Kryzys, sukces, pora¿ka zawodowa z perspektywy fazy stabilizacji

Podobnie jak to ma miejsce w sferze rozwoju osobistego, równie¿ w od-niesieniu do sfery zawodowej okres wieku œredniego jest czasem, kiedy prawdopodobieñstwo wyst¹pienia zdarzeñ kryzysowych zwiêksza siê.

Sytuacja ta wynika miêdzy innymi ze zmian fizjologicznych, które przy-spieszaj¹ zmêczenie prac¹, wspó³zawodnictwa z m³odszym pokoleniem pracowników, a czasem ze zmêczenia rutyn¹ zawodow¹. Jednoczeœnie kryzys mo¿na rozpatrywaæ, tak jak proponuje Zbigniew Kwieciñski, jako

„punkt zerowy”, a wiêc „pocz¹tek drogi, punkt wyjœciowy, moment prze-silenia, odwrócenia, konwersji”³⁹. Z tej perspektywy kryzysowe jest rów-nie¿ takie wydarzenie, które inicjuje now¹ erê ¿ycia, stanowi pocz¹tek nowego, wiêc równie¿ sukcesy zawodowe mog¹ byæ prze¿ywane jako zda-rzenia stresuj¹ce, kryzysowe. Jednak materia³ biograficzny wskazuje, ¿e pojêcie sytuacji prze³omowej (kryzysowej) badani rozumiej¹ zdecydowa-nie negatywzdecydowa-nie — jako sytuacjê nios¹c¹ ze sob¹ negatywne, obci¹¿aj¹ce dla respondenta konsekwencje. Na dodatkowe pytania dotycz¹ce prze³o-mów w ich pracy zawodowej odpowiadali zatem, ¿e „na szczêœcie” nie

36 Por. H. K w i a t k o w s k a: Ontologia dzia³ania pedagogicznego inspiracj¹ kszta³-cenia nauczycieli. W: Problemy wspó³czesnej pedeutologii. Teoria — praktyka — perspek-tywy. Red. D. E k i e r t - O l d r o y d. Katowice 2003, s. 87; Z. M y d l a k: Uwarunkowania rozwoju zawodowego nauczycieli. Rzeszów 1989.

37 D. E k i e r t - O l d r o y d: Konteksty zmian edukacyjnych. Szko³a przysz³oœci — na-uczyciele przysz³oœci. W: Problemy wspó³czesnej pedeutologii..., s. 177.

38 Tam¿e, s. 188.

39 Z. K w i e c i ñ s k i: Pedagogiczne aspekty wyzerowania. W: Cz³owiek i edukacja.

Studia ofiarowane profesorowi Józefowi Pó³turzyckiemu z okazji 70-lecia urodzin i 50--lecia pracy naukowej. Red. E.A. We s o ³ o w s k a. P³ock 2004, s. 184.

121

4.2. Rozwój zawodowy jako...

doœwiadczyli takich sytuacji b¹dŸ — nieliczni — wymieniali zdarzenia nacechowane negatywnie.

Trzy powtarzaj¹ce siê w biogramach tematy, oceniane jako kryzysowe, to 1) niepowodzenia zawodowe zwi¹zane z w³asn¹ karier¹, 2) wy-palenie zawodowe oraz 3) pogorszenie stanu zdrowia.

Najliczniejsze przyk³ady sytuacji definiowanych jako kryzysowe do-tyczy³y barier lub niepowodzeñ, jakich nauczyciele doœwiadczyli, budu-j¹c w³asn¹ karierê zawodow¹.

Takim niepowodzeniem mo¿e byæ sytuacja, gdy aktywnoœæ zawodo-wa i osi¹gniêcia zawodowe respondenta nie zosta³y docenione:

Hanna: Kiedy skoñczy³ siê stan wojenny, zarz¹dzono coœ w rodzaju g³osowania.

To siê odbywa³o tak, ¿e by³o zebranie i na tym zebraniu nauczyciele mieli siê wy-powiedzieæ, czy chc¹, ¿eby ta osoba dalej sprawowa³a swoje funkcje. Z mojego rejonu by³y tylko dwie i ja nie przesz³am w tych wyborach. I nic nie pomog³o, ¿e potem nauczyciele z mojego rejonu pisali jakieœ listy protestacyjne, podpisywali siê, to ju¿ by³o niewa¿ne. Wa¿ne by³o, ¿e nie przesz³am i ¿e nie jestem meto-dykiem. I to by³ dla mnie du¿y cios. Ja siê nie doœæ zatroszczy³am o to, ¿eby przejœæ, licz¹c na to, ¿e jakieœ kompetencje i sposób pracy sam siê powinien obroniæ. Ale tak siê nie sta³o, wtedy ju¿ nie chcia³am byæ metodykiem.

