Wprowadzenie
W dobie społeczeństwa informacyjnego posiadanie, przetwarzanie, zarządzanie informacją oraz jej odpowiednie wykorzystanie to podstawa istnienia wielu insty-tucji, także bibliotek. dziś głównym ich zadaniem jest zapewnienie użytkownikom z różnych środowisk szybkiego dostępu do informacji i wiedzy. W społeczeństwie uczącym się, gdzie wiedza staje się wiodącą wartością — nie tylko humanistyczną, ale i ekonomiczną, biblioteki powinny zaspokajać potrzeby informacyjne lokalnych społeczności oraz niwelować różnice w dostępie do informacji poprzez zapewnie-nie wolnego i równego dostępu do jej zasobów. do ich powinności należy rówzapewnie-nież wspieranie uczących się na wszystkich poziomach kształcenia instytucjonalnego oraz tworzenie bazy dla kształcenia ustawicznego i samokształcenia. Współczesna biblioteka przestała kojarzyć się tylko z miejscem gromadzenia, opracowywania i udostępniania księgozbioru. Coraz częściej w świadomości społecznej jawi się jako ośrodek czy centrum informacji. Użytkownicy, którzy mają coraz mniej czasu na korzystanie z biblioteki, oczekują zaspokojenia usług informacyjnych szybko i profe-sjonalnie. Informacja musi być rzetelna, aktualna, wyczerpująca, przygotowana na podstawie zgromadzonych, uporządkowanych i przetworzonych przez bibliotekarza źródeł. Potrzeby informacyjne użytkowników są bardzo zróżnicowane i dotyczą m.in.
kształcenia i samokształcenia, rozwoju zawodowego, prowadzonych badań, osobi-stych zainteresowań i upodobań, spędzania czasu wolnego. Zróżnicowane jest rów-nież środowisko korzystających z informacji. Są to uczniowie, studenci, pracownicy nauki, nauczyciele, osoby prowadzące działalność gospodarczą, poszukujący pracy, emeryci, renciści. Wśród nich są osoby niepełnosprawne i zagrożone wykluczeniem społecznym, cudzoziemcy, mniejszości narodowe i etniczne. Na jakość i efektywność świadczonych przez bibliotekarzy usług niewątpliwy wpływ ma kultura informacyjna biblioteki. Współczesna biblioteka nie tylko sama powinna być instytucją o wysokiej kulturze informacyjnej ale także, jako podstawowa instytucja niekomercyjna, powinna swoimi działaniami kreować kulturę informacyjną użytkowników.
A
ARTYKUŁYAlfabetyzacja informacyjna/Information literacy
Alfabetyzacja informacyjna, zwana również jako information literacy jest kompe-tencją informacyjną oznaczającą zespół umiejętności, umożliwiających rozpoznanie zapotrzebowania na informację, jej lokalizowanie, ocenę i efektywne wykorzystanie.
Information literacy jest uznawana za jedną z kluczowych umiejętności XXI wieku oraz podstawę wykształcenia ludzi twórczych, umiejących dostosować się do zmian spowodowanych szybkim tempem rozwoju technologii informacyjno-komunikacyj-nych. W literaturze przedmiotu istnieje bardzo wiele definicji infomation literacy (IT).
Jedną z nich sformułowało już w 1989 roku Stowarzyszenie Bibliotek Amerykańskich ALA (American Library Association):
Information literacy jest zespołem umiejętności niezbędnych do rozpoznania kiedy informacja jest potrzebna oraz zlokalizowania, oceny i efektywnego wykorzystania potrzebnej informacji. Ludzie tak wykształceni (informatin literate people) nauczą się jak się uczyć, ponieważ znają organizację wiedzy, wiedzą jak znaleźć informację i jak ją wykorzystać w taki sposób, aby inni mogli też z niej się uczyć. Są ludźmi kształcącymi się przez całe życie, ponieważ zawsze potrafią znaleźć potrzebną informację dla każdego zadania lub podjęcia decyzji.
W roku 2004 CILIP (Chartered Institute of Library and Information Professionals) z Wielkiej Brytanii zdefiniował information literacy jako wiedzę o tym, kiedy i dlaczego potrzebna jest informacja, gdzie ją znaleźć i jak ją ocenić, wykorzystać i zaprezen-tować zgodnie z etyką2.
