Założenia programów antykryzysowych

Pojawienie się kryzysu ekonomicznego w UE na przełomie lat 2008-2009 roku spo-wodowało, że państwa członkowskie sukcesywnie podejmowały różnorakie inicjatywy mają-ce na mają-celu złagodzenie skutków kryzysu. Inicjatywy te definiuje się jako działania antykryzy-sowe, które zawarto w wprowadzanych przez państwa programach naprawczych. Podejmo-wane działania przyjmowały formę zintegroPodejmo-wanego pakietu, programu bądź planu. W litera-turze nie występuje definicja programu antykryzysowego, ale do wyjaśnienia tego pojęcia można wykorzystać definicję planu antykryzysowego. Piocha i Radlińska (2011, s. 72) okre-ślają, że plan antykryzysowy w swoim zakresie przedmiotowym może dotyczyć standardo-wego pakietu wspierającego wybrany sektor gospodarki, ale również szczegółowych działań dedykowanych specyficznym przejawom kryzysu (które uwidoczniły się w konkretnym kra-ju). Na podstawie tego można przyjąć, że program antykryzysowy to zbiór działań skierowa-nych na przeciwdziałanie zjawiskom kryzysu ekonomicznego i zarazem wspierających kon-kretne sektory gospodarki krajowej.

Przy czym trzeba zwrócić uwagę na to, że nie jest możliwe stworzenie jednego pod-stawowego sposobu walki z kryzysem, który odnosić się będzie do każdej gospodarki. Wyni-ka to z tego, że Wyni-każda gospodarWyni-ka ma swoją specyfikę, określoną strukturę funkcjonowania i stworzony do dysponowania system zarządzania potencjałem czynników produkcji. Dlatego też każde państwo musi opracować swój własny system zarządzania w czasie kryzysu eko-nomicznego. Oczywiście każde państwo może wykorzystywać w czasie opracowywania swo-jego programu antykryzysowego doświadczenia innych krajów, w których zastosowane dzia-łania już się sprawdziły. Jednak przede wszystkim powinno ono szukać nowych możliwości i szans przeciwdziałania zjawiskom kryzysowym i niwelowania ich negatywnych skutków (Piocha i Radlińska, 2011, s. 73). Nadzwyczajne okoliczności związane z sytuacją kryzysową dały państwom UE podstawę do tymczasowego poluźnienia polityki budżetowej oraz prze-kroczenia referencyjnej wielkości deficytu budżetowego, na co zgodę wydała Komisja Euro-pejska. Poluźnienie polityki budżetowej związane jest z wprowadzanymi przez poszczególne

państwa unijne pakietami budżetowych bodźców ratunkowych. Przygotowane w państwach UE programy antykryzysowe powinny (Budzyński, 2012, s. 34; Żabińska, 2010, s. 291):

 być szybkie28

, tymczasowe²⁹, ukierunkowane i skoordynowane;

 łączyć instrumenty dochodowe jak i wydatkowe, np.: podwyższanie zasiłków dla bez-robotnych oraz gospodarstw domowych o niskich dochodach, niższe podatki i składki na ubezpieczenie społeczne, czy też tymczasowe obniżenie podstawowej stawki VAT;  być przeprowadzone w ramach pakietu na rzecz stabilności i wzrostu;

 być uzupełnione reformami strukturalnymi, które wspierają odporność gospodarki i służą pobudzeniu popytu;

 być odpowiednio zróżnicowane oraz mieć odpowiednią wielkość, aby umożliwić kon-kretne oddziaływanie i nie stracić cennego czasu;

 być kompatybilne ze średniookresową strategią wzrostową.

