Na mapie życia literackiego po roku 1989 twórczość Andrzeja Sta‑
siuka jest jednym z bardziej wyraźnych punktów. Pisarzowi udało się zdobyć szerokie grono czytelników, jego książki są kupowane, czytane, komentowane. Pisarstwo autora Dukli budzi dyskusje i spory w gronie znawców. Z jednej strony, badacze doceniają rangę tej twórczości, świad‑
czą o tym przyznane beskidzkiemu outsiderowi nagrody (m.in. Nagroda Literacka Nike 2005), z drugiej – bywa ona zaliczana do kręgu literatury bliższej pisarstwu popularnemu, a sukces pisarza jest rozpatrywany bar‑
dziej w kategoriach marketingowych niż artystycznych.
Początkowo autor Murów Hebronu, Białego kruka i tomu Przez rzekę został uznany za „brutalnego” i zarazem „lirycznego” prozaika, spadko‑
biercę legendy Marka Hłaski, Edwarda Stachury, ale także niepokojów bohaterów powieści Konwickiego1. Z kolei tomy: Opowieści galicyjskie i Dukla przyczyniły się do utrwalenia wizerunku pisarza – outsidera, uciekającego z centrum na obrzeża, piewcy Beskidu Niskiego2. Nato‑
miast począwszy od Dziennika okrętowego (zamieszczonego w książce wydanej w 2000 roku razem z Jurijem Andruchowyczem3) Andrzej
1 Zob. hasło: Stasiuk Andrzej. W: Parnas bis. Słownik literatury polskiej urodzonej po 1960 roku. Wydanie trzecie i ostatnie. Oprac. P. Dunin‑Wąsowicz, K. Varga.
Warszawa 1998, s. 186–190.
2 P. Czaplińsk i: Mapa córka nostalgii. W: Idem: Wzniosłe tęsknoty. Nostalgie w prozie lat dziewięćdziesiątych. Kraków 2001, s. 117–119.
3 A. Stasiuk: Dziennik okrętowy. W: J. Andruchow ycz, A. Stasiuk: Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową. Wołowiec 2001, s. 75–140. W dalszej
Stasiuk pisze o zapomnianych, peryferyjnych zakątkach kontynentu, czyniąc z tego tematu znak rozpoznawczy swojej twórczości4. W cało‑
ści problematyce europejskiej poświęcone zostały (obok wspomnianego eseju) książki: Jadąc do Babadag5 i Fado6 oraz dwa szkice, zamieszczone w antologiach: Znikająca Europa7 i Sarmackie krajobrazy8. Oczywiście wymienione teksty nie stanowią spójnej całości, nie są również punk‑
tem zwrotnym w pisarstwie Stasiuka, choć mogą prowokować do myśli na temat szczególnych, określonych kierunków, tematów w prozie tego autora. Tym, co je wyróżnia i łączy, jest refleksja środkowoeuropejska9.
części pracy cytaty z tej książki oznaczam w tekście głównym, stosując skrót: DZO. Ta tematyka wcześniej pojawiała się w tekstach Stasiuka, jednak nie miała rangi głównego problemu. Zob. np. A. Stasiuk: O środkowej Europie. W: Idem: Tekturowy samolot.
Wołowiec 2000, s. 66–67.
4 Po publikacji Dziennika okrętowego i kolejnych utworów Andrzej Stasiuk uchodzi za znawcę zapomnianych, peryferyjnych zakątków kontynentu (zob. D. Kozicka: Po-dróże Dyzia Marzyciela. „Dekada Literacka” 2005, nr 6, s. 60–65).
5 A. Stasiuk: Jadąc do Babadag. Wołowiec 2004. W dalszej części pracy cytaty z tej książki oznaczam w tekście głównym, stosując skrót: JDB.
6 A. Stasiuk: Fado. Wołowiec 2006. W dalszej części pracy cytaty z tej książki oznaczam w tekście głównym, stosując skrót: F.