W Polsce dla określenia information literacy używa się najczęściej takich terminów jak: alfabetyzacja informacyjna, alfabetyzm informacyjny, umiejętność korzystania z informacji, umiejętność posługiwania się informacją, umiejętność wyszukiwania infor-macji, jej selekcji, krytycznej oceny oraz przetwarzania na własny użytek. Najbardziej trafnym synonimem information literacy wydaje się być zaproponowane przez Lidię derfel-Wolf określenie umiejętności informacyjne. Umiejętności wchodzące w zakres IL określają standardy opracowane m.in. przez Amerykańskie Stowarzyszenie Biblio-tekarzy Szkolnych AASL American Association of School Librarians, Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotek Akademickich i Naukowych ACRL (Information Literacy Competency Standards for Higher Education), Australian and New Zealand Informa-tion Literacy Framework ANZIL oraz brytyjskie Stowarzyszenie Bibliotek Narodowych i Akademickich SCONUL Society of College, National and University Libraries.
Standardy są bardzo przydatne w opracowywaniu programów kształcenia IL zarówno dla nauczycieli akademickich jak i bibliotekarzy. W myśl powyższych stan-dardów osoba posiadająca wysokie umiejętności informacyjne (biegła w information
L. derfel-Wolf, Information literacy-koncepcje i nauczanie umiejętności informacyjnych. [on-line]
[dostęp 13 stycznia 2009]. dostępny w World Wide Webb: eprints.rclis.org/archive/00004949/01/
derfert_IL.pdf-2 tamże
literacy) potrafi rozpoznać potrzeby informacyjne użytkowników, z którymi się komu-nikuje, potrafi rozpoznać istotę i zakres informacji w zależności od typu użytkownika, umie sprawnie i efektywnie wyszukać informację w dostępnych źródłach, potrafi krytycznie ocenić źródła informacji jak i informacje w nich zawarte (np. aktualność, rzetelność, dokładność), selekcjonuje informacje i włącza je do swego zasobu wiedzy i systemu wartości, zarządza zgromadzoną informacją i efektywnie ją wykorzystuje, przetwarza informację i wykorzystuje ją do tworzenia wiedzy, zdobywa i wykorzystuje informacje etycznie i zgodnie z prawem.
Umiejętności informacyjne są zaledwie punktem wyjścia do budowania kultury informacyjnej danej instytucji, także biblioteki.
Kultura informacyjna jako część kultury organizacyjnej
Kultura organizacyjna jest to charakterystyczny dla danej organizacji zbiór war-tości i norm postępowania, przejawiający się poprzez tzw. artefakty-sztuczne twory danej organizacji. do artefaktów zaliczamy: specyficzny język jakim posługują się członkowie danej organizacji, wystrój wnętrz (meble, kolorystyka, kwiaty), styl ubioru pracowników, schematy zachowań (sposoby witania i żegnania klientów), relacje interpersonalne wewnątrz organizacji oraz relacje z otoczeniem. Wyróżnia się dwa typy kultury organizacyjnej: kulturę o wysokiej tolerancji niepewności i kulturę o niskiej tolerancji niepewności. Pierwszą z nich charakteryzuje duża niezależność pracowników, umiejętność przewidywania problemów oraz szybkie znajdowanie rozwiązań, brak obawy przed zmianami, śmiałe podejmowanie ryzyka, konsekwencja w podejmowaniu działań skierowanych na sukces instytucji, elastyczność i entuzjazm.
Organizacje o wysokiej tolerancji niepewności stwarzają swym pracownikom klimat sprzyjający poszerzaniu wiedzy, podnoszeniu kwalifikacji zawodowych, zdobywaniu nowych doświadczeń i umiejętności. W instytucjach, w których panuje kultura niskiej tolerancji niepewności istnieje wysoki stopień biurokratyzacji i formalizacji działań i procesów oraz panują sztywne normy i zasady. Klimat nie sprzyja jakimkolwiek zmianom, a i sami pracownicy bądź nie czują takiej potrzeby, bądź się ich obawiają.