Kryzys ekonomiczny spowodował reakcje rządów, które polegały na opracowaniu oraz wdrożeniu programów antykryzysowych. Poszczególne państwa ogłaszały swe programy antykryzysowe w różnych terminach, a wprowadzane pakiety naprawcze były dostosowane do problemów gospodarczych występujących w tym czasie. W rozdziale drugim skrótowo scharakteryzowano założenia działań antykryzysowych w państwach unijnych. Do przepro-wadzenia oceny autor wybrał cztery państwa: Niemcy, Polskę, Szwecję i Wielką Brytanię. Wybrane państwa w momencie pojawienia się kryzysu w UE charakteryzowały się różną sy-tuacją ekonomiczną. Niemcy, jako państwo wysoko rozwinięte, uznawane są za jedną z naj-ważniejszych gospodarek Unii Europejskiej, na której w znacznym stopniu opiera się cała gospodarka europejska. Polska wskazywana jest przez ekonomistów, jako najlepiej rozwijają-ca się gospodarka z nowych państw członkowskich po 2004 roku, a ponadto przedstawiana jest jako przykład dla pozostałych państw Europy Środkowo-Wschodniej, w których wystę-puje gospodarka postkomunistyczna. Szwecja jest traktowana jako silnie rozwinięta gospo-darka, której konkurencyjność względem innych krajów polega na szeroko rozwiniętym sys-temie świadczeń socjalnych i do którego poziomu rozwoju starają się dążyć pozostałe pań-stwa członkowskie. Szwecja to typowy przykład modelu pańpań-stwa skandynawskiego, w któ-rym charakterystyczną cechą jest realizacja idei współczesnego państwa dobrobytu. Wielka Brytania postrzegana jest jako wysoko rozwinięta i silna gospodarka, która ma mocne i szero-kie powiązania z gospodarką amerykańską. W momencie pojawienia się w UE kryzysu

28

Jego implementacja do realnej gospodarki powinna zająć jak najmniej czasu.

29

Aby po wejściu w fazę ożywienia nie przegrzać gospodarki i średniookresowo nie zagrażać konsolidacji bu-dżetu.

nomicznego, najbardziej jego negatywne skutki odczuła właśnie Wielka Brytania. Zjawiska kryzysowe dotknęły również w dużym stopniu Niemcy, jako główną gospodarkę europejską. Szwecja została dotknięta kryzysem głównie w sektorze bankowym. Natomiast polską go-spodarkę kryzys praktycznie ominął, a jedyne problemy pojawiły się w związku z chwilowym zachwianiem stanu finansów publicznych.

Różny poziom rozwoju gospodarczego wybranych państw jak i zróżnicowana sytuacja ekonomiczna w nich panująca, wpływały nie tylko na termin wprowadzenia programu anty-kryzysowego, ale i jego zakres oraz obszary, na których miał się skupiać. Tabela 23 przed-stawia podstawowe informacje o programach antykryzysowych Niemiec, Polski, Szwecji i Wielkiej Brytanii.

Tabela 23. Informacje o programach antykryzysowych Niemiec, Polski, Szwecji i Wiel-kiej Brytanii

Wyszczególnienie Niemcy Polska Szwecja Wielka Brytania

Nazwa programu antykryzysowego Deutsches Stab-ilitätsprogramm Plan Stabilności i Rozwoju Stabilitetsprogr am Economic Recovery Plan Data ogłoszenia programu. październik 2008 r. listopad 2008 r. październik 2008 r. listopad 2008 r. Kwota programu w mld euro ^{84,8 21,1 11,6 23,2} Główne obszary oddziaływania programu stabilizacja rynku finansowego i po-budzenie koniunk-tury gospodarczej wzrost popytu konsumpcyjnego i wzrost inwesty-cji w państwie wzmocnienie popytu krajowego wzmocnienie wzrostu gospodarczego Występowanie do-datkowych pakietów i uregulowań

tak tak tak tak

Nazwa dodatkowych pakietów i uregulowań

1) ustawa o stabili-zacji rynków fi-nansowych (FMStG); 2) ustawa o utwo-rzeniu funduszu stabilizacji ryn-ków finansowych (FMStFG) 1) ustawa o łagodzeniu skutków kry-zysu ekono-micznego dla pracowników i przedsię-biorców; 2) Plan Rozwoju i Konsolidacji Finansów 2010-2011 1) pakiet ratun-kowy dla sek-tora banko-wego. 1) bankowy pa-kiet ratunkowy 2008; 2) bankowy pa-kiet ratunkowy 2009; 3) plan konsolida-cji finansów publicznych Kwota przewidziana w dodatkowych pakietach w mld euro 480 – 370,4 638,8