Tak¿e Lucyna prze¿y³a zawodowe rozczarowanie, zwi¹zane z utrud-nieniami w procedurze awansu zawodowego:

Lucyna: Mia³am problemy z awansem zawodowym, bo jak siê zaczê³a sprawa z mianowaniem, to ktoœ siê dopatrzy³, ¿e ja mam to mianowanie nieprawnie, bo mia³am je po trzech latach, bêd¹c jeszcze w trakcie studiów. Cofniêto mi to, nikt siê nie zainteresowa³, ¿e ja ju¿ mam 20 lat pracy.

Przywo³ane sytuacje œwiadcz¹ o tym, ¿e niezale¿nie od wieku i etapu pracy kryzys zawodowy nauczyciela mo¿e zrodziæ siê z barier, przeszkód zwi¹zanych nie tyle z jego kompetencjami i sam¹ prac¹, ile z braku uzna-nia tej pracy (przez w³adze oœwiatowe, dyrekcjê, rodziców).

Syndrom wypalenia zawodowego jest, w opinii badanych, drugim Ÿró-d³em kryzysu zawodowego. Zdaniem W. Prokopiuka, tego typu prze¿ycia wi¹¿¹ siê czêsto z okresem pracy rutynowej, tj. po oko³o 10—15 latach pracy nauczyciela⁴⁰. Syndrom wypalenia zawodowego wi¹¿e siê ze zmê-czeniem fizycznym i psychicznym, depersonalizacj¹ oraz obni¿eniem sa-tysfakcji z pracy zawodowej. Stres czy przemêczenie sygnalizowane przez wielu respondentów (np. opisane wy¿ej problemy Weroniki), nie s¹

jed-40 W. P r o k o p i u k: O istocie kryzysów..., s. 161.

122 4. Biograficzne uwarunkowania...

noznaczne z wyst¹pieniem syndromu. Objawami wskazuj¹cymi na wy-st¹pienie tego kryzysu u nauczyciela mog¹ byæ: poczucie, ¿e nie jest w stanie dalej pracowaæ twórczo, ¿e praca jest monotonna, nie przynosi satysfakcji, ¿e nie mo¿na przezwyciê¿yæ trudnoœci i zmêczenia prac¹ za-wodow¹.

W trzech biografiach objawy syndromu wypalenia s¹ nasilone. Re-spondentki mówi³y o uczuciu ogromnego zmêczenia prac¹, chêci rezy-gnacji z pracy, braku satysfakcji z wykonywanego zawodu. Jedna z nich

— Monika, która obecnie nie pracuje ju¿ w szkole, opisuje przyczyny re-zygnacji z pracy:

Monika: Ja by³am bardzo zmêczona po pracy, mimo ¿e ta praca by³a czymœ, co robi³am dobrze, ale jednoczeœnie by³a to praca, która œmiertelnie mnie mêczy³a, chyba dlatego, ¿e mam taki charakter, ¿e tak podchodzi³am do tej pracy. Nie wiem, czy mo¿na to nazwaæ wypaleniem tak do koñca, ale ogromne fizyczne zmêczenie prac¹.

Obecnie Monika wykonuje pracê zwi¹zan¹ z zarz¹dzaniem oœwiat¹, co potwierdza opiniê, ¿e jednym ze sposobów radzenia sobie z wypale-niem zawodowym jest zmiana pracy nauczyciela na pracê typu organiza-torskiego, badawczego, socjalnego⁴¹.

Dwie inne respondentki, które relacjonowa³y pojawiaj¹ce siê w ich

¿yciu okresy „wypalenia”, pracuj¹ nadal. Mimo to Marta obawia siê po-wrotu sytuacji, któr¹ ju¿ raz prze¿y³a:

Marta: Ja wiem, co to jest wypalenie. Kiedy ja sz³am do pracy i nienawidzi³am tego, ale najgorsze by³o myœlenie: „Ale co ja innego potrafiê?” To by³ ten jeden rok i nie chcia³abym, ¿eby to siê powtórzy³o.

Marta, obecnie 39-latka, doœwiadczy³a wypalenia zawodowego kilka lat wczeœniej, po oko³o 10 latach pracy, co mog³oby wskazywaæ na prze¿y-wanie przez ni¹ kryzysu pracy rutynowej. Obecnie podejmuje ró¿norod-ne dzia³ania, które, jej zdaniem, mog¹ j¹ uchroniæ przed powrotem kryzy-su. Strategia radzenia sobie z kryzysem pracy rutynowej opiera siê na podejmowaniu przez nauczyciela nowych zadañ wewn¹trz- i pozaszkol-nych, kszta³ceniu ci¹g³ym, wdra¿aniu siê w nowe role po to, by redefinio-waæ w³asn¹ rolê zawodow¹ i obowi¹zki pracy, a przez to unikaæ rutyny⁴². St¹d dzia³ania Marty wydaj¹ siê jak najbardziej adekwatne do sytuacji, kiedy respondentka nie chce dopuœciæ do ponownego kryzysu.