Kultura informacyjna jest częścią kultury organizacyjnej. Wysokim poziomem kultury informacyjnej charakteryzują sie organizacje dbające o informację i wynikającą z niej wiedzę, otwarte na informację i dzielące się nią dla wspólnego dobra, potrafiące ją szybko zdobywać, gromadzić i przetwarzać oraz nią zarządzać. Istotną rzeczą jest również przetwarzanie informacji w wiedzę, jej rozpowszechnianie oraz wykorzy-stanie w celu realizacji celów operacyjnych i osiągnięcia sukcesu. Często pojęcie kultury informacyjnej jest mylone z pojęciem kultury informatycznej. Oba wywodzą się z pojęć kultura techniczna i kultura pracy.
Kultura informatyczna to system postaw człowieka wobec technicznych środków informatyki i ich roli w rozwoju współczesności3. Kultura informacyjna zaś to system
3 W. Furmanek, Kultura informacyjna kategorią pedagogiki współczesnej. „Chowanna” 2003, nr LIX, T. 1(20). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 184.
A
ARTYKUŁYpostaw człowieka wobec informacji i technologii informacyjnych oraz ich znaczenia w rozwoju współczesności4.
B. Stefanowicz, który najszerzej opisał zjawisko kultury informacyjnej w polskiej literaturze przedmiotu, definiuje ją jako wiedzę, nawyki i umiejętności odnoszące się do informacji traktowanej jako składnik rzeczywistości otaczającej człowieka, równie ważny jak materia i energia, jako czynnik wpływający na zachowania i osiągnięcia zarówno pojedynczych ludzi, jak i całych społeczeństw5.
Biblioteki powinny systematycznie rozwijać kulturę informacyjną, gdyż jest to ko-nieczne aby dobrze spełniały swą rolę w zmieniającym się świecie. Niezbędne jest stałe podnoszenie kwalifikacji zawodowych oraz doskonalenie kompetencji pracowników, promowanie i wspieranie kreatywności oraz postaw i wartości skierowanych na ak-tywne, sprawne i efektywne wykorzystanie informacji, unikanie syndromu grupowego myślenia, budowanie atmosfery zaufania i współpracy, premiowanie osób potrafiących dzielić się informacją oraz chronić jej zasoby przed osobami niepowołanymi, efek-tywna komunikacja pozioma i pionowa, efektywne zarządzanie informacją i dbałość o jej jakość, stałe monitorowanie potrzeb informacyjnych użytkowników, reagowanie na sygnały płynące z zewnątrz, promowanie usług informacyjnych. Wysoka kultura informacyjna to sprawne kanały komunikacyjne i odpowiedni klimat ułatwiające i usprawniające przepływ informacji. Nie istnieje optymalna kultura informacyjna, nale-ży ją kształtować w relacjach ze środowiskiem, dla którego działa dana organizacja.
Kultura informacyjna bibliotekarzy i jej wpływ na kształcenie kompetencji informacyjnych użytkowników
Zadaniem współczesnego bibliotekarza jest między innymi kreowanie kultury informacyjnej użytkowników. Aby zadanie to spełniać efektywnie bibliotekarz po-winien posiadać odpowiednie przygotowanie zawodowe, wiedzę oraz kwalifikacje.
W środowisku bibliotekarskim istnieją dwie koncepcje na ten temat. Pierwsza z nich (technokratyczna) zakłada ograniczenie wiedzy filozoficznej, historycznej, pedagogicznej, historycznej, literaturoznawczej na rzecz informatyki, metod obsłu-gi konkretnych sieci i systemów bibliotecznych, umiejętności praktycznych. druga koncepcja (holistyczna) preferuje kształcenie bibliotekarzy humanistów, którzy posiadają warsztat bibliotekarski oraz rozumieją podstawowe zjawiska społeczne na tle uwarunkowań lokalnych, ekonomicznych i kulturowych. Współczesny biblio-tekarz to niezastąpione ogniwo między zasobami informacyjnymi a użytkownikiem, a tym samym pośrednik między wiedzą zgromadzoną w źródłach a użytkownikiem.