7 A. Stasiuk: Fado. W: Znikająca Europa. Red. K. Raabe, M. Sznajderman.
Wołowiec 2006, 367–385. W dalszej części pracy cytaty z tej książki oznaczam w tek‑
ście głównym, stosując skrót: ZE.
8 A. Stasiuk: W cieniu. W: Sarmackie krajobrazy. Głosy z Litwy, Białorusi, Ukra-iny, Niemiec i Polski. Red. M. Pollack. Wołowiec 2006, s. 449–462. W dalszej części pracy cytaty z tej książki oznaczam w tekście głównym, stosując skrót: WC.
9 Pomiędzy interesującymi mnie tekstami można dostrzec wiele podobieństw, po‑
wracają w nich nie tylko podobne motywy (np. mapy, podróży, fotografii), lecz także całe fragmenty. Przede wszystkim łączy je tematyka Europy Środkowej i tradycyjnie z nią związana forma eseju. Krytycy i badacze używają w odniesieniu do utworów Sta‑
siuka różnych określeń (opowieść, proza dyskursywna, reportaż). Na przykład R. So‑
wińska w recenzji Mojej Europy pisze, że Andruchowycz i Stasiuk proponują „prozę dyskursywną”, ale też realizują „krótkie formy eseistyczne, luźne opowiadania o cha‑
rakterze gawędy, meandryczne, z urywanymi i przeplatającymi się wątkami, często odbiegającymi od głównego nurtu, dlatego momentami robią wrażenie, jakby były po‑
sklejane” i piszą opowieści „utrzymane w stylu autobiografii intelektualnej” („Obmapy-wanie” Europy Środkowej. „Twórczość” 2001, nr 3, s. 116). Natomiast R. Ostaszewsk i zauważa, że „Stasiuk tworzy swoją prozę, mieszając elementy reportażu, eseju, relacji z podróży czy nawet traktatu” (Specjalność: rozpad. „Książki w Tygodniku”. Dodatek do „Tygodnik Powszechnego” 2004, nr 29, s. 19). Jednak myślę, że uzasadnione jest
Wybór takiej problematyki nie jest zaskakujący czy oryginalny, gdyż o jej popularności i aktualności zaświadcza wiele zjawisk w życiu lite‑
rackim, kulturalnym i społeczno ‑politycznym. Nie mamy w tym przy‑
padku do czynienia z nowym zagadnieniem, gdyż refleksja na temat Eu‑
ropy Środkowej ma długą historię, zdaniem badaczy, jej rodowód sięga jeszcze wieku XIX. Niewątpliwie decydujący wpływ na sposób myślenia o Europie Środkowej miały głośne dyskusje i spory prowadzone przed 1989 rokiem10. Wielu autorów podkreślało wówczas, że byt regionu jest iluzoryczny, że jest to „kraina ducha”, wyznaczana przez los i kulturę, mówiono o Europie mitów, ruin. Przywołanie sformułowanych wie‑
le lat temu tez jest istotne, gdyż – jak pisze Aleksander Fiut – „geneza terminu i okoliczności jego powstania w znacznej mierze wpływają na jego rozumienie i dalsze funkcjonowanie aż do chwili obecnej”11. Wciąż powracają wątpliwości, które przywoływany badacz wyraził w tytule swojej książki Być (albo nie być) Środkowoeuropejczykiem12. Maria Ja‑
w tym przypadku mówienie o esejach. Choć znane są kontrowersje związane z samą definicją eseju, jednak można uznać, że interesujące mnie teksty spełniają podstawowe kryteria stawiane tej formie wypowiedzi (podmiotowość, refleksyjność, erudycyjność, swoboda kompozycyjna i tematyczna, indywidualny styl itp.). Dodatkowym argumen‑
tem jest fakt, że taka kwalifikacja pojawia się w książkach (Moja Europa została opa‑
trzona podtytułem „dwa eseje”, natomiast na okładce Znikającej Europy zamieszczono informację, że jest to „antologia esejów”).
