Rozdział 3. Ocena formalnej strony programów antykryzysowych wybranych
3.3. Kryteria oceny formalnej strony programów antykryzysowych
gdzie:
– odległość euklidesowa między wzorcem a i-tym obiektem;
– wartość ważona rzeczywistego obiektu ze względu na j-te kryterium; – wartość ważona wzorcowego obiektu ze względu na j-te kryterium.
Im wartość odległości euklidesowej jest mniejsza, tym badany obiekt jest bliższy wzorcowi. Następnie dla każdego obiektu oblicza się tzw. miarę taksonomiczną pokazującą stan jego rozwoju, według następującego wzoru:
gdzie:
– odległość euklidesowa pomiędzy wzorcem a antywzorcem (wzorcem negatywnym) ze względu na j-te kryterium;
– wartość ważona antywzorca ze względu na j-te kryterium.
Wartość miary taksonomicznej mieści się w przedziale [0, 1], przy czym dla anty-wzorca przyjmuje wartość 0, a dla anty-wzorca pozytywnego 1. Im wyższy jest poziom miary tak-sonomicznej, tym obiekt jest bliższy wzorcowi. Biorąc pod uwagę fakt, że w analizie tworzo-ny jest tylko wzorzec pozytywtworzo-ny to odległość , a zatem:
3.3. Kryteria oceny formalnej strony programów antykryzysowych
Do przeprowadzenia oceny formalnej strony programu antykryzysowego wybrano kryteria, które są szczegółowe, przejrzyste, bezkonfliktowe i mierzalne, a ponadto zostały określone jako najbardziej właściwe merytorycznie. Kryteria odzwierciedlają również
pożą-dane cechy kryteriów stawiane przez wielowymiarową analizę porównawczą. Podobne podej-ście w swojej pracy zastosował Cieślukowski (2013).
Na podstawie przemyśleń autora oraz z wykorzystaniem techniki eksperckiej ustalono pięć grup kryteriów oceny formalnej strony programu antykryzysowego zawierających łącz-nie 13 kryteriów szczegółowych. Kryteria oceny formalnej strony programu antykryzysowego wraz z przypisanymi wagami przedstawia tabela 26.
Tabela 26. Ważone kryteria oceny formalnej strony programu antykryzysowego Lp. Kryteria ogólne wstępne Wagi eksperckie Wagi Kryteria szczegółowe
1 Organizacja 0,1450 0,1893 liczba jednostek biorących udział w planowaniu 2
Język
0,0350 0,0592 język programu 3 0,0350 0,0592 stylistyka i ortografia
4 0,0350 0,0592 jasność sformułowanych treści 5
Konstrukcja
0,0750 0,0365 podział dokumentu na części
6 0,0750 0,0365 liczba dokumentów głównego programu 7 0,0750 0,0365 liczba zastosowanych narzędzi
8 0,0750 0,0365 kwota podstawowego programu 9 0,0750 0,0365 liczba dodatkowych pakietów 10 0,0750 0,0365 kwota dodatkowych pakietów 11 Jawność 0,1200 0,1715 dostęp do programu
12
Wdrożenie 0,0900 0,1213 czas planowania
13 0,0900 0,1213 czas od ogłoszenia do zastosowania Źródło: opracowanie własne.
Wagi wstępne zostały ustalone przez autora przed, a eksperckie po przeprowadzonych konsultacjach. Przedstawione kryteria poddano konsultacjom z ekspertami, którzy pochodzą z tych samych państw co badane programy antykryzysowe oraz w swojej pracy naukowej zajmują się tematyką makroekonomii, polityki fiskalnej i monetarnej, systemów podatko-wych, a także kryzysu ekonomicznego i polityki antykryzysowej. W trakcie konsultacji eks-perci wyrazili opinię na temat przedstawionych kryteriów, ocenili istotność kryteriów ogól-nych oraz wyrazili opinię o możliwości zastosowania jeszcze inogól-nych kryteriów oceny. Na podstawie oceny istotności ustalone zostały następnie wagi eksperckie poszczególnych kryte-riów ogólnych. Autor wraz z ekspertami wskazali, które kryteria ogólne są najistotniejsze, ale już rozdzielenie punktów na kryteria szczegółowe wynika z obliczeń przeprowadzonych w dalszej części niniejszego podrozdziału. W przypadku kryterium organizacyjnego i jawno-ści tak duża różnica wag wynika z tego, że w obu tych kryteriach ogólnych występuje zaled-wie jedno kryterium szczegółowe. Dlatego wagi otrzymane według obliczeń zawartych w tabeli 27, zostały w całości przypisane do jednego kryterium szczegółowego w danej
kate-gorii. Podczas gdy w pozostałych trzech kryteriach zostały one rozdzielone na kilka kryteriów w każdej grupie.
