Relacje między polskim i francuskim kręgiem kulturowym były już niejednokrotnie przedmiotem opracowań. Powodem zajęcia się, po raz kolejny, tym zagadnieniem może być cenny materiał przechowywany w Książnicy Pomorskiej w Szczecinie. Jest on w więk-szości nieznany, i poza wykorzystanymi pojedynczymi dokumentami, nie został jeszcze w całości opracowany.
W Książnicy Pomorskiej mieści się Muzeum Literackie, którego element zasadniczy stanowi – otwarta w 1977 roku – Sala Stefana Flukowskiego. Jest ona częściową rekon-strukcją pracowni poety. Oddział rękopisów pełni bezpośrednią opiekę nad Salą i od lat 80. ubiegłego wieku aktywnie pozyskuje różnego rodzaju materiały biblioteczne: spuścizny twórców z regionu i nie tylko z regionu, archiwa rodzinne, pamiętniki, dokumenty, które z upływem lat stają się niezastąpionymi źródłami wiedzy historyczno-literackiej i nabierają unikatowej wartości. Wśród zbiorów przekazanych bibliotece przez osoby prywatne na szczególną uwagę zasługuje liczący blisko 3000 woluminów księgozbiór Marii i Stefana Flukowskich. Stefan Flukowski (1902-1977) urodzony w Warszawie i związany z tym mia-stem przez całe życie, był prawnikiem, poetą, prozaikiem, tłumaczem z języka francuskiego, członkiem grupy literackiej „Kwadryga”. Znany jest jako twórca, między innymi, tomów poezji Słońce w kieracie (1929), Dębem rosnę (1936), tomu opowiadań Pada deszcz (958) i powieści groteskowej Urlop bosmanmata Jana Kłębucha (1939).
W kampanii wrześniowej 1939 roku, jako oficer rezerwy dostał się do niewoli niemie-ckiej i lata wojny spędził w Oflagu 2C w Woldenbergu - obecnie dobiegniew na Pomorzu Zachodnim. Uwięzieni w oflagu oficerowie prowadzili intensywną obozową działalność kulturalną. Stefan Flukowski pisał tam sztuki, a nawet je wystawiał. długoletni pobyt w Woldenbergu, a po jego wyzwoleniu droga do domu, na trasie której znalazł się Barlinek, urokliwe miasteczko na Pomorzu Zachodnim, w sposób istotny przyczynił się do ukształ-towania silnych związków emocjonalnych Stefana Flukowskiego z regionem pomorskim i Szczecinem, gdzie przez krótki czas mieszkał jego przyjaciel z czasów „Kwadrygi” Kon-stanty Ildefons Gałczyński. W zbiorach rękopisów znajduje się list pisany przez poetę do Marii i Stefana Flukowskich z gorącym zaproszeniem do Szczecina. Stefan Flukowski nigdy w Szczecinie nie zamieszkał, jednak często przyjeżdżał tu na spotkania poetyckie, miał przyjaciół w środowisku pisarzy, poza tym pojawiał się często na organizowanym
1 Serdecznie dziękuję Pani mgr Jolancie Liskowackiej za informacje i wskazówki niezbędne do powstania niniejszego tekstu.
w Szczecinie Ogólnopolskim Festiwalu Poezji K.I. Gałczyńskiego, a także na odbywających się w mieście nad Odrą różnego rodzaju imprezach kulturalnych. 8 maja 1972 roku, pod-czas trwania majowych dni Oświaty Książki i Prasy, Stefan Flukowski odbywał spotkanie autorskie w Świnoujściu, tam zasłabł nagle i zmarł.
Flukowski był tłumaczem literatury francuskiej na język polski. Przyjaźń z francuskimi pisarzami, naukowcami i tłumaczami znalazła odzwierciedlenie w jego prywatnym księgo-zbiorze, dostępnym dla czytelników Książnicy Pomorskiej. W archiwum twórczym poety zachowały się również materiały związane z zagranicznymi podróżami Flukowskiego, zawierające głównie wspomnienia z jego pobytu w Paryżu. Utrzymywał on kontakty z wieloma osobistościami świata kultury francuskiej, wśród których należy wymienić należy m. in. Jean’a Bourilly.
W Książnicy Pomorskiej znajdują się interesujące, a nieopracowane materiały źródłowe zatytułowane Ramuzjana. Nazwa związana jest z postacią Charlesa Ferdinanda Ramuza (1878–1947), szwajcarskiego pisarza tworzącego w języku francuskim, a także propagatora kultury francuskiej.