W związku z powyższym powinien posiadać gruntowną wiedzę z zakresu bibliote-koznawstwa, informacji naukowej, komunikowania społecznego oraz dziedzinową (zgodnie z profilem biblioteki) np. z zakresu prawa, ekonomii, biznesu, nauk
humani-4 tamże
5 K. Materska, Kultura informacyjna w organizacji opartej na wiedzy. [on line]; [dostęp 23.12.2008]
dostępny w World Wilde Web: http://bg.uwb.edu.pl/konferencja/materiały.html
stycznych, społecznych, przyrodniczych. Ponadto bibliotekarza powinien cechować wysoki poziom kompetencji informatycznych. Wyrażają się one sprawnym korzy-staniem z nowoczesnych technologii informacyjnych i medialnych. Bibliotekarz nie musi być informatykiem, ale powinien być świadomym i kreatywnym użytkownikiem.
Kompetencje informatyczne przejawia bibliotekarz, który zna podstawowe usługi sieciowe Internetu, potrafi tworzyć i obsługiwać bazy danych, umie tworzyć stronę internetową biblioteki, zna metody i narzędzia opisu organizacji wiedzy i informacji w systemach bibliotecznych. Bibliotekarz nie powinien bać się zmian technologicznych a starać się do nich dostosować. Zmiany powinien odczuwać pozytywnie, zwłasz-cza, że dzięki temu może oferować użytkownikom usługi o wyższej jakości. Ważne jest poczucie komfortu związane z korzystaniem z komputera. Poza korzystaniem z katalogów i baz danych, bibliotekarze powinni posiadać umiejętność korzystania z narzędzi wyszukiwawczych, potrafić znaleźć w Internecie odpowiednie źródła, pomagać użytkownikom w założeniu poczty elektronicznej, oraz w zdobywaniu pod-stawowych kompetencji związanych z korzystaniem z Internetu, potrafić rozwiązywać problemy użytkowników dotyczące korzystania ze źródeł biblioteki. Użytkowników cechują rosnące potrzeby informacyjne, większa świadomość roli informacji oraz praw dostępu do niej, rozszerzony zakres zachowań informacyjnych, a także stres i niepewność informacyjna związane z gąszczem informacji. Zadaniem bibliotekarza jest umożliwienie i ułatwienie użytkownikom dostępu do zasobów oraz kształcenie ich kompetencji informacyjnych, pozwalających na sprawne i efektywne poruszanie się po katalogach, bazach danych, serwisach informacyjnych. Kompetentny użytkow-nik wie jakiej informacji potrzebuje i gdzie ją znaleźć, potrafi ją ocenić i efektywnie wykorzystać. Zgodnie ze standardami opracowanymi w Stanach Zjednoczonych, użytkownik kształcony w zakresie umiejętności informacyjnych:
• jest w stanie określić istotę i zakres potrzebnych mu informacji;
• potrafi uzyskać te informacje w sposób skuteczny i sprawny;
• umie krytycznie ocenić informacje i ich źródła oraz włączyć wyselekcjonowane informacje w zakres swojej wiedzy i system wartości;
• potrafi (indywidualnie lub jako członek zespołu) skutecznie wykorzystać infor-macje do osiągnięcia określonych celów;
• rozumie etyczne, prawne i społeczne uwarunkowania wpływające na korzy-stanie z informacji;
• zdobywa informacje i korzysta z nich w sposób etyczny i legalny6.
Poziom użytkowników jest bardzo zróżnicowany, dlatego bibliotekarz powinien przy-gotować koncepcję kształtowania kompetencji informacyjnych z myślą o konkretnej gru-pie odbiorców. Należy tu uwzględnić ich poziom wykształcenia, działalność zawodową, zakres potrzeb informacyjnych. W nauczaniu umiejętności informacyjnych powszechnie
6 M. Ogórkiewicz, Kształtowanie kompetencji użytkowników informacji przez Bibliotekę Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych im. Stefana Czarnieckiego. [on-line]. [dostęp 20.01.2009], dostępny w World Wilde Web: http://www.cogniw.wp.mil.pl/index.php?option=com_content&view=...
A
ARTYKUŁYstosowany, zarówno w szkołach, bibliotekach, jak i w pracy, jest amerykański model Big6 Skills. Z powodzeniem może on być stosowany na gruncie polskim.
Etap główny Etapy szczegółowe
Zdefiniowanie zadania 1. Określenie problemu informacyjnego.
2. Określenie potrzeb informacyjnych w celu rozwiązania problemu.
Budowanie strategii wyszukiwania
informacji 1. Rozważenie wszystkich możliwych źródeł informacji.