Źródło: opracowanie własne na podstawie (Deutsches Stabilitätsprogramm, 2012; Konjunktur- und wachstum-spolitische Maßnahmen der Bundesregierung in der Wirtschafts- und Finanzkrise, 2012; Plan Stabilności i Rozwoju, 2008; Pre-Budget Report, 2008; Regeringens proposition Åtgärder för jobb och omställning, 2008; Załącznik 2).

Rządy wybranych państw zaczęły opracowywać programy antykryzysowe już pod ko-niec 2008 roku. Wyszczególnione w tabeli programy były tworzone w ministerstwach finan-sów poszczególnych państw i miały być dostosowane do istniejącej w tym czasie sytuacji ekonomicznej oraz przeciwdziałania zjawiskom kryzysowym. Pakiety antykryzysowe tych czterech państw sprowadzały się generalnie do ustabilizowania gospodarki bądź wsparcia jej wzrostu. Wyjątek stanowi Polska, której program skierowany był na wzrost popytu konsump-cyjnego i inwestycji w państwie. Każdy krajowy program antykryzysowy opierał się na pod-stawowym pakiecie, jak i pakietach dodatkowych, które często były znacznie bardziej rozbu-dowane niż pakiet główny. Pod względem kwoty podstawowego pakietu naprawczego naj-bardziej rozbudowany był program Niemiec, w którym przewidziano ponad 84 mld euro, a najmniej Szwecji – ponad 11,6 mld euro. Natomiast ze względu na kwotę w dodatkowych pakietach, to największe środki w wysokości ponad 638 mld euro przewidziano w Wielkiej Brytanii, a najmniejsze w Szwecji – ponad 370 mld euro. W Polsce w ramach dodatkowych pakietów antykryzysowych nie przewidziano wydatkowania żadnych środków finansowych. Ciekawa sytuacja wystąpiła w Szwecji i Wielkiej Brytanii, gdzie główny pakiet antykryzyso-wy został ogłoszony później niż pakiet dodatkoantykryzyso-wy skierowany antykryzyso-wyłącznie do sektora finanso-wego. W dalszej części zostaną szczegółowo przedstawione programy antykryzysowe bada-nych państw. Aczkolwiek ze względu na dostępność do materiałów, możliwość szczegółowe-go omówienia poszczególnych pakietów naprawczych jest różna.

W Niemczech na główny program antykryzysowy składały się trzy pakiety, mianowi-cie: Entlastungspaket, Konjunkturpaket I i Konjunkturpaket II. Programy te zakładały (Konjunktur- und wachstumspolitische Maßnahmen der Bundesregierung in der Wirtschafts- und Finanzkrise, 2012, s. 2):

 zwiększenie inwestycji publicznych (m.in. tzw. inwestycji przyszłościowych) w dzie-dzinach: infrastruktury, szkolnictwa i badań naukowych oraz ochrony środowiska;  wsparcie przedsiębiorstw, w formie przyspieszonej amortyzacji oraz preferencyjnych

kredytów;

 stymulowanie zatrudnienia za pomocą tworzenia nowych punktów pośrednictwa pra-cy, obniżenia składek ubezpieczenia na wypadek utraty prapra-cy, przedłużenia okresu otrzymywania zmniejszonego (60-67%) wynagrodzenia³⁰, finansowania programów szkoleniowych dla pracowników o niskich kwalifikacjach;

30

W przypadku przejściowego wykonywania pracy w skróconym wymiarze czasu, jeśli w umowie o pracę bądź układzie zbiorowym zawarto klauzulę dotyczącą pracy w skróconym wymiarze.

 stymulowanie konsumpcji poprzez: zwiększenie kwoty zasiłku na dziecko oraz kwoty wolnej od podatku z tytułu posiadania dzieci, zwiększenie kwoty wolnej od podatku w podatku dochodowym od osób fizycznych, obniżenie stawek PIT oraz składek na ubezpieczenia zdrowotne;

 wsparcie przemysłu samochodowego za pomocą dopłaty w wysokości 2 500 euro w przypadku złomowania starego samochodu (co najmniej 9-letniego) i zakupu nowe-go, dwuletniego zwolnienia z podatku od pojazdów mechanicznych samochodów spełniających najwyższe normy unijne w zakresie emisji CO₂.

