Jerzy Jarzębski, analizując ewolucję obrazu kresów po wojnie, zauwa‑
ża, że temat ten odradzał się w różnych formach przez dziesięciolecia1, jednak wzrost zainteresowania nim uwidocznił się po 1989 roku 2. Obok afirmacji tematyki dotąd zakazanej, stopniowo zaczęły pojawiać się gło‑
sy sceptyczne i krytyczne. Historyk specjalizujący się w dziejach Polski i Ukrainy, Daniel Beauvois, sformułował radykalną tezę o konieczności
„położenia kresu mitowi Kresów”3, zwracając uwagę na płytkość, kon‑
wencjonalność i wręcz szkodliwość narastającej „kresomanii”4.
1 J. Jarzębsk i: Exodus (ewolucja obrazu kresów po wojnie). W: Idem: „W Polsce, czyli wszędzie”. Szkice o polskiej prozie współczesnej. Warszawa 1992, s. 129.
2 B. Hadaczek: Kresy w literaturze polskiej XX wieku. Szkice. Szczecin 1993. Zob.
także: N. Taylor: Kresy na emigracji. „Więź” 1988, nr 1, s. 54–64; I. Iwasiów: Kresy w twórczości Włodzimierza Odojewskiego. Szczecin 1994; E. Kaspersk i: Temat kreso-wy po wojnie. Modele i przykłady. W: Stare i nowe w literaturze najnowszej. Z proble-mów literatury polskiej po 1945 roku. Red. L. Wiśniewska. Bydgoszcz 1996, s. 231–
241; J. Kolbuszewsk i: Kresy. Wrocław 1996; Kresy – pojęcie i rzeczywistość. (Zbiór studiów). Red. K. Hand ke. Warszawa 1997; Kresy, Syberia, literatura. Doświadczenie dialogu i uniwersalizmu. Red. E. Czaplejewicz, E. Kaspersk i. Warszawa 1995; Kre-sy utracone i pozyskane. Problem w literaturach Europy Środkowej. Red. K. Krasusk i.
Katowice 2005; Kresy w literaturze. Twórcy dwudziestowieczni. Red. E. Czaplejewicz, E. Kaspersk i. Warszawa 1996; E. Wiegandt: Literackie formy świadomości kresowej.
„Polonistyka” 1997, nr 4, s. 196–201.
3 D. Beauvois: Mit „Kresów Wschodnich”, czyli jak mu położyć kres. W: Polska myśl polityczna XIX i XXI wieku. Tom 9: Polskie mity polityczne XIX i XX w. Red.
W. Wrzesińsk i. Wrocław 1994, s. 93–105.
4 Kiedy kres Kresów? Rozmowa z prof. Danielem ‑Beauvois. W: Wiele twa-rzy Ukrainy. Rozmawiali i ptwa-rzypisami opattwa-rzyli I. Chruślińska, P. Tyma. Wstęp
Zmieniały się nie tylko nastawienie do Kresów i emocje związane z problematyką kresową, lecz także zakres zainteresowań badaczy i sto‑
sowane przez nich narzędzia, metodologie. Wciąż najbardziej rozpo‑
wszechnione jest utożsamianie literatury kresowej z nurtem, dla którego charakterystyczne są odniesienia do przestrzeni uważanej za Kresy (hi‑
storyczne Kresy Wschodnie, ale też tereny, które stały się Kresami do‑
piero po drugiej wojnie światowej5), jednak coraz częściej określenie to bywa rozszerzane na inne obszary, takie jak: Dolny Śląsk, Suwalszczy‑
zna oraz miasta Gdańsk i Szczecin. Obok badań fenomenu kulturowego, jakim były Kresy, i analiz mitologii kresowej, pojawiają się prace o cha‑
rakterze demistyfikacyjnym i demitologizującym, pisane w duchu kry‑
tyki postkolonialnej6. Utwory zaliczane do nurtu kresowego nie ograni‑
czają się tylko do odtwarzania rzeczywistości pogranicza (państwowego, kulturowego), lecz kresowość terytorialna bywa „swobodnie kojarzona z dowolnymi sytuacjami o charakterze granicznym lub pogranicznym”7. Praktyki generalizowania i parafrazowania kresów, granic oznaczają poszukiwanie odpowiedzi na pytania o kondycję ludzką, jej możliwości, warunki i przemiany. Pojawiają się propozycje dotyczące uniwersalizacji takich pojęć przypisywanych kresom, jak: otwartość, wielość, inność,
M. Czech. Lublin 2005, s. 269–277; Kresomania. Z prof. Danielem Beauvois rozma‑
wia A. Sabor. „Książki w Tygodniku”. Dodatek do „Tygodnika Powszechnego” 2006, nr 13, s. 15.