10 Na temat tej dyskusji piszą m.in.: A. Fiut: Być (albo nie być) Środkowoeuro-pejczykiem. Kraków 1999; Idem: Widziane ze środka Europy. W: Idem: Spotkania z Innym. Kraków 2006, s. 245–252; A.S. Kowa lczyk: Kryzys świadomości europej-skiej w eseistyce poleuropej-skiej 1944–1977 (Vincenz – Stempowski – Miłosz). Warszawa 1990;
J. Olejnicza k: W Europie Środkowej. Uwagi na marginesie współczesnej dyskusji. W:
Idem: Arkadia i małe ojczyzny. Vincenz – Stempowski – Wittlin – Miłosz. Kraków 1992, s. 227–246; S. Stabro: Literatura, czyli kłopot z tożsamością. W: Idem: Od Emila Zegadłowicza do Andrzeja Bobkowskiego. O prozie polskiej XX wieku. Kraków 2002, s. 401–420. J. Olejnicza k zauważa, że początki tej tematyki można przesunąć trzy‑
dzieści lat wstecz i powiązać z programem politycznym oraz intelektualnym paryskiej
„Kultury” i Jerzego Giedroycia, ale jej rodowód jest w istocie jeszcze dziewiętnasto‑
wieczny (W Europie Środkowej…, s. 231–232). Na romantyczny początek idei Europy Środkowej także zwraca uwagę A. Fiut: Być (albo nie być) Środkowoeuropejczykiem…, s. 22).
11 A. Fiut: Być (albo nie być) Środkowoeuropejczykiem…, s. 9.
12 Ibidem.
nion dodaje – Do Europy tak, ale tylko z naszymi umarłymi13, a Wło‑
dzimierz Paźniewski pisze cykl esejów, które opatruje tytułem Europa po deszczu14. Wydawnictwo Czarne (z którym jest związany Andrzej Stasiuk) przygotowało serię „Europa Środkowa”15, obejmującą eseje na ten temat, a także „Inna Europa, inna literatura”, w której wydawane są książki współczesnych pisarzy pochodzących z zapomnianych zakątków kontynentu. O aktualności tej problematyki w literaturze ukraińskiej i czeskiej świadczą opublikowane po polsku antologie esejów: Sny o Eu-ropie16 i Hrabal, Kundera, Havel…17 oraz ironiczna opowieść Jáchyma Topola Supermarket bohaterów radzieckich18 (napisana jako posłowie do czeskiego przekładu „próby autobiografii intelektualnej” Jak zostałem pisarzem Andrzeja Stasiuka). Na temat Europy Środkowej ukazują się książki, artykuły na łamach różnych pism, organizowane są też festiwa‑
le19 i konferencje naukowe20.
Zastanawiająca jest jednak konsekwencja, z jaką autor Fado podejmu‑
je to zagadnienie w kolejnych utworach. Ważny wydaje mi się również fakt współpracy Andrzeja Stasiuka z Kwartalnikiem Środkowoeuropej‑
skim „Kafka”, którego redakcja mieści się w Berlinie, wydawcą jest Goe‑
the Instytut Inter Nationes. W numerze pierwszym pisma, ukazującego
13 M. Janion: Do Europy tak, ale z naszymi umarłymi. Warszawa 2000.
14 W. Paźniewsk i: Europa po deszczu. Katowice 2001; Idem: Europa po desz-czu II. Katowice 2002; Idem: Karawele na wietrze. Katowice 2005; Idem: Eseje wę-drowne. Katowice 2006; Idem: Księga przemijania. Katowice 2007.
15 Obok Mojej Europy ukazała się w tej serii m.in. książka A. Kaczorowsk iego:
Praski elementarz. Wołowiec 2001 i J. Andruchow ycza: Ostatnie terytorium. Eseje o Ukrainie. Przeł. O. Hnatiuk, K. Kot y ńska, L. Stefanowska. Wołowiec 2002.
