James Gillray (1756–1815) był brytyjskim karykaturzystą i grafikiem. Przygodę ze sztuką rozpoczął w młodości. Oddany na naukę grawerowania, szybko zgłębił jej tajniki. Podczas studiów w londyńskiej Akademii Królewskiej już posiadane, a na uczelni rozwijane umiejętności, wykorzystywał w celach zarobkowych nie mogąc liczyć na finansowe wsparcie rodziny. W tym czasie zaczął publikować pod pseudonimami swe pierwsze karykatury, wykorzystując typowe dla tego rodzaju prac techniki akwa-forty, akwatinty czy puncowania. Z roku 1779 pochodzi rysunek 22-letniego Gillray’a Paddy on Horseback, natomiast
w 1782 roku pojawiła się karyka-tura dotycząca zwycięstwa brytyj-skiego admirała G. B. Rodney’a nad flotą francuską w pobliżu wysp Los Santos (Małe Antyle).
Zapoczątkował tym samym cykl swych politycznych rysunków satyrycznych. Wydawcą i sprze-dawcą druków artysty była hannah humprey, prywatnie jego towa-rzyszka życia. W oknie wystawo-wym swego sklepu eksponowała karykatury autorstwa Gillray’a.
Sklep znajdował się na ruchliwej ulicy wiodącej do królewskiego pałacu. Takie usytuowanie przy-ciągało rzesze zainteresowanych, gwarantowało publiczność. Trakt
przemierzali codziennie liczni dwo- Portret J. Gillray’a
rzanie, arystokraci i… pałacowi donosiciele. Fakt ten uwiecznił artysta w jednym ze swych późniejszych rysunków Very Slippy-Weather, ukazującym gapiów skupionych przy wystawowym oknie.
Jednakże okno sklepu hannah humprey, to nie jedyne dostępne miejsce ekspozycji rysunków Jamesa Gillray’a. Publikował m. in. w czasopiśmie London und Paris, które ukazywało się w Weimarze w latach 1798–1815. Założył je znany wydawca Friedrich Justin Bertuch (1747–1822), zwany ojcem czasopiśmiennictwa niemieckiego. Na miano to zasłużył sobie dzięki powołaniu do życia szeregu znaczących dla rozwoju rynku wydawniczego periodyków. W 1785 roku zaczęło się ukazywać czasopismo literackie Allgemeine Literatur-Zeitung, cztery lata później Journal des Luxus und der Moden, ma-gazyn dla pań, poświęcony m.in. modzie, muzyce, teatrowi, pielęgnacji ogrodów, a od
790 Bilderbuch für Kinder, bogato ilustrowane edukacyjne czasopismo dla dzieci.
Wspomniany wcześniej periodyk London und Paris, to pismo o charakterze rozrywkowo-satyrycznym. Na jego łamach zamieszczano doniesienia z życia wyższych sfer, komento-wano odbyte bale, towarzyskie i sportowe spotkania, donoszono o dziwnych zjawiskach w świecie przyrody, ale też wiele uwagi po-święcano aktualnym wydarzeniom społeczno-politycznym i wojnom prowadzonym przez mocarstwa europejskie.
Zagraniczni korespondenci dostarczali swe relacje z Londynu i Paryża, a omawianym wyda-rzeniom towarzyszyły karykatury wykonane m. in. przez Jamesa Gillray’a, Isaaca Cruikshanka (1756–1811) i Charlesa William-sa ( –1830). Ukazywały się one właściwie przez cały okres istnie-nia czasopisma, do końca wojen napoleońskich w 1815 roku nad-syłane ilustracje były starannie reprodukowane i zamieszczane w kolejnych numerach pisma w postaci kolorowanej bądź czar-no-białej. Komentarze do nich
London und Paris
A
ARTYKUŁYsporządzał publicysta Karl August Böttiger (1760–1835), powiązany z kręgami literackimi i artystycznymi Weimaru i Jeny.
W zbiorach starych druków Książnicy Pomorskiej znajduje się 11 woluminów czasopisma London und Paris z lat 1798–1801 wydanych przez firmę Industrie-Comp-toirs. Znaki proweniencyjne zachowane na owych tomach, dowodzą, iż pochodzą z księgozbioru szczecińskich masonów skupionych w najstarszej loży w mieście Zur den Drei Zirkeln (loża pod trzema cyrklami), działającej od 1762 roku. Każdy z tomów ma format poręcznej „ósemki” (format zeszytu). Na karcie tytułowej znajduje się łacińskie motto sugerujące zawartość czasopisma.
W pierwszym numerze London und Paris zamieszczono słowo od redakcji, w którym objaśniono charakter tytułu i jego rolę na rynku prasowym. Podano także szczegółowe wiadomości dla potencjalnych czytelników. Wydawcy informowali, że w ciągu roku planują wydanie ośmiu numerów, które ukazywać się będą co sześć tygodni. Każdemu towarzyszyć będą 4 tablice z miedziorytniczymi ilustracjami. Abo-nenci zobligowani byli do zamawiania całych roczników, a ewentualną rezygnację z czasopisma zgłosić należało na pół roku przed wygaśnięciem zobowiązania. Cenę prenumeraty rocznika ustalono na 1 karolin, 6 talarów, 8 groszy bądź 11 guldenów.
