Umiejętności społeczne odgrywają ważną, jeżeli nie najważniejszą, rolę w kontaktach międzyludzkich. Obejmują one zachowania, które są zgodne z zasadami panującymi w danym społeczeństwie. Odnoszą się do komu-nikacji i kontaktów międzyludzkich, do budowania relacji oraz interakcji między jednostkami. W skład umiejętności społecznych wchodzą różne czynniki: dialog, kontakt wzrokowy, język ciała, intonacja, umiejętność słuchania, zdolność empatii oraz prowadzenie mediacji. W przypadku in-terakcji uczniów niewidomych z widzącymi niejednokrotnie dochodzi do zakłóceń w komunikacji, które mogą prowadzić do wielu nieporozumień.
W celu otwarcia uczniów widzących na potrzeby ich niewidomych kolegów i koleżanek, podniesienia świadomości obu grup oraz znoszenia przeszkód w komunikacji powstają klasy integracyjne, których zadaniem jest znoszenie opisywanych barier.
5 Ibidem, s. 85.
6 Por. ibidem. Zob. także M. Grzegorzewska: Zjawisko kompensacji u niewidomych i głuchych. W: Eadem: Wybór pism. Warszawa 1964.
7 Por. T. Majewski: Rozwój…, s. 64. Autor odwołuje się do pracy A. Fogel: Seeing and Being Seen. In: Blindness and Psychological Development in Young Children. Eds. V. Lewis, G.M. Collis. Leicester 1997.
Oblicza dziecka i ucznia 152
Otwórz się na świat — rehabilitacja
Rehabilitacja jest bardzo ważnym czynnikiem w procesie uspołecznie-nia uczniów niewidomych. Rewalidacja sprawia, że u dzieci uczących się różnych czynności podwyższa się samoocena oraz znacznie zmniejsza się lęk przed światem, ponieważ stają się one bardziej zaradne, a także od-najdują w sobie pokłady różnych talentów i zdolności. Pomóc im w tym mogą turnusy rehabilitacyjne, na których oprócz zajęć z poznawania pisma Braille’a, orientacji przestrzennej oraz wykonywania czynności dnia codzien-nego mają możliwość obcowania z rówieśnikami, wspólnej zabawy i nauki.
Podczas turnusów są prowadzone również warsztaty psychologiczne oraz konsultacje, dzięki którym uczniowie mogą lepiej poznać siebie i innych.
Jako pedagodzy, możemy również wyposażyć naszych podopiecznych w mechanizmy obronne, takie jak asertywność i radzenie sobie ze stresem.
Zajęcia pozwalają na kształtowanie umiejętności społecznych równoleg-le z realizowaniem programu nauczania, albowiem każdy zgodzi się ze stwierdzeniem, że zarówno wiedza typowo książkowa, jak i ta promująca odpowiednie zachowania społeczne jest równie niezbędna do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie oraz do zapewnienia aktywnego uczest-niczenia w życiu społecznym.
Podczas lekcji np. języka angielskiego oprócz standardowych ćwiczeń leksykalno-gramatycznych możemy wprowadzić elementy kształtowania umiejętności społecznych, takich jak praca w parach i grupach mieszanych, odgrywanie dialogów, małych form teatralnych. W ten sposób wspomożemy proces integracji uczniów, obudzimy w nich ducha pozytywnej rywalizacji i odpowiedzialności zbiorowej. Gry zespołowe i drużynowe oprócz aktywi-zowania uczniów wspomagają proces ich integracji. Ponadto budzą ducha pozytywnej rywalizacji i odpowiedzialności zbiorowej. Uczniowie niewi-domi często mogą czuć się w grupie słabsi od dzieci widzących, dlatego nauczyciele powinni eksponować mocne strony niewidomych, przydzielając im wartościowe funkcje w grach i zabawach, np. jeśli uczeń z dysfunkcją wzroku jest uzdolniony muzycznie, warto dać mu szansę wykazania się w przedstawieniach i akademiach szkolnych, aby pokazać jego walory innym.