W kryterium organizacyjnym wyróżniono zaledwie jedno kryterium szczegółowe, któ-rym jest liczba jednostek biorących udział w przygotowaniu programu antykryzysowego. Naj-lepiej zorganizowanym programem antykryzysowym będzie ten, przy którego tworzeniu bra-ło udział najmniej jednostek i odwrotnie. Taki sposób rozumienia organizacyjności wynika z tego, że przy mniejszej liczbie jednostek (podmiotów) tworzących program antykryzysowy występują niewielkie szumy informacyjne oraz praktycznie nieznaczne powielanie zadań i obowiązków. W związku z tym przygotowanie dobrego pakietu ratunkowego może okazać się bardziej skuteczne.
W przypadku kryterium językowego wyodrębniono trzy kryteria szczegółowe: język programu, stylistyka i ortografia, jasność sformułowanych treści. Wskazane kryteria mają charakter jakościowy. Kryterium języka programu odzwierciedla zastosowanie w tworzeniu programu antykryzysowego języka ojczystego, ale również występowanie wersji obcojęzycz-nej programu. Najlepiej ocenianym programem antykryzysowym będzie ten, który został spo-rządzony w co najmniej trzech językach (w tym w języku ojczystym). Natomiast najsłabiej oceniany będzie program, który występuje wyłącznie w języku ojczystym. Kryterium styli-styki i ortografii wskazuje na poprawność językową stworzonego pakietu ratunkowego. We-dług tego kryterium najlepszym programem będzie ten, który sporządzono w pełnej zgodno-ści z zasadami językowymi języka ojczystego danego państwa. Najsłabszym programem bę-dzie ten, w którym występować bębę-dzie największa liczba błędów językowych. Według kryte-rium jasności sformułowanych treści określana jest czytelność i zrozumiałość informacji za-wartych w programie. Najlepszym programem pod względem tego kryterium będzie ten, w którym zawarte treści są zapisane językiem przystępnym i zrozumiałym dla szerszej grupy odbiorców (niekoniecznie specjalistów). Natomiast najsłabiej ocenianym pakietem będzie ten, który został sporządzony wyłącznie w języku stricte eksperckim, co powoduje, że zawarte treści są zrozumiałe tylko dla niewielkiej grupy odbiorców.