2. Wybór najwłaściwszych źródeł.
Lokalizacja źródeł i określenie ich
dostępności 1. Zlokalizowanie źródeł.
2. Wyszukiwanie informacji w źródłach.
Wykorzystanie informacji 1. Praca ze źródłem informacji (czytanie, słuchanie, oglądanie
— w zależności od nośnika, na którym zapisana jest dana informacja).
2. Uzyskanie odpowiednich informacji.
Synteza 1. Porządkowanie informacji z różnych źródeł.
2. Prezentowanie informacji.
Ocena 1. Ocena całego procesu w celu uzyskania określonej sprawności.
2. Ocena nowo wytworzonej informacji (wiedzy) w celu określenia skuteczności podjętych działań.
Tabela 1. Etapy kształcenia w nauczaniu umiejętności informacyjnych w modelu Big6 Skills:
Źródło: W. Tychek, Umiejętności informacyjne użytkowników zasobów informacyjnych. [on-line], [dostęp 20.01.2009], dostępny w World Wilde Web: http://wbp.olsztyn.pl/bwm/3-4_08-ie/umiejetnosci.html
Kształcenie kompetencji informacyjnych użytkowników może odbywać się na kilka sposobów:
1. Obsługa indywidualna. W codziennej praktyce bibliotekarz zauważa różny stopień przygotowania użytkowników do korzystania z zasobów informacyj-nych. do każdego użytkownika należy podchodzić indywidualnie, rozpoznając poziom jego umiejętności informacyjnych. Gdy istnieje taka konieczność bibliotekarz pomaga użytkownikowi:
• określić potrzeby informacyjne i sformułować zapytanie,
• wybrać źródła odpowiednie do potrzeb,
• budować strategie wyszukiwawcze,
• wyselekcjonować informacje odnośnie własnych potrzeb oraz je ocenić,
• wykorzystać informacje dla własnych celów.
Bibliotekarz zapoznaje czytelnika z podstawowymi źródłami informacji o zaso-bach bibliotecznych (katalogami, bibliograficznymi i pełnotekstowymi bazami danych), udostępnia je i instruuje jak korzystać, udziela pomocy w zakresie poszukiwań bibliograficznych, wyboru, opracowania i wykorzystania konkret-nych materiałów. Pomoc indywidualna dotyczy również korzystania z Internetu i oceny zawartych tam informacji pod kontem ich jakości i wiarygodności oraz przydatności dla konkretnego użytkownika.
2. Obsługa grupowa. Bibliotekarze organizują szkolenia biblioteczno-informacyjne przeznaczone dla określonych grup odbiorców (np. młodzieży szkolnej, studen-tów, seniorów). W programie szkoleń powinny się znaleźć ogólne informacje o bibliotece (agendy, godziny otwarcia, zasady udostępniania, rodzaje usług, opłaty), zapoznanie z katalogami i bazami danych danej biblioteki, zapoznanie z polskimi bazami danych (bazy BN, NUKAT, KaRo, inne), a w zależności od typu odbiorcy, zapoznanie z zagranicznymi katalogami i bazami danych (np.
katalog Biblioteki Kongresu, Karlsruhe Virtuel Katalog, EBSCO, ELSEVIER, EMERALd), zapoznanie z polskimi bibliotekami cyfrowymi.
3. Strona internetowa. Witryna biblioteki powinna być logicznie skonstruowana, komunikatywna, łatwa w nawigacji, a przede wszystkim użyteczna dla czytel-nika. Oprócz możliwości uzyskania ogólnych informacji o bibliotece wraz z jej strukturą i kontaktowymi numerami telefonów i e-mailami, użytkownik powinien mieć możliwość zapoznania się z wirtualnym przewodnikiem po instytucji czy ABC nowego użytkownika. Link KATALOGI powinien pozwalać na szybkie połączenie się z katalogiem elektronicznym i zapoznanie się z instrukcją korzy-stania z niego. dotyczy to również innych baz danych, również spoza biblioteki.
Niezbędne są informacje o usługach biblioteki dla osób niepełnosprawnych czy zagrożonych wykluczeniem społecznym. Na stronie startowej powinny znajdować się aktualne informacje o wydarzeniach, imprezach, spotkaniach organizowanych w bibliotece, a także o zmianach w organizacji biblioteki.