Podnoszenie świadomości uczniów niewidomych powinno również ob-jąć sferę fizjologii i seksualności. Wobec braku dostępności odpowiednich materiałów, w tym zdjęć, zadaniem nauczyciela jest uświadomienie ucznia o zachodzących w nim zmianach oraz zrozumiałe przedstawienie mu pod-stawowych prawideł rządzących fizjologią człowieka. Powinno się również uczulać rodziców uczniów niewidomych, aby zwracali uwagę na zmiany zachodzące w ich dzieciach, szczególnie w okresie dojrzewania, i aby po-magali im zrozumieć te zmiany oraz ich konsekwencje w przyszłości.
153 A. Lipska, N. Kaczor: Kształcenie umiejętności społecznych…
Pomocne może się również okazać inicjowanie warsztatów, podczas których poruszamy tematy życia w społeczeństwie. Podczas tego typu zajęć mamy możliwość pokazania uczniom ogólnie przyjętych standardów zachowania, uczymy dyplomacji, ale też asertywności. Pomagamy im pod
wyższać samoocenę, walczyć z towarzyszącym im każdego dnia w szkole stresem, pokazujemy, w jaki sposób mogą zaistnieć w grupie, rozwijamy ich uzdolnienia. Każdy nauczyciel prowadzący tego typu zajęcia musi być otwarty na rozmaite pytania zadawane przez uczniów, często niezwiązane z tematem zajęć. Starajmy się na nie odpowiadać, a nie zbywać uczniów mało wyczerpującymi odpowiedziami.
Rehabilitacja może również przebiegać w naszych klasach. Zalecane jest poruszanie tematów wspólnych dla uczniów widzących i niewidomych, aby ich z sobą spajać i przybliżać oba światy. Beata Jedynak twierdzi, że dzieci niepełnosprawne mają ograniczony kontakt z rówieśnikami8. Zatem w na
szej klasie powinniśmy skupić się na integracji uczniów. Celem integracji jest, jak dowodzi Beata Jedynak, „normalizacja sytuacji społecznej osób nie
pełnosprawnych, które były izolowane społecznie, bytowały na marginesie życia społecznego, nie mając dostępu do wielu decyzji i działań, instytucji i dóbr dostępnych dla pełnosprawnych”9.
Aby opisana integracja była możliwa, nauczyciele powinni stworzyć wszystkim uczniom jednakowe warunki, np. dostarczać odpowiednio przy
gotowane materiały dzieciom niewidomym w tym samym czasie, kiedy otrzymują je uczniowie pełnosprawni, i w razie konieczności przedłużać czas zapoznawania się z nimi. W wielu wypadkach uczeń niewidomy uczęszczający do szkoły masowej nie ma dostępu do podręczników szkol
nych i musi opierać się wyłącznie na własnych notatkach sporządzonych podczas zajęć lekcyjnych. Przeważająca większość materiałów nie jest zaadaptowana w sposób czytelny i zrozumiały dla ucznia niewidomego.
Bogusław Marek twierdzi, że przystosowanie planów budynków i miast, a także wszelkiego rodzaju rysunków i diagramów wspomagających do możliwości oraz potrzeby osób niewidomych jest koniecznością10. Podkreś
la również, że kolorowe rysunki w podręcznikach dla uczniów widzących powinny być zaadaptowane, ponieważ w innym przypadku „zniknie ich
8 Por. B. Jedynak: Społeczne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych. http://www.porad nik.info/?p=4212 [data dostępu: 01.12.2011].
9 Ibidem.
10 Por. B. Marek: Przygotowanie ucznia niewidomego do korzystania z grafiki dotykowej.
W: Uczeń z dysfunkcją wzroku na lekcji angielskiego. Wskazówki metodyczne dla nauczycieli.
Red. B. Marek, A. Piskorska, T. Krzeszowski. Warszawa 2008, s. 115.
