 B. Dyrda, Syndrom nieadekwatnych osiągnięć jako niepowodzenie szkolne uczniów zdol-nych. Diagnoza i terapia, Kraków 2000, s. 134–135.
10 W. Limont, Uczeń zdolny. Jak go rozpoznawać i jak z nim pracować, Gdańsk 2005, s. 100.
11 Informacje na temat systemu pracy z uczniem zdolnym w polskiej szkole znajdują się w Ra-porcie z badań na temat systemu pracy z uczniem zdolnym, przygotowanym dla MEN w lipcu 2011. Zawarto w nim analizę treści wywiadów pogłębionych przeprowadzonych z dyrekto-rami, nauczycielami, uczniami i absolwentami szkół odnoszących sukcesy w pracy z uczniem zdolnym, tekst raportu znajduje się na stronie: www.ore.edu.pl.
Dziecko zdolne w szkole podstawowej
| 141
Jednym z pierwszych elementów szerokiego postępowania rozpoznawczego w przypadku uczniów o specyfi cznym potrzebach edukacyjnych, w tym uczniów zdol-nych, jest dobrze przeprowadzona diagnoza13. Stefan Ziemski terminem tym określał „rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów, w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości”14. Na pełną diagnozę skła-da się pięć kategorii diagnoz cząstkowych Są to:
1. Diagnoza typologiczna – inaczej klasyfi kacyjna polega na przyporządkowaniu pew-nego zespołu objawów jakiejś znanej jednostce klasyfi kacyjnej.
2. Diagnoza genetyczna – to taki typ rozpoznania i oceny sytuacji, gdzie w postępo-waniu diagnostycznym i ostatecznie sformułowanej diagnozie kładziemy nacisk na genezę zjawiska, jego źródło.
3. Diagnoza znaczenia dla całości – jej zadaniem jest wyjaśnienie znaczenia defi cytu dla jego układu, dla całości organizmu.
4. Diagnoza fazy – polega na określeniu stadium choroby lub zaburzenia bądź też eta-pu rozwoju badanego zjawiska.
5. Diagnoza rozwojowa (prognostyczna) – to typ diagnozy, w którym nacisk kładziemy na przypuszczalny rozwój danego zjawiska15. Ich kolejność, w zależności od potrzeb może zostać zmieniona.
W edukacji szkolnej zastosowanie ma diagnoza typologiczna. Umożliwia ona na podstawie cech indywidualnych, jakie rozpoznano u danej osoby, przypisać ją do jakie-goś ogólnego typu. W diagnozie typologicznej chodzi o uzyskanie adekwatności mię-dzy przypadkiem indywidualnym a specyfi cznym kompleksem cech charakterystycz-nych dla całego typu16. Odnosząc to do poruszanej w artykule problematyki, nauczyciel znając specyfi czne, psychospołeczne cechy uczniów zdolnych, może na ich podstawie określić, czy dziecko z którym pracuje jest takim właśnie uczniem. Identyfi kacja
zdol-13 O potrzebie diagnozy uczniów zdolnych pisze w swoich opracowaniach m.in. T. Giza, Socjo-pedagogiczne uwarunkowania procesów identyfi kowania oraz rozwoju zdolności uczniów w szkole, Kielce 2006; eadem, Podstawy pracy z uczniem zdolnym, op. cit. T. Giza jest również autorką opracowania „Diagnoza uzdolnień plastycznych uczniów w młodszym wieku szkol-nym w Słowacji, Słowenii i na Ukrainie. Możliwości wykorzystania doświadczeń zagranicz-nych w edukacji wczesnoszkolnej w Polsce”. Tekst powstał w ramach międzynarodowego projektu „Nauka – Sztuka – Edukacja”. Opracowanie i upowszechnienie innowacyjnego mo-delu diagnozy, metod pracy i opieki nad uczniem zdolnym plastycznie, realizowanego przez Wydział Psychologii i Nauk Humanistycznych Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Mo-drzewskiego. Celem projektu jest zwrócenie uwagi na niedostateczne wsparcie w procesie edukacyjnym uzdolnień plastycznych dzieci oraz zaproponowanie innowacji w tym zakresie. Innowacyjny model diagnozy, metod, form pracy, opieki nad uczniem zdolnym plastycznie w edukacji wczesnoszkolnej powstaje w oparciu o doświadczenia Słowacji, Słowenii i Ukra-iny. Projekt realizowany jest w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjne-go na lata 2007–2013.