Rząd federalny przyjął pierwszy aktywny pakiet stymulacyjny w dniu 5 listopada 2008 roku. Plan ten obejmował 15-to punktowy program działań, opartych głównie na bodźcach podatkowych, rozciągający się na dwa lata (2009-2010). Wielkość dodatkowych środków fiskalnych wyniosła około 12 miliardów euro, a ich efekt stymulacyjny wyniósł 50 miliardów euro. Na tle coraz bardziej nasilającego się kryzysu oraz krytyki pakietu z listopada w poło-wie stycznia 2009 roku zatpoło-wierdzono drugi pakiet działań w zakresie awaryjnego stymulowa-nia, przy czym całkowity budżet dodatkowy wyniósł 50 mld euro w ciągu dwóch lat. Drugi pakiet bodźców odróżniał się od programu listopadowego tym, że koncentrował się przede wszystkim na infrastrukturze sektora publicznego (głównie inwestycjach na przyszłość) (Le-aman, 2010, s. 11).

Ponadto na program działań antykryzysowych Niemiec składały się jeszcze dwie ustawy dotyczące stabilizacji sytuacji na rynku finansowym, które zostały uchwalone w paź-dzierniku 2008 roku. Pierwsza z nich to ustawa o stabilizacji rynków finansowych (FMStG), a druga to ustawa o utworzeniu funduszu stabilizacji rynków finansowych (FMStFG). Na podstawie tych ustaw postanowiono zastosować instrumenty antykryzysowe, takie jak: od-płatne gwarancje oraz dokapitalizowanie bądź wykup ryzykownych wierzytelności. Ponadto do tych instrumentów można zaliczyć również dokonaną w 2009 roku nacjonalizację. Na mo-cy drugiej z ustaw w 2008 roku utworzono Federalny Urząd ds. Stabilizacji Rynków Finan-sowych (FMSA), który zarządza funduszem stabilizacji rynków finanFinan-sowych oraz od 2011 roku funduszem restrukturyzacyjnym, zasilanym dochodami z daniny od banków (Finan-zmarktstabilisierungsfondsgesetz, 2008; Finanzmarktstabilisierungsgesetz, 2008). Na podsta-wie tych ustaw rząd federalny wydał gwarancję na wszystkie prywatne rachunki oszczędno-ściowe i lokaty terminowe (8 października) oraz wyraził zgodę na szeroką ofertę wsparcia dla banków w wysokości 80 mld euro (13 października) i kolejne 400 mld euro na gwarancje płynności (17 października) (Leaman, 2010, s. 9).