Pierwsza część owych materiałów została nazwana przez rodzinę Flukowskich C. F. Ramuz — przekłady, eseje, wypowiedzi, przedmowy. Składa się na nią: reprodukcja fotografii Ramuza, przedmowa do drugiego wydania powieści Pastwiska na Derborence (wydanie pierwsze pochodzi z 1934 roku), maszynopisy dzieł: Bogowie i Bóg, fragment z Taille de l’Homme, następnie Z pamiętnika C. F. Ramuza, Intensywność ta idąca z głębi, Gawęda o Ramuzie, trzy maszynopisy bez tytułu Wspomnienie pośmiertne o C.F. Ramuzie. Znajdują się tu również dzieła przetłumaczone przez Stefana Flukowskiego: Pisarz a spo-łeczeństwo — fragment Questiones, przekład Cézanne’a (tłumaczenie Flukowskiego pisane jest ołówkiem, na pojedynczych kartkach). W drugiej części należącej również do Ramuzjanów, nazwanej Stefan Flukowski, Przekłady prozy i poezji francuskiej, rosyjskiej i słoweńskiej znajduje się tłumaczenie na język polski artykułu Paula Reynarda Pchnąć Wiet-nam do wojny, który ukazał się 31 marca 1953 roku w piśmie Le Figaro; rękopisy tłumaczeń poezji Jacquesa Préverta: Ostatnia wieczerza, Zaćmienie słońca, Francuska kompozycja, Epopeja, Prévert zapytuje, Na przepustce, Wypracowanie szkolne, Wspaniałe rody.
O związkach między przedstawicielami polskiego i francuskiego środowiska kulturalnego, wnioskować można również na podstawie dedykacji zamieszczonych w książkach. We francuskiej edycji Pana Tadeusza można odczytać list i dedykację dla Stefana Flukow-skiego wpisanej ręką jego przyjaciela, najbardziej znanego tłumacza literatury polskiej
2 Charles Ferdinand Ramuz (1878–1947) tworzył dzieła inspirowane m. in. życiem górali szwajcarskich, zob. Mała Encyklopedia PWN, A–Z, Warszawa 1996, s. 733.
3 „Czas”. 1939, R. 91, nr 22, s. 8–9.
4 Fragment opublikowany w „Tygodnik Powszechny”. R. 3, nr 41, 12. X. 1947.
5 „Tygodnik Powszechny”. 1947, R. 3.
6 „Odrodzenie”. 1947, nr 27, s. 3.
7 „Przegląd Współczesny”. 1938, R. 17, nr 2, s. 31–48.
A
ARTYKUŁYna język francuski – Paula Cazaine’a. Natomiast w przetłumaczonej przez Flukowskiego powieści Charlesa Ferdinanda Ramuza Pastwisko na Derborence znajduje się dedykacja Flukowskiego dla jego żony Marii.
Katalog księgozbioru Stefana Flukowskiego zawiera ponadto wiele innych dzieł twórców francuskich, z których należy wymienić: Journal 1896–1942 wydany w Paryżu w 1945 roku, Le garçon savoyard (Paryż 1937), tłumaczone przez Flukow-skiego powieści Ramuza: Piękność na ziemi i Piękność wśród ludzi, a także katalog wystawy prac Baudlaira zatytułowanej Petit Palais, którą można było oglądać w Paryżu od 23 listopada 1968 roku do 17 marca 1969 roku. W zbiorach szczecińskiej biblioteki znajduje się również praca André Bretona (1896–1966) Manifestes du surréalisme, która ukazała się w Paryżu w 1963 roku. W 1996 roku Alicja i danuta Szydłowskie przekazały do Muzeum Literackiego maszynopis na prawach rękopisu, będący przekładem z języka francuskiego utworu Jana Ryszarda Blocha zatytułowany Stalin. Autorem tego przekładu jest Stefan Flukowski.
W zgromadzonych w Muzeum Literackim prywatnych bibliotekach pisarzy (księgozbiór Ludmiły Marjańskiej i Andrzeja Kuśniewicza) najliczniejszym po księgozbiorze Stefana Flu-kowskiego jest księgozbiór10 Zbigniewa herberta (1924-1998) a w nim oczywiste dowody na związki z kulturą francuską. Znajdują się tu książki takich poetów i pisarzy jak Eugène Guillevic (1907-1997) Creusement, poèmes 1977-1986 (Paris 1987), Jean-Claude Renard (922-2002) La lumiиre du silence (Paris 1978), Raymond Farina (ur. w 1940 roku w Algie-rze) Anecdotes z 1988 roku z dedykacją autora oraz Ces liens si fragiles (Paris 1995).
Maria Flukowska w 1957 roku towarzyszyła Xaweremu dunikowskiemu (1875-1964) w podróży do Paryża. Była przez wiele lat sekretarką artysty i organizatorką jego życia.