14 S. Ziemski, Problemy dobrej diagnozy, Warszawa 1973, s. 17.
15 Ibidem, s. 72–116.
142 |
Krystyna Grzesiak, Ewelina Bercalności dziecka powinna rozpoczynać się już w przedszkolu i być kontynuowana na kolej-nych szczeblach edukacji szkolnej.
W programach dotyczących identyfi kacji i diagnozy uzdolnień uczniów nauczyciele mogą znaleźć różnorodne metody, dzięki którym mają możliwość zebrania danych na interesujący ich temat. Przykładem może być strategia zwana „bankiem talentów”. Po-lega ona na objęciu programem edukacyjnym większej liczby uczniów (nawet do 25% wszystkich uczących się). Wyłonienie w szkole grupy dzieci zdolnych zwiększa szanse dla tych ze zdolnościami trudnymi do jednoznacznej identyfi kacji. Pozwala też nauczy-cielom na długotrwałą obserwację, bez konieczności podejmowania decyzji w sprawie konkretnego dziecka na początku roku szkolnego. 17 Wśród innych metod diagnostycz-nych wymienić można: Wielorakie Talenty Twórcze Alvina W. Taylora, Model Wzboga-conej Triady Josepha Renzulliego, Metodę identyfi kowania Johna F. Feldhusena18.
W ciągu ostatnich lat ukazało się wiele publikacji poświęconych diagnostyce peda-gogicznej, szczególnie w odniesieniu do uczniów zdolnych. Znajdują się w nich opisy narzędzi, ich fragmenty oraz przykłady zasad interpretacji. Takie informacje zawarte są m.in. w książkach: K.J. Szmidta Metody pedagogicznych badań nad twórczością. Teoria
i empiria, Łódź 2009, W. Limont, Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować,
Sopot 2010, J. Łukasiewicz-Wieleby, Metody identyfi kacji uczniów zdolnych, [w:] Drogi rozwoju zainteresowań i zdolności. pod red. M. Jabłonowskiej i J. Łukasiewicz-Wieleby, Warszawa 2011, M. Guziuk-Tkacz Badania diagnostyczne w pedagogice i
psychopeda-gogice, Warszawa 2011, E. Gruszczyk-Kolczyńskiej i E. Zielińskiej Nauczycielska diagno-za gotowości do podjęcia nauki szkolnej, Warsdiagno-zawa, 2011, B. Skałbani, Diagnostyka pedagogiczna : wybrane obszary badawcze i rozwiązania praktyczne, Kraków 2011,
B. Dyrdy Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych. Studium
społeczno-peda-gogiczne, Warszawa 2012.
Od 1 stycznia 2013 roku wsparciem dla nauczycieli w diagnozie ucznia zdolnego mogą być również narzędzia psychologiczne19.
Jak już było wspomniane, nie ma jednego kryterium rozpoznawania uczniów zdol-nych. Teorie naukowe i doświadczenia praktyków zgodnie wskazują na listę pewnych cech, z których żadna pojedyncza nie świadczy o zdolnościach, natomiast przybierają one na wartości w momencie gdy dochodzi do ich wzajemnych interakcji.
Najczęściej stosowane metody oceny i identyfi kacji zdolności uczniów w szkole to: • diagnoza psychologiczna (testy inteligencji, zdolności specjalnych, osobowości), • diagnoza pedagogiczna (testy osiągnięć szkolnych),
• nominacje nauczycieli,
17 Limont, op. cit., s. 102.
18 Ibidem, s 112–120.
19 Komisja do spraw Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego przy-gotowała nową kategoryzację narzędzi diagnostycznych z punktu widzenia dostępu do nich różnych grup użytkowników, szczegółowe informacje można znaleźć na stronie: h p:// www.practest.com.pl/kategoryzacja-testow.