5 O kształtowaniu się znaczenia i zakresu pojęcia „Kresy” pisze m.in.: M. We‑
demann: Gdzie leży Beresteczko? Kresy na mapie. W: Kresy – dekonstrukcja. Red.
K. Tr ybuś, J. Kałążny, R. Okulicz ‑Kozar y n. Poznań 2007, s. 11–35.
6 D. Beauvois pisze: „począwszy od XVII wieku aż do wieku XIX i XX, można rzeczywiście mówić o zjawiskach podobnych do tych istniejących w koloniach na ca‑
łym świecie. Na tych terenach mówiło się o poddaństwie, nie nazywano tego wprost niewolnictwem, ale różnica w tym przypadku była bardzo niewielka. Niektórzy au‑
torzy polscy, na przykład Stanisław Stempowski, w swoich pamiętnikach mówili wy‑
raźnie o kolonialnej mentalności Polaków, on się nie bał użyć tego słowa” (Kiedy kres Kresów?..., s. 273). Podobną tendencję do odmiennego spojrzenia na Kresy można zauważyć w badaniach literackich. A. Fiut postuluje zastosowanie narzędzi wypra‑
cowanych przez krytykę postkolonialną. Badacz domaga się radykalnego odwrócenia perspektywy, uwolnienia od zastarzałych i anachronicznych sentymentów. A. Fiut:
Polonizacja? Kolonizacja? W: Kresy utracone i pozyskane…, s. 16.
7 E. Kaspersk i: Dyskurs kresowy. Kryteria, własności, funkcje. W: Kresy – dekon-strukcja…, s. 90–92.
różnorodność, a fascynacja pograniczem kultur bywa odczytywana jako sprzeciw wobec myślenia centralistycznego, autorytatywnego8. Jerzy Ja‑
rzębski stwierdza:
mit kresów jest mitem radykalnie antytotalitarnym, nie daje się po‑
godzić z żadną zwierzchnią ideologią – klasową czy narodową – jego istotą bowiem jest tolerancja wobec odmienności i rezerwa wobec wszelkich idei odgórnie i abstrakcyjnie porządkujących społeczną rzeczywistość. Kresy żyją, póki zamieszkują je jednostki obdarzone indywidualnymi przymiotami, ludzie konkretni – dobrzy lub źli, złą‑
czeni przyjaźnią lub skłóceni, na własny rachunek. Śmierć przyno‑
szą im funkcjonariusze idei przywołujący pod broń narody lub kla‑
sy, wprowadzający optykę globalną i kategorie różnicujące członków wspólnoty podług prostackich kryteriów przynależności – kulturo‑
wej, językowej, religijnej, politycznej9.
Podsumowaniem trwającej już blisko dwadzieścia lat dyskusji stał się tom Kresy – dekonstrukcja10, w którym większość autorów podkreśla
8 J. Sawicka: Wołyń poetycki w przestrzeni kresowej. Warszawa 1999, s. 163.
9 J. Jarzębsk i: Exodus (ewolucja obrazu kresów po wojnie)…, s. 146–147.
10 Kresy – dekonstrukcja… Por.: „Nuta idylliczna dominowała w polskim mówieniu o Ukrainie i najlepiej stwierdzić od razu, że było to źródło katastrofalnych najczęściej stosunków między Ukraińcami i Polakami. […] Do dzisiejszego dnia Ukraina stanowi dla Polaków temat drażliwy. Emocje zastępują prawdę. Polska obecność na Ukrainie, która należy już tylko do historii, jest podobna polskiej obecności na Litwie. Każde jej przypomnienie wkracza w sferę mitu, przywołuje czar utraconego świata, w którym ongiś żyło się tak szczęśliwie”. D. Beauvois: Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu, Kijowszczyźnie 1793–1914. Przeł. K. Rutkowsk i. Lublin 2005, s. 11;
Historyk podkreśla, że polska wiedza o Ukrainie często ogranicza się do stereotypów, ukształtowanych pod wpływem literatury romantycznej i lektury „pseudohistorycz‑
nych epopei Sienkiewicza”, domaga się rzetelnego powrotu do dokumentów: „Tym, któ‑
rzy z tych ziem zrobili obszar magicznej przeszłości, odbudowania wspaniałej świetno‑
ści i znaleźli w nich korzenie wymarzonej wielkości, postarałem się przedstawić obraz społeczeństwa pełnego sprzeczności zrekonstruowany nie na podstawie literackich me‑
tafor, lecz jedynie w oparciu o dokumenty archiwalne. Odczarowanie pewnej pseudo‑
historii uważam za najpilniejszą potrzebę historyków Europy Środkowo ‑Wschodniej.