16 J. Andruchow ycz, O. Hr ycenko, J. Izdr yk i in.: Sny o Europie. Red.
O. Hnatiuk. Przeł. O. Hnatiuk, K. Kot y ńska, R. Rusna k. Kraków 2005.
17 Hrabal, Kundera, Havel… Antologia czeskiego eseju. Oprac. J. Ba luch. Kraków 2001.
18 J. Topol: Supermarket bohaterów radzieckich. Przeł. L. Engelk ing. Wołowiec 2005.
19 Festiwal Znikająca Europa odbywał się od 7 do 10 czerwca 2007 roku w Warsza‑
wie, Krakowie, Lublinie. Podczas spotkań panelowych uczestnicy – pisarze z kilku eu‑
ropejskich krajów rozmawiali o miejscach opuszczonych, zdradzonych, zapomnianych, o historii, kulturze i geografii.
20 Zob. np. Krainy utracone i pozyskane. Problem w literaturach Europy Środkowej.
Red. K. Krasusk i. Katowice 2005.
się w języku polskim, węgierskim, czeskim, słowackim i niemieckim, re‑
daktorzy stawiają sobie za cel stworzenie nowego modelu Europy, prag‑
ną udać się w wędrówkę po „rozległych obszarach problemów i pytań przyszłości”, pozwalającą rozpoznać i zrozumieć szczególny charakter
„szczęśliwego skrawka ziemi” w środku Europy „ciężkiej od krzywd i wyrzutów sumienia”21. Wśród autorów „Kafki” są zarówno uczestnicy dyskusji sprzed lat na temat Europy Środkowej, jak i przedstawiciele no‑
wego pokolenia Środkowoeuropejczyków22. Zatem pismo jest podjęciem i kontynuacją wcześniejszych sporów, ma wyraźnie charakter ponadna‑
rodowy, stanowi forum dialogu. W „Kafce” Andrzej Stasiuk opubliko‑
wał fragmenty, które potem weszły do Fado23.
Rozrastający się blok „europejskich” tekstów Stasiuka skłania do postawienia pytania24: czy w tekstach autora Dukli usłyszeć można
21 Od redakcji [I. Brodersen, R. Dammann]: Stworzyć nowy model Europy.
„Kafka. Kwartalnik Środkowoeuropejski” 2001, nr 1, s. 4. Dziękuję Prof. J. Olejnicza‑
kowi za zwrócenie mi uwagi na współpracę Stasiuka z tym pismem.
22 W „Kafce” opublikowano teksty m.in.: G. Konráda (Przyszłość potrzebuje pa-mięci. „Kafka. Kwartalnik Środkowoeuropejski” 2001, nr 1, s. 8–12); J. Šk vorecký ’ego (W obcym kraju. „Kafka. Kwartalnik Środkowoeuropejski” 2001, nr 2, s. 44–46); roz‑
mowę z C. Miłoszem (M. Stoessel: Opiekun liter. Rozmowa z C. Miłoszem. „Kafka.
Kwartalnik Środkowoeuropejski” 2003, nr 12, s. 14–20). Wśród autorów młodszego pokolenia znajdziemy m.in.: J. Andruchow ycza (Gra w Germaszkę. „Kafka. Kwar‑
talnik Środkowoeuropejski” 2002, nr 6, s. 12–21); K. Raabe (Mądra forma zabawy.
„Kafka. Kwartalnik Środkowoeuropejski” 2002, nr 7, s. 50–51); O. Tokarczuk (Potęga Odry. „Kafka. Kwartalnik Środkowoeuropejski” 2003, nr 9, s. 8–12).
23 A. Stasiuk: Pamięć. „Kafka. Kwartalnik Środkowoeuropejski” 2001, nr 2, s. 6–10; Idem: Zysk i strata. „Kafka. Kwartalnik Środkowoeuropejski” 2002, nr 7, s. 40–41.