Głównym programem antykryzysowym w Polsce był Plan Stabilności i Rozwoju. Jego celem było wzmocnienie polskiej gospodarki wobec światowego kryzysu ekonomicznego. Dzięki rządowym działaniom gospodarka została zasilona kwotą ponad 91,3 mld zł. Ogłoszo-ny w 2008 roku rządowy pakiet antykryzysowy można podzielić na kilka elementów. Pierw-szym z nich było zwiększenie dostępności kredytów dla przedsiębiorców. W tym celu zwięk-szono do 40 mld zł zapisany w ustawie budżetowej na 2009 rok limit przeznaczony na porę-czenia i gwarancje Skarbu Państwa. Skarb Państwa mógł dzięki temu udzielać gwarancji spła-ty przez banki kredytu refinansowego zaciągniętego w Narodowym Banku Polskim w celu zapobieżenia utracie płynności, a ponadto miał on również możliwość gwarantowania spłaty poszczególnych kredytów płynnościowych na rynku międzybankowym. Drugim elementem było wsparcie dla instytucji rynku finansowego. Rząd przygotowywał projekt ustawy, która miała zabezpieczyć wypłacalność instytucji finansowych. Ustawa przewidywała możliwość dokapitalizowania tych instytucji w zamian za obejmowanie przez Skarb Państwa akcji i udziałów w spółkach uzyskujących pomoc. Ponadto rząd chciał zapewnić pomoc na rzecz systemu finansowego i kredytowego w postaci dodatkowych pożyczek dla banków w walucie krajowej przez więcej niż jeden dzień, walutach obcych i kryteriów ułatwiających rozliczanie aktywów funduszy Narodowego Banku Polskiego. Trzecim elementem planu było wzmoc-nienie systemu gwarancji i poręczeń dla sektora MŚP. Rząd szacował, że średnia wartość po-ręczenia w ramach Funduszu Poręczeń Unijnych, Krajowego Funduszu Poręczeń Kredyto-wych i Krajowej Grupy Poręczeniowej wyniesie 50% kwoty kredytu. Działania rządu w 2009 roku prowadziły do rozwoju bezpiecznej akcji kredytowej na poziomie 20 mld złotych. W tym celu rząd podniósł kapitał Banku Gospodarstwa Krajowego o 2 mld zł. Ponadto Rada Ministrów miała zamiar przyjąć w formie rozporządzenia program określający zasady i kie-runki rozwoju działalności poręczeniowej, nowelizację ustawy o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne, a także nowelizację ustawy o samorządzie województwa i samorządzie powiatowym. Elementem czwartym było przy-spieszenie inwestycji współfinansowanych ze środków UE (fundusze strukturalne i Fundusz Spójności), w celu zwiększenia wydatkowania przyznanych pieniędzy z UE z poziomu 10 mld zł do poziomu 16,8 mld zł. Zwiększeniu wydatkowania środków unijnych miała rów-nież pomóc wcześniejsza zaliczka od Komisji Europejskiej na wdrażanie środków unijnych, która wynosiła 3 mld zł. Piątym elementem było zwiększenie skłonności do inwestowania (w szczególności małych firm polskich). W tym celu rząd przedstawił w ramach programu antykryzysowego projekt nowelizacji ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Zgodnie z tą nowelizacją mała firma lub firma rozpoczynająca swoją działalność mogła

wpi-sać w swoje koszty wszystkie wydatki ponoszone na inwestycje do wysokości 100 tysięcy euro w latach 2009-2010 (taką pomocą objęte byłyby również firmy, które rozpoczęły dzia-łalność w 2008 roku). Kolejnym elementem było wprowadzenie zmian w polskim systemie podatkowym, na który postanowiono przeznaczyć kwotę 10 mld zł. Wśród pozostałych ele-mentów rządowego planu znajdowało się również: znoszenie barier dla inwestycji w infra-strukturę teleinformacyjną, umożliwienie zaliczania do kosztów podatkowych wydatków na prace badawcze oraz wspieranie inwestycji w odnawialne źródła energii. W polskim pakiecie antykryzysowym przewidziano również specjalne wsparcie dla najbardziej potrzebujących. Na potrzeby ważnych wydatków społecznych powstać miała Rezerwa Solidarności Społecz-nej, z której można byłoby korzystać w celu finansowania ważnych kwestii społecznych, ja-kie mogły zostać wywołane światowym spowolnieniem gospodarczym. Zaliczyć do nich można m.in. (Briatko, 2017, s. 52; Plan Stabilności i Rozwoju, 2008):

 wsparcie dochodów rodzin żyjących poniżej progu ubóstwa, co będzie się wiązało z nowym modelem waloryzacji świadczeń rodzinnych, bardziej odpowiadającym na potrzeby rodzin wielodzietnych;

 wsparcie projektów wspomagających dzieci tak, by akcją dożywiania obejmować wszystkie potrzebujące;

 wsparcie osób niesamodzielnych, szczególnie w podeszłym wieku, by miały zapew-nioną podstawową pomoc;

 wzmocnienie działań zaadresowanych do osób długotrwale bezrobotnych, w ramach Funduszu Pracy, w momencie zmiany sytuacji na rynku pracy.