Dziecko zdolne w szkole podstawowej
| 143
• nominacje rodziców, • nominacje rówieśników, • autonominacja,
• udział w konkursach, olimpiadach,
• wytwory oryginalne (samodzielnie wymyślony wiersz czy tekst piosenki)20.
Jako pomocnicze kryterium rozpoznawania szczególnie uzdolnionych i utalentowa-nych uczniów podaje się również informacje przekazywane z poprzednich placówek, do których uczęszczało dziecko, a także testy zdolności czytania21.
Warto zaznaczyć, iż aby każda z tych metod była skuteczna, nie może być stosowa-na oddzielnie, gdyż nie jest w pełni wystarczająca. Należy zatem używać niemal wszyst-kich w stosunku do każdego ucznia, gdyż tylko w ten sposób odniosą one pożądany efekt.
Większość autorów zajmujących się problematyką dotyczącą metod wykorzysty-wanych w celu rozpoznania uczniów zdolnych zgadza się co do tego, iż różnią się one pod względem obiektywizmu i trafności. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż nie są one tak do końca doskonałe i posiadają wiele słabych stron, na które należy zwrócić szczególną uwagę podczas diagnozowania dzieci.
Za najbardziej miarodajną ze wszystkich stosowanych metod uważa się opinię na-uczyciela, który dysponuje sporym doświadczeniem i umiejętnościami zawodowymi.
Nominowanie uczniów przez nauczycieli było jedną z pierwszych metod uznawaną za podstawowe kryterium diagnozowania zdolności u dzieci szkolnych i nadal pełni dominującą rolę w ich rozpoznawaniu i ocenianiu. Aby pomóc nauczycielom w traf-nej identyfi kacji dzieci uzdolnionych tworzone są przez specjalistów arkusze ocen lub rekomendacji oraz skale wskaźnikowe. Za ich pomocą charakteryzuje się zachowania uczniów zdolnych. Narzędzia te służą jako podstawa do oceniania określonych dyspo-zycji konkretnej osoby. Najbardziej znanym jest kwes onariusz S.L. Laycocka, który za-wiera 20 ocen ucznia zdolnego. Jeżeli uczeń posiada większość z nich, wówczas zostają podejmowane dalsze bardziej szczegółowe badania pozwalające na stosowną diagno-zę ucznia22. W skalach wskaźnikowych uwzględnia się zachowania ucznia wskazują-ce na zdolności intelektualne, zdolności twórcze, zdolności artystyczne, motywację, i zdolności przywódcze. Przykładem jest Scale for Ra ng Behavioral Characteris cs of Superior Students, autorstwa J. Renzulliego. Właściwości ucznia możemy również oce-nić dzięki zastosowaniu Nauczycielskiego Formularza Oceny Postawy Twórczej Ucznia opracowanego przez Krzysztofa J. Szmidta lub Test Twórczego Myślenia – Wytwór
20 I. Fechner-Sędzicka, Szkolny system wspierania zdolności. Jak rozpoznawać i rozwijać dzie-cięce uzdolnienia, Toruń 2003, s. 14; B. Dyrda, Zjawiska, op. cit., s. 13–14.
21 J. Bathes, M. Munday, Dzieci zdolne, ambitne i utalentowane, Warszawa 2005, s. 73.
22 D. Czelakowska, Inteligencja i zdolności twórcze dzieci w początkowym okresie edukacji. Rozpoznawanie i kształcenie, Kraków 2007, s. 155–156; S.L. Laycock proponował oprzeć selekcję osób zdolnych na: obserwacji, wynikach nauki szkolnej, testach inteligencji oraz informacjach od rodziców.
144 |
Krystyna Grzesiak, Ewelina BercalRysunkowy (TCT-DP) Urbana i Jellena. Listę cech dla małych zdolnych dzieci zamieścili w swej książce: Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży? J.W. Eby i J. F. Smutny23.