W kryterium oceny konstrukcyjności ustalono sześć następujących kryteriów szczegó-łowych: podział dokumentu na części, liczba dokumentów głównego programu, liczba zasto-sowanych narzędzi, kwota głównego programu, liczba dodatkowych pakietów i kwota dodat-kowych pakietów. Kryteria te mają charakter ilościowy. W przypadku podziału dokumentu na części najlepszą konstrukcyjność będzie miał program, w którym występuje podział na kilka części (rozdziałów) i odwrotnie. Podział dokumentu na wyodrębnione części powoduje, że jest on bardziej przejrzysty, a treści w nim zawarte są bardziej zrozumiałe. W przypadku
licz-by dokumentów składających się na główny program, najlepszym programem antykryzyso-wym będzie ten, który został opracowany na podstawie jednego dokumentu. Sporządzenie pakietu ratunkowego w formie jednego dokumentu powoduje, że jego implementacja jest mniej czasochłonna, a ponadto działania w nim zawarte są bardziej przejrzyste do przeanali-zowania. Im większa liczba zastosowanych narzędzi (instrumentów) tym bardziej dobry bę-dzie program antykryzysowy i odwrotnie. Wynika to z tego, że im większa liczba instrumen-tów antykryzysowych w programie, tym rząd chce skuteczniej walczyć ze skutkami kryzysu ekonomicznego oraz przeciwdziałać mu w szerszym zakresie prowadzonej polityki gospodar-czej. Kwota podstawowego programu oceniana będzie w taki sposób, że im wyższa wartość podstawowego programu określana w euro, według kursu EBC z dnia 31.01.2017 r. 33, tym lepszy program antykryzysowy i odwrotnie. Ocena jest przeprowadzana według następują-cych przedziałów: do 20 mld euro (2 pkt), od 20 do 40 mld euro (4 pkt), od 40 do 60 mld euro (6 pkt), od 60 do 80 mld euro (8 pkt) i powyżej 80 mld euro (10 pkt). Biorąc pod uwagę bę dodatkowych pakietów, najwyższą ocenę otrzyma program, który zawiera największą licz-bę przewidzianych dodatkowych pakietów i odwrotnie. W związku z tym można przyjąć, że im więcej dodatkowych pakietów zostało ogłoszonych, tym większa była szczegółowość ca-łego programu antykryzysowego, a zarazem państwa bardziej skutecznie chciały przeciwdzia-łać negatywnym zjawiskom kryzysowym. W momencie pojawienia się kryzysu rządy gene-ralnie przedstawiały pakiet główny, ale dalszy rozwój kryzysu i jego rozprzestrzenianie się na inne sfery gospodarki wymusiły na nich konieczność wypracowania reakcji w formie ogła-szania dodatkowych bodźców ratunkowych. Ostatnim szczegółowym kryterium konstrukcyj-nym jest kwota dodatkowych pakietów. Programy będą oceniane w tym kryterium według następujących przedziałów (po kursie EBC z dnia 31.01.2017 r.): do 200 mld euro (2 pkt), od 200 do 400 mld euro (4 pkt), od 400 do 600 mld euro (6 pkt), od 600 do 800 mld euro (8 pkt) i powyżej 800 mld euro (10 pkt).
Czwartą grupę kryteriów oceny formalnej strony programu antykryzysowego stanowi jawność, w której wydzielono jedno kryterium szczegółowe, a jest nim dostęp do programu. Kryterium to sprowadza się do określenia dostępności do programu antykryzysowego dla osób zainteresowanych tymi zagadnieniami. Według tego kryterium najwyższą ocenę otrzy-ma program antykryzysowy, który był w pełni jawny i dostępny oraz przy którym czas po-trzebny na dotarcie do jego zapisów był stosunkowo najkrótszy. Natomiast najsłabsza ocena
33
Kurs walut Europejskiego Banku Centralnego z dnia 31 stycznia 2017 r.: Polska (złoty) – 4,3239, Szwecja (korona szwedzka) – 9,4505 i Wielka Brytania (funt brytyjski) – 0,86105.
zostanie przyznana programowi, który nie był całkowicie jawny i dostępny, a zarazem czas potrzebny na odnalezienie jego zapisów był stosunkowo najdłuższy.
Ostatnią grupą ogólną kryteriów oceny jest wdrożenie, przy którym wyodrębniono dwa kryteria szczegółowe: czas planowania i czas od ogłoszenia do zastosowania. Pierwsze kryterium szczegółowe odzwierciedla czas, który był potrzebny na zaplanowanie programu. Im mniej czasu było potrzebne na przygotowanie programu antykryzysowego, tym wyżej był on oceniany. Drugie kryterium określa czas jaki upłynął od ogłoszenia programu do momentu jego wprowadzenia w realia gospodarcze. Im krótszy był ten czas tym lepiej oceniany był program i odwrotnie.