Ponadto rząd w ramach szeroko pojętego pakietu antykryzysowego, wprowadził ustawę z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców. Podstawowym celem ustawy było utrzymanie miejsc pracy w firmach, które z powodu kryzysu utraciły część zamówień i znalazły się w przejściowych kłopotach finansowych. Na podstawie tej ustawy zaproponowano i wprowadzono (Ustawa z 1 lipca 2009): wydłużenie okresu rozliczeniowego czasu pracy pracowników do 12-u miesięcy, ela-styczny czas pracy, ograniczenia w stosowaniu umów na czas określony oraz dopłaty do pen-sji i szkoleń.

Powyższa ustawa została uchylona w 2013 roku i zastąpiona ustawą z dnia 11 paź-dziernika 2013 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z ochroną miejsc pracy. Celem tej ustawy, tak jak i poprzedniej, jest utrzymanie miejsc pracy w firmach dotkniętych skutka-mi kryzysu ekonoskutka-micznego. Ustawa ta określa (Ustawa z 11 października 2013):

 przyznawanie i wypłatę świadczeń na rzecz ochrony miejsc pracy finansowanych z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych przysługujących w okresie przestoju ekonomicznego lub obniżonego wymiaru czasu pracy;

 dofinansowywanie z Funduszu Pracy lub Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pra-cowniczych kosztów szkolenia pracowników zatrudnionych u przedsiębiorcy i obję-tych przestojem ekonomicznym lub obniżonym wymiarem czasu pracy;

 zwrot świadczeń na rzecz ochrony miejsc pracy w przypadku niespełnienia warunków umowy o wypłatę świadczeń na rzecz ochrony miejsc pracy, zawartej przez przedsię-biorcę z marszałkiem województwa;

 zwrot dofinansowania z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych albo Funduszu Pracy kosztów szkolenia pracowników objętych przestojem ekonomicznym lub obniżonym wymiarem czasu pracy w przypadku niespełnienia warunków umowy o dofinansowanie kosztów szkolenia.

Drugim pakietem dodatkowym w polskim programie antykryzysowym był ogłoszony w styczniu 2010 roku rządowy Plan Rozwoju i Konsolidacji Finansów 2010-2011. Plan ten był efektem walki rządu z narastającym zadłużeniem państwa oraz ze zbyt wysokim deficy-tem budżetowym. Zawarte w tym pakiecie działania zostały podzielone na trzy grupy, co przedstawia tabela 24.

Tabela 24. Działania antykryzysowe zawarte w Planie Rozwoju i Konsolidacji Finansów 2010-2011

Konsolidacja finansów publicznych Priorytety rozwojowe ^{Sprawne i przyjazne} państwo Działania skupiały się na wzmocnieniu

ram instytucjonalnych i organizacji finansów publicznych, a polegały m.in. na:

 wprowadzeniu reguły fiskalnej, według której wydatki będą rosły wolniej niż gospodarka*;

 dokończeniu reformy emerytalnej;

 stopniowym ujednoliceniu systemu emerytalnego służb mundurowych z powszechnym systemem emery-talnym;

 poszerzeniu bazy podatkowej oraz prywatyzacji przedsiębiorstw z udziałem Skarbu Państwa i nieru-chomości rolnych Skarbu Państwa.

Działania dotyczyły rozwoju kapitału intelektualnego w edukacji, nauce i innowa-cjach, a sprowadzały się m.in. do:

 zapewnienia powszechno-ści i dobrego poziomu wy-chowania przedszkolnego;

 racjonalnego wsparcia finansowego dla studen-tów i doktoranstuden-tów;

 rozwoju cyfrowej Polski i ułatwień na rynku pracy.