Oblicza dziecka i ucznia 154
zamysł metodyczny i znaczna, jeśli nie większa część ćwiczeń”11. Grafika dotykowa jest bardzo pomocna i skuteczna, a zatem niezbędna12.
Natalia, niewidoma studentka, wspomina, że podczas nauki w szkole masowej nie miała dostępu do książek ani do innych materiałów pomoc-niczych. Nauczyciele stwarzali niepotrzebny dystans i budowali bariery między nią a pozostałymi uczniami w klasie. Nauczycieli irytowała głośna praca brajlowskiej maszyny do pisania i konieczność udzielania odpowiedzi ustnych. Ponadto wyznaczano dyżurnych do dźwigania ciężkiej maszyny, czym rzecz jasna nauczyciele zniechęcali pozostałych uczniów do zawiera-nia przyjaźni z niewidomą koleżanką. „To wszystko sprawiało, że czułam się odsunięta na margines życia szkolnego. Nie brałam udziału w żadnych spotkaniach pozaszkolnych, np. w wycieczkach klasowych, nie dopuszczano mnie do udziału w akademiach, mimo że grałam na kilku instrumentach i śpiewałam. To było dla mnie bardzo krzywdzące”13.
Blindyzmy
Polski Związek Niewidomych definiuje blindyzmy w następujący spo-sób: „Kołysanie się, kiwanie głową, wkładanie palców do oczu, robienie min itp. Zachowania te wynikają z ograniczeń swobody ruchu we wczesnym dzieciństwie. Jest duże prawdopodobieństwo, że tego typu nawyki mogą się stać źródłem przyjemności dla dziecka i utrudnić mu poznawanie oto-czenia”14.
Brak różnorodności bodźców jest źródłem powstawania blindyzmów15. Co więcej, bardzo łatwo nauczyć się blindyzmów, jednakże oduczenie się ich może być problematyczne16. Tego typu zachowania można porównać do nałogów. Jak podaje Polski Związek Niewidomych w Tychach, „wyzbycie się tych negatywnych zachowań przez osobę niewidomą spowoduje, że ominie ją wiele przykrości ze strony niekoniecznie zawsze uświadomionego i tolerancyjnego społeczeństwa”17. Osoby widzące często krytycznie oceniają dostrzeżone zachowania tego rodzaju. Mogą pochopnie wywnioskować,
11 Ibidem.
12 Por. B. Marek: Zasady adaptacji materiałów dydaktycznych dla osób niewidomych. W:
Uczeń z dysfunkcją wzroku na lekcji angielskiego…, s. 123.
13 N. Kaczor: Czy szkoły masowe sprzyjają integracji?. Rozmowę przeprowadziła A. Marzec. Lublin 2012.
14 Blindyzmy. http://pzntychy.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=55
&Itemid=57 [data dostępu: 01.12.2011].
15 Por. ibidem.
16 Por. ibidem.
17 Ibidem.
155 A. Lipska, N. Kaczor: Kształcenie umiejętności społecznych…
że osoba zachowująca się w opisywany sposób cierpi na chorobę na tle psychicznym. Blindyzm może być również odstręczający dla osób, które nie rozumieją genezy tego zjawiska. Z kolei brak tolerancji i zrozumienia bywa niejednokrotnie przyczyną odosobnienia i alienacji ucznia niewido-mego. Dlatego pedagodzy powinni kłaść nacisk nie tylko na eliminowanie blindyzmów u uczniów niewidomych, ale również uświadamiać widzących podopiecznych, że tego typu zjawiska istnieją, i pomóc im poznać ich źródło.
Niestety, specjaliści z Polskiego Związku Niewidomych twierdzą, że wycho-wawcy nie poświęcają wystarczającej ilości czasu i uwagi na likwidowanie blindyzmów18. Mogą one również stanowić pewnego rodzaju niebezpie-czeństwo dla zdrowia, np. wkładanie palców do oczu często prowadzi do infekcji19.