Podsumowanie
Poziom kultury informacyjnej bibliotekarzy wyznacza ich zachowania wzglę-dem informacji oraz jej użytkowników. Wysokie kompetencje informacyjne oraz gotowość do ich ciągłego doskonalenia wraz ze zmieniającą się rzeczywistością są niezbędne dla efektywnego funkcjonowania w świecie informacji. Bibliotekarz chcąc kształtować kompetencje informacyjne u swoich czytelników musi posiadać wiedzę o istocie informacji i jej funkcji oraz świadomość jej roli i znaczenia. Niezbęd-na jest także umiejętność poprawnego interpretowania i wykorzystania informacji pochodzącej z różnych źródeł oraz poszanowania informacji jako cudzej własności i dobra prywatnego i ogólnoludzkiego. Należy pamiętać, że kształtowanie kultury informacyjnej biblioteki nie dotyczy tylko pracowników udostępniających informację i zbiory. Częścią tej kultury jest także umiejętność doboru właściwych środków do gromadzenia, przechowywania i udostępniania informacji, umiejętność i rzetelność w doborze źródeł i metod jej gromadzenia, przetwarzania i udostępniania.
Bibliografia
1. Batorowska h., Od alfabetyzacji informacyjnej do kultury informacyjnej. [on-line]. [dostęp 23.12.2008]. dostępny w World Wilde Web: www.ap.krakow.
pl/ptn/ref2005/batorows.pdf
A
ARTYKUŁY2. Chowanna. 2003, R. XLVI (LIX), T. 1 (20). Katowice: Wydawnictwo Uni-wersytetu Śląskiego, 2003
3. derfert-Wolf L., Information literacy-koncepcje i nauczanie umiejętności informacyjnych. [on-line]. [dostęp 10.01.2009]. dostępny w World Wilde Web: eprints.
4. Furmanek W., Kultura techniczna i kultura informacyjna. Eksplikacja po-jęcia. Konsekwencje metodologiczne. Referat wygłoszony na sympozjum naukowym „Techniki komputerowe w przekazie edukacyjnym”. Kraków 27–28 września 2002. [on-line]. [dostęp 13.01.2009]. dostępny w World Wilde Web: http://www.krakow.pl/ptn/Referaty/Furmanek
5. Konieczko A., Korzyści z kształcenia umiejętności informacyjnych użyt-kowników biblioteki (przykład Biblioteki Głównej Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach). [on-line]. [dostęp 27.01.2009].
dostępny w World Wilde Web: http://www.inib.uj.edu.pl/wyd_iinb/s3_z5/
konieczko-n.pdf
6. Kożuch B., Cywoniuk M., Wstęp do organizacji i zarządzania. Białystok:
Wyższa Szkoła Ekonomiczna, 2005. ISBN 83-8798-132-X
7. Materska K., Kultura informacyjna w organizacji opartej na wiedzy. [on-line].
[dostęp 23.12.2008]. dostępny w World Wilde Web: http://bg.uwb.edu.
pl/konferencja/materialy.html
8. Ogórkiewicz M., Kształtowanie kompetencji użytkowników informacji przez Bibliotekę Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych im. Stefana Czarnieckiego.
[on-line]. [dostęp 20.01.2009]. dostępny w World Wilde Web: http://www.
cogniw.wp.mil.pl/index.php?option=com_content&view=...
9. Pękaty W., Kultura organizacyjna w aspekcie działalności informacyjnych bibliotek naukowych i technicznych. [on-line]. [dostęp 13.01.2009]. do-stępny w World Wilde Web: http://www.ebib.info/2007/90/a.php?pekaty 10. Tychek W., Umiejętności informacyjne użytkowników zasobów
informa-cyjnych. [on-line]. [dostęp 20.01.2009]. dostępny w World Wilde Web:
http://www.wbp.olsztyn.pl/bwm/3-4_08-ie/umiejetnosci.html
11. W kręgu książki, biblioteki i informacji naukowej. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Żmigrodzkiemu. Pod red. Krystyny-heskiej-Kwaśniewicz, przy współpracy diany Pietruch-Reizes. Katowice:
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004. ISBN 83-2261-305-9
Urszula Wenta
pracownik Oddziału Wymiany i darów Książnicy Pomorskiej
Iwona Sagan