Nie planowano dystrybucji pojedynczych numerów. W ramach promocji dawano dwudziestoprocentowy upust osobom, które zamówią i opłacą jednorazowo pięć subskrypcji. darmową dostawę zapewniano do Lipska, Norymbergii i Frankfurtu nad
Menem. Zaprenumerowane periodyki odbierać było można w urzędach pocztowych na terenie Niemiec i poza granicami, punktach ekspedycyjnych, w dobrych księgar-niach i przedstawicielstwach wydawnictwa Industrie-Comptoirs.
Karykatury artysty można podzielić na dwa rodzaje: społeczne i polityczne. Pierw-szy rodzaj skupiał się na ośmieszaniu panujących mód i piętnowaniu ludzkich przywar czy zgubnych skłonności. drugi natomiast zajmował się wydarzeniami politycznymi tak na wyspach brytyjskich jak i na kontynencie, piętnował skorumpowanych polity-ków, tyranię królów i przywódców państw. Wydarzenia, które rozgrywały się za życia artysty w Europie, stawały się niewyczerpanym źródłem tematów. Wśród motywów najczęściej wykorzystywanych była oczywiście rewolucja francuska, a później epoka napoleońska. Natomiast postacie, przeciw którym kierował ostrze swej satyry to m.
in. król Jerzy III (1760–1820), jego małżonka królowa Zofia Charlotta (1744–1818), następca tronu książę Walii, późniejszy Jerzy IV, rodzimi politycy — premier Wil-liam Pit Młodszy (1759–1806) czy Edmund Burke (1729–1797). Wykpiwany Jerzy III skwitował krótko ilustracje J. Gillrey’a — Nie rozumiem tych karykatur. Zignoro-wany Gillrey opublikował w odwecie rycinę, na której umieścił króla, studiującego w świetle świecy miniaturowy portret. Szydził tu z władcy, który chełpił się rzekomym znawstwem sztuki.
A
ARTYKUŁYFrancuska scena polityczna, a zwłaszcza jakobini i Napoleon Bonaparte, byli stałym źródłem inspiracji dla artysty. James Gillray uczynił ich bohaterami rysunków, które zamieścił w konserwatywnym brytyjskim periodyku o znaczącym tytule Anti-Jacobin Review. Wykpiwanym Francuzom przeciwstawiał fikcyjną postać Johna Bulla, stereotypowego Anglika o niezbyt dobrych manierach, ale w karykaturze przedstawianego jako ucieleśnienie Wielkiej Brytanii. John Bull, stworzony przez pisarza Johna Arbuthnot’a (1667–1735) stanowił motyw często wykorzystywany w karykaturach z okresu rewolucji francuskiej. Wysokiemu, dobrze zbudowanemu i ubranemu we frak i bluzę z flagą brytyjską J. Bullowi przeciwstawiano zabiedzonych, chudych francuskich proletariuszy.
W 1806 roku zaczął pogarszać się stan zdrowia Gillray’a. Kłopoty ze wzrokiem ograniczały możliwości wykonywania satyrycznych rysunków, a to z kolei wywoływało u niego stany przygnębienia, apatii, a także postępującej choroby psychicznej — co w rezultacie doprowadziło do podjęcia nieudanej próby samobójczej w 1811 roku do końca życia Gillray pozostał pod opieką hannah humprey. Zmarł 1 VI 1815. Za życia rysownika nie ukazało się w rodzimej Anglii żadne obszerne wydanie jego prac. Nastąpiło to dopiero w roku 1830, a kolejne w 1851. Ponad dwadzieścia lat później (1874) wydano następne dzieło, w którym znaleźć można 400 ilustracji ka-rykaturzysty. Sława znakomitego twórcy rysunków satyrycznych przetrwała do dziś.
Przez znawców tematu uznawany za tego, którego sztuka w przeogromnym stopniu oddziaływała na wielu. Nazywany bywa jednym z najbardziej wpływowych karykatu-rzystów wszechczasów! Nawet jeśli jest to opinia nieco przesadzona, to z pewnością nie można bagatelizować wpływu jaki Gillray wywiera swoją twórczością na teraź-niejszych rysowników i satyryków. doceniają oni nie tylko techniczne wykonanie rysunków, ale też pomysłowość, oryginalność i skłonność mistrza do pewnego szokowania odbiorców. Prace Jamesa Gillrey’a budzą również pożądanie u współ-czesnych kolekcjonerów i na rynkach antykwarycznych osiągają ogromne ceny.
Bibliografia
1. London und Paris, Bd. 1–11, Weimar 1798–1801
2. James Gillray. In Wikipedia. Wolna encyklopedia [on-line]. [dostęp 2010-03-17].
dostępny w Internecie : http://en.wikipedia.org/wiki/James_Gillray 3. James Gillray. In Artcyclopedia [on-line]. [dostęp 2010-03-17]. dostępny
w Internecie: http://artcyclopedia.com/artists/gillray_james.html
4. James Gillray. The Art of Caricature. In Britain Tate [on-line]. [dostęp 2010-02-26]. dostępny w Internecie: http://tate.org.uk/britain/exhibitions/gillray
Alicja Łojko
kierownik Oddziału Rękopisów i Starych druków Książnicy Pomorskiej
A
ARTYKUŁYAnna Michałek-Simińska