Dlaczego schorowaną pamięć mielibyśmy przebierać w metafizykę? Walka z nacjonali‑
stycznymi megalomaniami wymaga surowej trzeźwości i skromnego rozumu. Żadnych uniesień”. Ibidem, s. 735.
konieczność odejścia od etnocentrycznego pojęcia kresów, na rzecz po‑
nadnarodowego i wielokulturowego pogranicza11. Nie oznacza to jednak definitywnego zamknięcia problematyki kresowej w badaniach literac‑
kich, lecz propozycję odmiennego ujęcia zagadnienia, gdyż – jak zauwa‑
ża Ewa Wiegandt – dyskurs literacki i historiograficzny, inaczej niż dys‑
kurs polityczny (zmierzający ku autentycznemu pojednaniu), nie może się obyć bez tego pojęcia12. Robert Traba podsumowując spór wokół Kresów, stwierdza, że współczesną „hybrydową treść »kresów«”
tworzy suma różnych narracji: sakralizacji i demitologizacji oraz poczu‑
cia tęsknoty i komercjalizacji13.
Twórczość Andrzeja Kuśniewicza niemal od początku była zalicza‑
na do literatury kresowej (galicyjskiej), w pisarzu widziano prekurso‑
ra nurtu, który rozwinął się na dobre w latach dziewięćdziesiątych14. Twórczość autora Stref podlega obecnie licznym przewartościowaniom.
Wcześniej ceniona, nagradzana, teraz budzi coraz więcej zastrzeżeń15. Pisarz jeszcze nie tak dawno modny stał się współcześnie twórcą pra‑
wie w ogóle nieznanym szerszemu gronu odbiorców, a jego dorobek (kiedyś bezdyskusyjnie zaliczany do kanonu literatury współczesnej) po roku 1989 został zdecydowanie odsunięty na boczny tor, czytelnicy
11 „Autorzy wskazują te obszary kultury, które przywołując pamięć Kresów i zde‑
rzając ją z doświadczeniem historycznym, wyłoniły »mikrokosmosy« Europy małych ojczyzn. Pytają o to, jakim relatywizacjom i przemieszczeniom znaczeń podlegało pojęcie kresów w literaturze, a także kulturze epoki nowoczesno ‑ponowoczesnej, ot‑
wierają rozległe pole badawcze stale powracającego tematu poezji i prozy, przedmiotu rozmaitych mitologizacji, jednego z najważniejszych wyznaczników tożsamości Pola‑
ków i ich sąsiadów”. Wstęp. W: Kresy – dekonstrukcja…, s. 7. Obrońcą terminu „kresy”
i literatury kresowej jest w tym tomie E. Kaspersk i: Dyskurs kresowy. Kryteria, włas-ności, funkcje. W: Kresy – dekonstrukcja…, s. 89–103.
12 E. Wiegandt: Podróż z Kresów do Europy Środkowej. W: Kresy – dekonstruk-cja…, s. 41.
13 R. Traba: Kresy jako miejsce pamięci – historia długiego trwania. „Herito” 2012, nr 3, s. 83.
14 B. Hadaczek: Kresy w literaturze polskiej…, s. 125–133; W. Pawłowsk i: Gali-cyjski outsider. „Literatura” 1987, nr 9, s. 24–28.
15 Wyrazem wspomnianych zastrzeżeń są artykuły: J. Tomkowsk i: Andrzej Kuś-niewicz, czyli życie jest gdzie indziej. W: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej.
Kontynuacje. Red. A. Brodzka, L. Burska. Warszawa 1996, s. 211–219; M. Za lesk i:
Comme il faut? O prozie Andrzeja Kuśniewicza. „Res Publica” 1987, nr 6, s. 60–66.
coraz rzadziej sięgają po jego książki. Proces ten wynika z nieufności, jaką budzi dorobek literatury okresu PRL, wątpliwości nasiliły się wraz z doniesieniami o agenturalnej przeszłości Kuśniewicza16. Abstrahując od sporów dotyczących postawy pisarza, przyznać należy, że jego twór‑
czość w wyjątkowo interesujący sposób wpisuje się we współczesne dys‑
kusje na temat różnorodnie rozumianych kresów/Kresów. W pisarstwie autora Lekcji martwego języka można dostrzec przesunięcia i tendencje charakterystyczne dla dyskursu kresowego, ale także stanowi ono głos niejednorodny, pod wieloma względami oryginalny i osobny. Paradoks Kresów Kuśniewicza, który pragnę zarysować w mojej pracy, polega na tym, że pisarz jest równocześnie mitotwórcą i demistyfikatorem, w przypadku tej twórczości szczególnie uzasadnione wydaje się mówie‑
nie o „hybrydowej treści”, złożonej z różnych narracji.