24 Badacze do tej grupy utworów zaliczają także Dojczland. Wołowiec 2007. Już po napisaniu tej pracy zapoznałam się z kolejnymi studiami na temat problematyki europejskiej w pisarstwie A. Stasiuka. Zob: A. Bagłajewsk i: Mit Galicji a idea „mojej Europy” (Stasiuk – Andruchowycz – Topol). W: Kresy – dekonstrukcja. Red. K. Tr ybuś, J. Kałążny, R. Okulicz ‑Kozar y n. Poznań 2007, s. 69–87; P. Millati: Inna Euro-pa. Nowa mitologia Europy Środkowej w prozie Andrzeja Stasiuka. W: (Nie)obecność.
Pominięcie i przemilczenie w narracjach XX wieku. Red. H. Gosk, B. Kar wowska.
Warszawa 2008, s. 172–190; N. Poliszczuk: Dyskurs Europy. W poszukiwaniu własnej tożsamości: Miłosz, Andruchowycz, Stasiuk. W: Pogranicza, cezury, zmierzchy Czesława Miłosza. Red. A. Janicka, K. Korotk ich, J. Ławsk i. Białystok 2012, s. 249–263;
P. Rojek: „Coś musi zostać odrzucone, by to, co pozostało, zyskało na znaczeniu”.
Pro-nowy głos na ten temat, czy jest to kolejne „repetytorium zafundowa‑
ne czytelniczej publiczności”25? Zbadania wymaga zatem sposób rozu‑
mienia i funkcjonowania tych pojęć w prozie Stasiuka, ich znaczenie, a także przyczyny, dla których są przywoływane. Zdaję sobie sprawę, że jest to zagadnienie obszerne i skomplikowane. Pragnę jedynie za‑
rysować punkt wyjścia do poszukiwań na zasygnalizowany temat, proponując lekturę wspomnianych utworów w kontekście wypowiedzi wcześniejszych (w takim zakresie, w jakim do tego prowokują teksty Stasiuka).
Poprzednicy wielokrotnie spierali się o samą nazwę, która przybiera‑
ła i wciąż przybiera różne formy: Europa Środkowa, Europa środkowa, Mitteleuropa, Europa Środkowo ‑Wschodnia, Europa Wschodnia, Eu‑
ropa postkomunistyczna, posthabsburska i inne26. W podtytule wspól‑
nej książki Andruchowycza i Stasiuka – Dwa eseje o Europie zwanej Środkową podkreślony został dystans wobec tych sporów. Przedmiotem uwagi jest część kontynentu jedynie „zwana” Europą Środkową. Sfor‑
mułowanie to sugeruje umowność nazwy, która może być zastąpiona inną, jest jedną z wielu. Andrzej Stasiuk zabierając głos w dyskusji na temat Europy „zwanej Środkową”, nie proponuje nowej formuły nazwy, która stanowiłaby rozwiązanie dylematów związanych z jej granicami historycznymi, geograficznymi, czy statusem ontologicznym, a równo‑
cześnie zostałaby zaakceptowana przez szersze grono. Tytuł Moja Eu-ropa zdradza raczej rezygnację z prób wypracowania takiej w miarę obiektywnej formuły, poszukiwana jest jedynie (lub może aż?) własna Europa, jej subiektywny i prywatny środek.
Tytułowe określenie – „moja Europa”, może sugerować analogie z Rodzinną Europą. Czesław Miłosz odwołując się do własnych doświad‑
zy środkowoeuropejskie Andrzeja Stasiuka – zatrata i odzysk. W: Ćwiczenia z rozpaczy.
Pesymizm w prozie polskiej po 1989 roku. Red. J. Jarzębsk i, J. Momro. Kraków 2011, s. 409–460.
25 Określenie zaczerpnięte z książki D. Nowack iego: Zawód: czytelnik. Notatki o prozie polskiej lat 90 -tych. Kraków 1999, s. 88–90.
26 B. Pawlet ko: Bycie „pomiędzy”. O tożsamości Środkowoeuropejczyków. W:
Z dziejów podmiotu i podmiotowości w literaturach słowiańskich XX wieku. Red.
B. Czapik ‑Lit y ńska, M. Buczek. Katowice 2005, s. 58.