Ocena poszczególnych programów antykryzysowych z punktu widzenia wyodrębnio-nych kryteriów jakościowych i ilościowych dokonana będzie za pomocą techniki oceny punk-towej. Zastosowana zostanie następująca ujednolicona skala: 10 pkt – bardzo dobrze spełnia-ne kryterium, 8 pkt – dobrze spełniaspełnia-ne kryterium, 6 pkt – zadowalająco spełniaspełnia-ne kryterium, 4 pkt – słabo spełniane kryterium, 2 pkt – bardzo słabo spełniane bądź niespełniane kryte-rium. Procedura taka zgodna jest z zaleceniami oraz praktyką stosowania metod taksono-micznych (A. Balicki, 2009, s. 331; E. Nowak, 1990, s. 45). Pozwoli to na sprowadzenie cech jakościowych do postaci ilościowej i zapewni dzięki temu porównywalność wszystkich zmiennych diagnostycznych. Umożliwi to także określenie podobieństwa badanych jednostek statystycznych do wzorca za pomocą miary odległości euklidesowej, a równocześnie synte-tyczne oszacowanie i porównanie jakości tych jednostek przy wykorzystaniu taksonomicznej miary rozwoju.
Wagi poszczególnych kryteriów ustalono na podstawie opinii 7 ekspertów (w tym au-tora), którzy ocenili istotność poszczególnych kryteriów ogólnych w skali od 1 do 10 pkt. Przy czym 1 pkt oznaczał kryterium nieważne, a 10 pkt – najistotniejsze kryterium. Na pod-stawie przeprowadzonej oceny zostały ustalone wagi eksperckie dla poszczególnych kryte-riów ogólnych. W przeprowadzanych badaniach założono równą wagę ekspertów i równą wagę kryteriów szczegółowych w danej grupie. Wagi zostały również znormalizowane do łącznej sumy równej 1.
Zanim ustalono ostateczne wagi, to opinie ekspertów zostały zweryfikowane pod względem stopnia zgodności lub inaczej stopnia obiektywizacji, za pomocą współczynnika konkordancji Kendalla (Stabryła, 2006, s. 184-186). Eksperci nadali wybranym kryteriom takie same wagi, a zatem wystąpiły tzw. rangi połączone. W związku z tym współczynnik konkordancji można obliczyć na podstawie wzoru:
gdzie:
– liczba ekspertów; – liczba kryteriów oceny;
– suma kwadratów odchyleń badanych szeregów preferencyjnych wyrażona wzorem:
gdzie: – czynnik zmienny;
jest sumą rang j-tego kryterium oceny;
– średnią arytmetyczną z podzielenia łącznej sumy wyrazów przez liczbę kryteriów oceny;
przy czym:
– k-ta liczba rang połączonych w danym szeregu preferencyjnym.
Tabela 27 przedstawia wyniki opinii uzyskanych od ekspertów, sposób obliczenia współczynnika konkordancji oraz znormalizowane wagi kryteriów.
Tabela 27. Wyniki opinii ekspertów, sposób obliczenia współczynnika konkordancji oraz znormalizowane wagi kryteriów
Eksperci Organizacja Język Konstrukcja Jawność Wdrożenie
1 6 5 7 4 7 2 2 2 5 2 5 3 7 4 5 6 8 4 2 2 4 4 3 5 1 5 4 2 3 6 8 7 8 6 7 7 6 5 4 5 8 32 30 37 29 41 Średnia L 33,8
Eksperci Organizacja Język Konstrukcja Jawność Wdrożenie -1,8 -3,8 3,2 -4,8 7,2 3,24 14,44 10,24 23,04 51,84 S 102,8 49 120 0,2315 Wagi znormalizowane 0,1894 0,1776 0,2188 0,1716 0,2426 Źródło: opracowanie własne.