Pamiętajmy, że wyzbycie się blindyzmów może stanowić ogromną trud-ność. Pedagodzy często zadają sobie pytanie, jaki jest najskuteczniejszy spo-sób na ich pozbycie się. Jedni są zdania, że blindyzmy należy tłumić, piętno-wać i zwracać uczniowi uwagę za każdym razem, gdy zostaną dostrzeżone.
To jednak nie zawsze przynosi pożądane rezultaty, gdyż uczeń nieustannie napominany nie będzie chciał odstąpić od swoich przyzwyczajeń20. Inni wierzą, że najlepiej zignorować blindyzmy, z których dziecko na pewno wyrośnie. Taki osąd jest błędny. Nie będąc uświadomiony, uczeń niewidomy w ten sposób tylko utwierdzi się w przekonaniu, że jego zachowanie jest społecznie akceptowane i zupełnie naturalne. Powinno się uczulać osoby z najbliższego otoczenia ucznia, a więc przede wszystkim rodziców i ro-dzeństwo, aby delikatnie sugerowały, że dane zachowanie jest niepoprawne społecznie. Nauczyciele powinni zatem współpracować z rodzicami. Aby zapobiec niedostosowaniu społecznemu i alienacji uczniów niewidomych, należy eliminować niepożądane zachowania, jakimi są blindyzmy.
Podsumowanie
Odrobina chęci i dobrej woli nauczyciela do łączenia wiedzy podręczni-kowej z umiejętnościami społecznymi stwarzają szansę dla uczniów zarów-no widzących, jak i niewidomych. Życie w społeczeństwie jest niezwykle
18 Zob. Różnice indywidualne wśród osób z dysfunkcją wzroku. http://www.pzn.org.pl/
porady/33-wybrane-zagadnienia-tyflologiczne/79-roznice-indywidualne-wsrod-osob-z-dysfunkcja-wzroku.html [data dostępu: 01.12.2011].
19 Zob. Maneerisms/Blindisms in Children Severely Sight Impaired. http://nbcs.org.uk [data dostępu: 01.12.2011].
20 Por. ibidem.
Oblicza dziecka i ucznia 156
istotną sferą, która często ma ogromny wpływ na sukcesy w wielu innych dziedzinach naszego życia. Mając ten fakt na względzie, podejmujmy tematy życia w społeczeństwie i doskonalmy wszelkie umiejętności z nim związane.
Podnoszenie świadomości, kształtowanie odpowiednich zachowań społecz-nych, w tym eliminacja blindyzmów, sprzyjają integracji. Niejednokrotnie umiejętności społeczne odgrywają w naszym życiu większą rolę niż wyuczo-na wiedza książkowa, dlatego niech potrzeby emocjowyuczo-nalne i społeczne staną się dla nas jednym z najistotniejszych elementów w procesie kształcenia młodych ludzi.
Agata Lipska, Natalia Kaczor
The Development of Blind Students’ Social Skills S u m m a r y
Acquiring and improving social skills is extremely important for every student.
These abilities are essential because the independent functioning in a society begins di-rectly after finishing the school education. The main task of the school institution is to accurately prepare its students to be able to function actively in this sphere of life. The proper social behaviours are acquired mainly by means of observation, which results in their subsequent imitation. The receptor of sight plays crucial role in this process. In the present article, the authors present how the student’s selected social skills may be best developed, in order for his/her growth and education to be most complete.
Агата Липска, Наталья Качор
Формирование социальных навыков у слепых учеников Р е з ю м е
Приобретение и развитие социальных навыков — необычайно важно и су-щественно для каждого школьника, поскольку, покидая учебное учреждение, он начинает самостоятельное функционирование в социуме. Поэтому задание школы состоит в соответствующей подготовке учеников к активной жизни в будущем. Пра-вильные социальные навыки приобретаются прежде всего путем наблюдений, что в итоге приводит к попыткам их копирования. Зрительный рецептор выполняет в этом процессе ключевую роль. В настоящей статье авторы показывают, как наи-более эффективно формировать у ученика избранные социальные навыки, чтобы его развитие и образование были как можно более полными.