Część działań opierało się na:  usprawnieniu funk-cjonowania admini-stracji publicznej;  usprawnieniu i zwiększeniu przy-stępności wymiaru sprawiedliwości dla przedsiębiorstw i obywateli;  aktywizacji społecz-ności lokalnych;  wyrównywaniu szans rozwojowych dzieci i młodzieży.

* Powinno się to przyczynić do obniżenia deficytu strukturalnego.

W Szwecji w październiku 2008 roku ogłoszono wdrożenie programu antykryzysowe-go, który ukierunkowano na wzmocnienie popytu krajowego oraz wsparcie sektora finanso-wego. Pierwszy (główny) plan stabilizacyjny został wdrożony bardzo szybko. Rząd ogłosił pakiet ratunkowy 20 października, a wszedł on w życie już 28 października. Ogółem w latach 2008-2009 impuls fiskalny pochodzący z pakietu miał wynieść 83 mld koron szwedzkich. Większość założeń planu antykryzysowego dotyczyła cięć podatkowych, a w tym: redukcji podatku dochodowego od przedsiębiorstw, redukcji składek ubezpieczeniowych, zwiększenia kwoty wolnej od podatku i zwolnień podatkowych od stosunku pracy oraz zwiększenia wy-datków na infrastrukturę, edukację i kwestie socjalne. Ponadto 1 mld koron szwedzkich prze-znaczono na dodatkowe wsparcie aktywnej polityki rynku pracy. Jednocześnie wsparcie zo-stało skierowane także do sektora samochodowego, poprzez uchwalone przekazanie 3 mld koron szwedzkich, z przeznaczeniem na badania i rozwój. Udzielono również gwarancji po-życzkowych (łącznie do 20 mld koron szwedzkich) firmom opracowującym technologie przy-jazne środowisku oraz zaoferowano 6-miesięczne pożyczki dla przedsiębiorstw z branż mają-cych trudności z płynnością (Regeringens proposition Åtgärder för jobb och omställning, 2008). Ogólnie rzecz biorąc, szwedzkie strategie zarządzania kryzysem zostały opracowane za pomocą normalnych wzorów politycznych i instytucji rządowych. Politykę mającą na celu ustabilizowanie gospodarki w większości uwzględniono w procesie budżetowym. Jednym z wyjątków był pakiet kryzysowy skierowany do przemysłu motoryzacyjnego (przyjęty w grudniu 2008 roku), który został wprowadzony w życie jako dodatkowe prawo. Innym wy-jątkiem był projekt budżetu dodatkowego z stycznia 2009 roku, w którym wzrosła polityka ekspansywna (w tym zwiększono aktywną politykę rynku pracy, inwestycje w infrastrukturę i ulgi podatkowe na rzecz poprawy stanu gospodarstw domowych) (Jochem, 2010, s. 12-13).

W skład programu antykryzysowego Szwecji wchodzi także ogłoszony już w paź-dzierniku 2008 roku pakiet stabilizujący sektor finansowy. Łączna wysokość tego pakietu wynosiła ponad 3,5 bln koron szwedzkich. Pakiet ten w większości (2,5 bln koron szwedz-kich) skupiał się na zwiększeniu gwarancji dla banków i instytucji finansowych. 900 mld ko-ron szwedzkich zostało przeznaczone na wsparcie eksportu, a pozostałe środki finansowe miały wesprzeć sektor przedsiębiorstw (Bergström, 2009, s. 37).

W Wielkiej Brytanii podstawowym programem antykryzysowym był ogłoszony w li-stopadzie 2008 roku Economic Recovery Plan, który był pakietem stymulacyjnym o wartości 20 mld funtów. Program ten był przede wszystkim skierowany na pobudzenie popytu za po-mocą obniżenia podstawowej stawki VAT oraz zmiany w pozostałych podatkach. Ponadto przewidywał wsparcie sektora realnego gospodarki oraz od 2009 roku programu

budowlane-go, który miał przyczynić się do wzrostu zatrudnienia (Pre-Budget Report, 2008). Środki