Współczynnik konkordancji mieści się w przedziale [0; 1], przy czym 0 oznacza brak zgodności, a 1 – zgodność idealną. Współczynnik ten wynosi 0,2315 i oznacza słaby stopień zgodności. Z analizy wynika, że eksperci nadali wskazanym kryteriom dość zbliżone wagi. Najwyższą wagę przywiązywali oni do kryterium wdrożeniowego. Na drugim miejscu osoby te wskazały kryterium konstrukcyjne. Następnie uplasowane zostały organizacja i język. Na-tomiast kryterium jawności okazało się według ekspertów najmniej ważnym. Tworząc kryte-ria ogólne i szczegółowe ustalono i przypisano poszczególnym kryteriom wagi wstępne (tabe-la 26). Natomiast po przeprowadzonych konsultacjach ustalone zostały tzw. wagi eksperckie, które przypisano poszczególnym kryteriom ogólnym. Wskazane w tabeli 27 wagi zostały przypisane do kryteriów szczegółowych w równych częściach tak, aby suma wag tych kryte-riów równała się wadze kryterium ogólnego. Wszelkie analizy przeprowadzane w dalszej części rozdziału 3 opierają się o wagi eksperckie.
Znając liczbę kryteriów szczegółowych, a także wagi poszczególnych kryteriów, moż-liwe jest skwantyfikowanie wzorcowego modelu oceny. Wielowymiarowa analiza porów-nawcza pozwala w takim przypadku na możliwość stworzenia bardzo wielu wzorców oceny. W pracy utworzone zostaną trzy wzorce pozytywne (nie będą tworzone antywzorce), takie jak: syntetyczny wzorzec oceny, wzorzec oceny według kryteriów ogólnych i szczegółowych.
Wzorzec syntetyczny określa pożądany stan jednostki statystycznej, który wyrażany jest za pomocą jednej liczby stanowiącej zważoną sumę punktów uzyskaną z oceny przepro-wadzonej według kryteriów ogólnych lub szczegółowych. Wzorzec oceny według kryteriów ogólnych, określa stan badanego obiektu 5-cioma kryteriami ogólnymi. Wzorzec ten wyraża-ny jest 5-cioma liczbami stanowiącymi sumę zważowyraża-nych punktów uzyskawyraża-nych z ocewyraża-ny
we-dług kryteriów szczegółowych. Natomiast ostatni wzorzec przedstawia stan obiektu wewe-dług 13-tu kryteriów szczegółowych, a wyrażany jest za pomocą 13-tu liczb, które stanowią ilo-czyn maksymalnej liczby punktów oraz wagi dla danego kryterium.
Przedstawione wzorce zostaną ustalone dla poszczególnych programów antykryzyso-wych z wybranych państw. Syntetyczny wzorzec dla jednego programu wynosi 10 punktów, gdyż jest to maksymalna liczba punktów jaką może otrzymać dany program. Wynik ten sta-nowi iloczyn wagi danego kryterium szczegółowego oraz liczby przyznanych punktów za jego spełnienie (od 2 do 10 pkt).
Porównanie badanej jednostki statystycznej ze wzorcem zostanie wykonane za pomo-cą tzw. odległości euklidesowej. Im mniejsza jest ta odległość tym obiekt jest bliższy wzorca, a zatem i lepszy. Natomiast jakość danego obiektu zostanie zmierzona za pomocą wskaźnika:
przy czym z uwagi na fakt, że w analizie tworzony jest tylko wzorzec pozytywny, to odle-głość , a zatem:
Ocena badanych jednostek statystycznych zostanie przeprowadzona względem wszystkich wskazanych wzorców. Dlatego też obejmie ona: syntetyczną ocenę obiektu wyra-żoną za pomocą jednego wskaźnika, ocenę obiektów według 5-ciu kryteriów ogólnych oraz ocenę obiektów według 13-tu kryteriów szczegółowych. Uzyskana wielkość miernika jakości będzie przez autora interpretowana w następujący sposób: 0,00-0,20 (program nieodpo-wiedni), 0,21-0,40 (program zadowalający), 0,41–0,60 (program przeciętny), 0,61-0,80 (pro-gram dobry) i 0,81-1,00 (pro(pro-gram bardzo dobry).
Uzyskane wyniki w trzech wskazanych wymiarach nie mogą być ze sobą porówny-walne. Wynika to z zastosowania różnego zakresu wymiaru odległości euklidesowej. Dlatego też miernik syntetyczny będzie zawsze najniższy, a ten uzyskany według 13-tu kryteriów szczegółowych – najwyższy.