W zdiagnozowaniu dziecka zdolnego pomocne są też testy wiadomości szkolnych. Często jest tak, że uczeń, który ma bardzo dobre wyniki w sprawdzianach wiedzy nie wyrasta ponad poziom innych dzieci. Świadczyć to może o wysokim poziomie szko-ły, klasy lub indywidualnego nauczania. W takiej sytuacji należy zachować szczególną ostrożność w ocenie. Nierzadko testy wiadomości mają bardzo niski poziom, przez co nie są w stanie wyłonić dziecka o wybitnych zdolnościach. Są i takie sytuacje, że zdolny uczeń nie zajmuje się nauka szkolną, gdyż ma inne zainteresowania, i wówczas jego wyniki ze sprawdzianów są o wiele niższe niż potencjalne możliwości24.
Kolejnym, często stosowanym kryterium służącym pomocą w rozpoznawaniu uczniów zdolnych są testy inteligencji. Wynik uzyskany w badaniu testem inteligencji jest o wiele mniej zależny od wpływu środowiska i innych czynników niż ten z testu wiadomości szkolnych. Do grupy dzieci zdolnych zalicza się te, które w testach inte-ligencji osiągnęły iloraz inteinte-ligencji 110 pkt. i więcej (przy normie 100 pkt.). Dzieci wybitnie zdolne to te, które w tychże testach osiągają wynik 130 pkt. Do najczęściej stosowanych przy badaniu dzieci zdolnych są testy: Wechslera – wersja dla dzieci, zre-widowana WISC-R i test Ravena25.
A. Hłobił za K. Bielugą wskazuje na 14 cech, które w dużym natężeniu posiada-ją dzieci i młodzież o wysokim ilorazie inteligencji26. Są to: łatwość wypowiedzi wer-balnych, bogaty zasób słownictwa, znajomość pojęć wykraczających poza program nauczania, szeroki zakres wiedzy z interesujących jednostkę dziedzin, systematyczne czytelnictwo, rozumienie trudniejszych treści, sensowość wypowiedzi, logiczne wycią-ganie wniosków, szybkie znajdowanie rozwiązań w nowych sytuacjach, łatwość sku-pienia uwagi, spostrzegawczość, łatwość tworzenia wyobrażeń przestrzennych, sto-sowanie skutecznych sposobów uczenia się i zapamiętywania wiedzy, brak trudności w procesie uczenia się.
Obecnie postuluje się stosowanie metod obserwacji i oceny zdolności przez wy-twory pracy i efekty działania ucznia. Bardzo przydatne okazują się tutaj olimpiady i konkursy naukowe z różnych dziedzin sztuki czy techniki. Przy ocenie uzdolnień uczniów należy wziąć pod uwagę wiele czynników. Ważny jest nie tylko poziom kon-kursu, ale również kwalifi kacje członków jury, przygotowanie pozostałych dzieci, które biorą udział w tym konkursie, warunków wstępnych przystąpienia do konkursu, a tak-że zasad przyjętych przez organizatorów. Ogromne znaczenie mają kwalifi kacje osób sędziujących, to znaczy czy są oni zawodowo związani z dziedziną wiedzy, którą przy-szło im oceniać. Nierzadko jest tak, iż uczestnicy przedstawiają bardzo niski poziom,
23 Poszerzone informacje na temat wymienionych skal znaleźć można w książce W. Limont, op. cit., s. 106–110.
24 D. Czelakowska, op. cit. s.157.
25 G. Zając, Praca z dzieckiem zdolnym, „Życie Szkoły” 2008, nr 2, s. 47.
Dziecko zdolne w szkole podstawowej
| 145
a eksperci, są mało kompetentni. Aby wyłonić w konkursie zwycięzcę i uniknąć przy tym pomyłki najbezpieczniej jest powołać grupę sędziów27. Według M. Brzozowskiego i S. Papli olimpiady i konkursy są bodźcem do podejmowania przez dziecko większego wysiłku w celu podniesienia poziomu swoich wiadomości i umiejętności. Udział w tego typu formach kształtuje u dzieci takie cechy charakteru jak wytrwałość, samodziel-ność, ambicja, odwaga, zdolność do pokonywania trudności, kreatywność28. Warto też zwrócić uwagę na oryginalne wytwory dziecka (samodzielnie wymyślony wiersz czy tekst piosenki), które wskazują na zdolności twórcze.