Efektem tej wspólnej wyprawy są 33 listy Marii Flukowskiej (inw.akc.2224) adresowane do męża, w których szczegółowo i ciekawie opowiada o wizytach w muzeach, galeriach i teatrach ówczesnego Paryża. dla dunikowskiego była to podróż sentymentalna; Paryż od zawsze był mekką artystów, znakomity rzeźbiarz mieszkał tam w czasach młodości, pracował, rozwijał swój talent. Po latach pojechał do stolicy Francji również po to, by spotkać się z dawną partnerką życiową z czasów paryskich – Sarą Lipską i córką z tego związku – Xawerą. Przez blisko trzy miesiące mieszkał u swego przyjaciela z lat młodości Antoniego Cierplikowskiego, światowej sławy fryzjera Antoinea. Maria Flukowska miesz-kała w hotelu nieopodal, lecz niemal co dnia bywała gościem państwa Cierplikowskich.
W jej listach można znaleźć opisy niezwykłej rezydencji zamieszkiwanej przez Antoniego Cierplikowskiego, a także informacje o stylu życia ekscentrycznego artysty. W Sali Stefana Flukowskiego znajdują się pamiątki przywiezione z tej podróży: maszkarony z katedry Notre dame i reprodukcja obrazu Bernarda Buffeta.
8 C. Judek, Ciekawsze rękopiśmienne dedykacje autorskie w księgozbiorze Marii i Stefana Flukow-skich, „Bibliotekarz Zachodniopomorski”. 1984, nr 2–3, s. 74–83.
9 André Breton żyjący w latach 1896–1966, był przywódcą i głównym teoretykiem surrealizmu.
0 T. Zwilnian-Grabowski, C. Judek, dwugłos o Zbigniewie herbercie, „Bibliotekarz Zachodniopomorski”.
1998, nr 3, s. 39-44.
Buffet urodził się w 1928 roku, był bardzo znanym malarzem francuskim. dodatkowo zajmował się także sporządzaniem ilustracji książkowych i przygotowywaniem dekoracji do baletu. Ciekawostką jest z pewnością fakt, że kolekcjonował makiety okrętów i strusie jaja. Jako malarz czuł się jednak niedoceniany przez francuskie środowiska artystyczne.
Centrum Pompidou nie kupiło żadnej jego pracy, podobnie jak Musée de France. Wycofał się wówczas z wielkomiejskiego życia, osiadł w Bretanii, a następnie zamieszkał w rejonie Var na południu Francji. Cierpiał na chorobę Parkinsona. Zmarł 4 października 1999 roku, w wieku 71 lat.
Wśród bogatych zbiorów korespondencji przechowywanej w Muzeum Literackim znajduje się list Anny Posner do Witolda Wirpszy. Zawiera on informację o możliwości wystawienia w Paryżu sztuki Tantal, oraz list Rosy Bailly z 1954 roku napisany do Marii Tut-kowskiej, dziennikarki i bibliotekarki mieszkającej w hamilton, w Kanadzie. Maria Tutkowska opiekowała się tam biblioteką im. Adama Mickiewicza, publikowała w Kronice wydawanej w Londynie przez Bolesława Świderskiego. Utrzymywała także kontakt z Muzeum Litera-ckim Książnicy Pomorskiej w Szczecinie.
Rosa Bailly żyła w latach 1890–1976, była poetką francuską, propagatorką kultury i literatu-ry polskiej we Francji. W 1919 roku założyła towarzystwo Les amies de la Pologne, była także jego sekretarzem generalnym. W 1921 roku agitowała za przyłączeniem Górnego Śląska do Polski. W czasie II wojny światowej organizowała pomoc dla polskich jeńców i żołnierzy. We Francji znana jest jako autorka książek o Polsce. Z 1936 roku pochodzi jej książka Au coeur de la Pologne, a z 1957 roku zbiór poezji Portes de paradis. Jako tłumaczka poezji polskiej na język francuski dokonała przekładu utworów Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Juliana Tuwima.
Za swoją działalność kulturalną i publicystyczną otrzymała wiele polskich odznaczeń, miedzy innymi w 1969 roku nagrodę polskiego Pen Clubu.
duże zasługi, głównie w tłumaczeniu na język francuski prozy Zbigniewa Uniłowskiego, ma Stanisław Kocik, Francuz polskiego pochodzenia. Książnica Pomorska dysponuje zachowanymi kserokopiami listów między nim a Stefanem Flukowskim.
Zaprezentowane materiały, będące częścią zbiorów Muzeum Literackiego Książnicy Pomorskiej w Szczecinie, zasługują z pewnością na większe zainteresowanie badaczy kultury polskiej dwudziestego wieku. W dużej części jest to nieznana dotąd karta z dziejów stosunków polsko-francuskich. działalność przedstawionych tu osób przyczyniła się w istot-ny sposób do propagowania kultury polskiej we Francji oraz francuskiej na gruncie polskim.
Bardziej szczegółowe opracowanie tych zbiorów przyczyni się do szerszego poznania związków kulturalnych między Polską a Francją w drugiej połowie ubiegłego stulecia.
Anna Michałek-Simińska
Instytut historii Uniwersytetu Szczecińskiego
A
ARTYKUŁYMaria Nowicka