41 Tam¿e, s. 162.

42 Tam¿e, s. 165.

123

4.2. Rozwój zawodowy jako...

Mimo tego, ¿e niektórzy respondenci doœwiadczyli opisanych sytuacji kryzysowych, to wiêksza czêœæ pozytywnie odnosi siê do swojej do-tychczasowej drogi zawodowej. W wyniku pytania o sukces i pora¿-kê zawodow¹ uzyska³am wiêcej definicji w³asnego sukcesu ni¿ pora¿ki.

Sukcesy to w narracjach nauczycieli najczêœciej spektakularne, nama-calne dowody uznania ich pracy, np. nagrody, medale, wyró¿nienia, suk-cesy uczniów — „olimpijczyków”, a tak¿e wyraŸne efekty ich dzia³añ, np.

otwarcie niepublicznej szko³y, budowa basenu w szkole. Pora¿ki odno-sz¹ siê zaœ do niematerialnych, subiektywnych odczuæ, zwi¹zanych z ne-gatywn¹ ocen¹ w³asnych dzia³añ.

Marzena (dyrektor) i Irena (dyrektor) ukazuj¹ dwa oblicza sukcesu, który respondentki wi¹¿¹ z namacalnym efektem pracy b¹dŸ z uznaniem wartoœci ich dzia³alnoœci:

Marzena: Na pewno sukcesem jest to, ¿e mam szko³ê publiczn¹, bo walczy³am o to cztery lata. Pierwszym sukcesem by³o to, ¿e uruchomiliœmy niepubliczn¹ szko³ê, a potem, ¿e uleg³a przekszta³ceniu w publiczn¹. A moim osobistym suk-cesem jest to, ¿e zosta³am dyrektorem, by³am swego czasu najm³odszym dyrek-torem tutaj w ca³ym okrêgu delegatury bytomskiej, cieszy³o mnie to.

Irena: Gdy przyst¹pi³am do konkursu, to przegra³am, ale powierzono mi tê szko³ê, czyli by³am „przyniesiona” w teczce. Czyli by³am przegrana w oczach tych nauczycieli. I to, ¿e w zesz³ym roku ponownie mnie wybrali sami nauczyciele i generalnie odczuwam, ¿e nie jestem dla nich jakoœ bardzo uci¹¿liwa, to by³o najwiêkszym moim sukcesem, ¿e po piêciu latach opowiedzieli siê za mn¹.

Ewa i Marek zwrócili zaœ uwagê na niematerialny aspekt w³asnego sukcesu, podkreœlaj¹c satysfakcjê z w³asnego stylu pracy, który przyczy-ni³ siê, ich zdaniem, do sukcesów uczniów:

Ewa: Sukces — to, ¿e nigdy nie ba³am siê zaznaczyæ swojego sposobu przekazy-wania wiedzy. Nigdy nie ba³am siê wprowadzaæ mo¿e nawet szokuj¹cych metod.

[...] To wymaga³o du¿o przygotowañ, ale to jednak by³o wspania³e, bo pokazy-wa³o, ¿e uczeñ przez to wiele zyska³.

Marek: Sukcesy to olimpijczycy i mam ich ju¿ oœmiu. Sukcesy — to, ¿e dostajê kartkê od m³odych ludzi, którzy na przepustkê czy podró¿ poœlubn¹ jad¹ do miejsc, o których ja im opowiada³em. Bo nagrody kuratora, dyrektora to s¹ fajne, ale ¿eby sobie parê ksi¹¿ek kupiæ.

Marek okreœli³ tak¿e w³asn¹ pora¿kê zawodow¹, wi¹¿¹c j¹ z brakiem stopnia naukowego, który by³by potwierdzeniem jego kompetencji i wie-dzy zawodowej:

124 4. Biograficzne uwarunkowania...

Marek: A najwiêksza klêska, ¿e po prostu dalej mam to „magister” i coœ tam ucieka, ¿e nie mam czasu na dokoñczenie jednego, drugiego artyku³u i tu czujê pewien niedosyt, dyskomfort, ¿e nie skoñczy³em tego t¹ prac¹ i tym studium doktorskim.

Podobne uczucie dyskomfortu werbalizuj¹ ci nauczyciele, którzy

po-œwiêcaj¹c obowi¹zkom zawodowym swój czas wolny, nie zd¹¿yli zrealizo-waæ dot¹d planów zawodowych niezwi¹zanych bezpoœrednio ze szko³¹.

Przesuwaj¹ zatem plany realizacji „dzie³a ¿ycia” na dalsze lata

aktywno-œci zawodowej lub emeryturê.

4.2.6. Dotychczasowa droga zawodowa