Wielu badaczy zauważa, iż rodzicom najłatwiej jest zidentyfi kować dziecko zdolne, dzieje się tak dlatego, że znają je najdłużej. Jest to zarazem bardzo trudna diagnoza, gdyż może być podyktowana więzami emocjonalnymi. Nierzadko można się spotkać z zawyżaniem osiągnięć dziecka przez rodziców. Dość powszechne jest nieświadome poszukiwanie osobistej satysfakcji w sukcesach dziecka. Zwłaszcza wtedy, gdy rodzice sami mieli sporo własnych niepowodzeń. Doszukując się ponadprzeciętnych zdolności u dzieci chcą zrekompensować swoje własne porażki.
Nominacje przyznawane przez rówieśników mogą być trafne, ale często są one pozbawione subiektywizmu. Bywa, że są obarczone błędem wynikającym z nieprawi-dłowych relacji interpersonalnych w klasie, zazdrości kolegów o popularność czy nie-śmiałości ucznia zdolnego. Może zaistnieć i taka sytuacja, że koledzy będą się obawiać, że zawyży on poziom wyników klasy. Chcąc zastosować ten rodzaj metody oceny i iden-tyfi kacji zdolności uczniów nauczyciel może wykorzystać specjalne gry i zabawy, dzięki którym młodzi ludzie wskażą i ocenią konkretne sfery aktywności, w których wybijają się ich koleżanki i koledzy29.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na autonominację, czyli samodzielne zgłaszanie przez ucznia swoich potrzeb edukacyjnych, związanych z posiadanymi zdolnościami. Ten ro-dzaj diagnozy jest rzadko spotykany wśród uczniów szkoły podstawowej, ma miejsce w gimnazjum i liceum.
W diagnozowaniu jednostek zdolnych wyróżnia się dwa podejścia: elitarne i ega-litarne. Pierwsze z nich podkreśla potrzebę wyodrębnienia ze społeczeństwa osób szczególnie uzdolnionych i indywidualnego, uprzywilejowanego ich traktowania. W podejściu egalitarnym zakłada się z kolei, że każdy człowiek posiada jakiś potencjał zdolności, wszyscy powinni być traktowani w jednakowy sposób, a warunki i szanse rozwoju powinny być równe30.
Podstawową zasadą profesjonalnej diagnozy ucznia zdolnego powinno być podej-ście oparte na wieloaspektowej ocenie jego możliwości, odwoływanie się do wielu zróżnicowanych sposobów wyłaniania zdolnych dzieci ze środowiska szkolnego. Jest wiele słabych stron we wspomnianych wyżej metodach wykorzystywanych w celu
roz-27 D. Czelakowska, op. cit., s.158.
28 M. Brzozowski, S. Papla, Zajęcia pozaszkolne, Warszawa 1963, s. 103.
29 F. Painter, Kim są wybitni? Charakterystyka, identyfi kacja, kształcenie, Warszawa 1993.
146 |
Krystyna Grzesiak, Ewelina Bercalpoznawania uczniów zdolnych, lecz nie należy się nimi zrażać, ale powinno się o nich pamiętać i brać je pod uwagę w czasie nominacji. Zauważyć można, że dotychczas, ani psycholodzy ani pedagodzy nie opracowali w pełni rzetelnych i niezawodnych metod wykorzystywanych w celu rozpoznania dziecka zdolnego. Dlatego odpowiednim spo-sobem uniknięcia błędów podczas rozpoznawania zdolności jest stosowanie zróżnico-wanych metod oraz narzędzi.