Piętno społeczne, czyli „cecha lub znamię, które naznacza nosiciela jako człowieka »okaleczonego« i wartego mniej niż »normalni« ludzie”1, w spo-sób szczególny wpływa na sytuację psychospołeczną ucznia w przestrzeni edukacyjnej. Za Carol T. Miller i Brendą Major2 przyjęto założenie, że fakt posiadania cechy społecznie nieaprobowanej jest potencjalnie stresującą sytuacją życiową.
Stres definiowany jest na różne sposoby. Najczęściej utożsamia się go z reakcją organiczną, związaną z negatywnymi skutkami dla zdrowia fizycz-nego i psychiczfizycz-nego3. W niniejszym tekście przyjęto jednak definicję stresu rozumianego jako „każde zdarzenie, w którym wymogi środowiskowe, wymogi wewnętrzne lub jedne i drugie wystawiają na próbę lub przekra-czają możliwości adaptacyjne jednostki”4. Przynależność do grupy piętno-wanych z całą pewnością jest przyczyną trudności w sprostaniu wymogom środowiskowym. Można wyróżnić kilka głównych predykatorów5, a więc symptomów, zapowiadających stres u osób doświadczających piętna6. Są to:
1 J.F. Davidio, B. Major, J. Crocer: Piętno: wprowadzenie i zarys ogólny. Cyt. za: Spo-łeczna psychologia piętna. Red. T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull. Przeł.
T. Szustrowa, M. Szuster, J. Radzicki. Warszawa 2007, s. 25.
2 Por. C.T. Miller, B. Major: Radzenie sobie z piętnem i uprzedzeniem. Cyt. za: Społeczna psychologia…, s. 225.
3 Por. ibidem, s. 227.
4 Ibidem, s. 226.
5 Por. A. Jędryka-Góral: Stres psychologiczny i jego predykatory u chorych na reuma-toidalne zapalenie stawów. http://www.pum.edu.pl/__data/assets/file/0011/29828/SUPLEM ENT_56-01_16.pdf [data dostępu: 11.11.2011].
6 Por. C.T. Miller, B. Major: Radzenie sobie z piętnem i uprzedzeniem. Cyt. za: Społeczna psychologia…, s. 226.
Oblicza szkoły 30
— możliwość, że będzie się obiektem uprzedzenia czy dyskryminacji,
— świadomość zdeprecjonowanej jakości własnej tożsamości społecznej,
— uświadomienie sobie przez daną jednostkę, że inni ludzie mają specyficz-nie negatywne stereotypy dotyczące jej tożsamości społecznej,
— niepewność, czy jest się traktowanym w sposób „uprzedzony” z powodu swojego piętna.
Jedną z klasyfikacji stygmatu zaprezentowaną przez Ervinga Goffmana7 jest jego podział na widoczne (dyskredytujące) i niewidoczne (dyskredy-towalne). Opierając się na tym podziale, podjęto próbę zasygnalizowania problemów uczniów naznaczonych piętnem, ze szczególnym uwzględnie-niem kwestii piętna ukrytego, ponieważ w przestrzeni szkolnej wyjątkowo niebezpieczny wydaje się właśnie ten jego rodzaj. Zasygnalizowano jedynie problemy osób z piętnem widocznym.
Sytuacja widoczności piętna wyróżnia się specyfiką problemów towa-rzyszących. Są to problemy autoprezentacji, adekwatnego odczytywania reakcji i oczekiwań otoczenia, a także dostosowania własnych zachowań do jego wymogów. Dyskredytujący wpływ na obraz osoby piętnowanej i jej relacje z innymi ludźmi jest bardzo silny. Oczekiwania społeczeństwa wobec osoby ze stygmatem znacznie ograniczają dialog i kontakty społecz-ne, ponieważ ich uczestnicy dążą do szybkiego ich zakończenia8. Zarówno osoby piętnowane, jak i piętnujące czują się zakłopotane kontaktem. Jednym z głównych celów życiowych nosiciela piętna jest praca nad tym, by wśród osób „normalnych” zachowywać się tak, jakby odmienność była w rzeczy-wistości nieistotna i niezauważona9.
Piętno widoczne wywołuje zwykle rzeczywiste reakcje negatywne innych lub lęk osoby piętnowanej przed takimi reakcjami10. Rozwiązania strukturalne, które pomagają uczniom z piętnem widocznym w normal-nym zaistnieniu w grupie i niwelują stres powstały w sytuacji trudnej, jaką stanowi interakcja w grupie rówieśniczej, to między innymi szkoły inte-gracyjne, możliwość nauczania indywidualnego przy jednoczesnym dbaniu o podtrzymanie kontaktów społecznych oraz ogólna polityka likwidowania barier. Warto zauważyć, że szkoły coraz częściej mają podjazdy dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. Dba się także o udogodnienia dla osób niewidomych, zakupując specjalistyczny sprzęt. Również w kwestii medycznej obserwujemy duże zmiany. Protezy, operacje, sprzęt medyczny w sposób istotny wpływają na podniesienie jakości życia osób z piętnem widocznym. Mamy zatem dobre rozwiązania teoretyczne i odpowiednie
7 Por. E. Goffman: Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości. Gdańsk 2005, s. 34.
8 Por. K. Szewetowska: Stygmatyzacja społeczna. „Edukacja i Dialog” 2009, nr 4, s. 57.
9 Por. E. Goffman: Piętno…, s. 77.
10 Por. C.T. Miller, B. Major: Radzenie sobie z piętnem i uprzedzeniem. Cyt. za: Społeczna psychologia…, s. 227.
31 M. Świgost: Piętno społeczne predykatorem sytuacji trudnych
uregulowania prawne, niemniej jednak rzeczywistość społeczna pokazuje, że nadal potrzeba czasu, aby wprowadzić zmiany w ich praktycznej realizacji.
W naszych szkołach jest wielu uczniów pozostających bez należytej opieki, bez dostępu do szkół dostosowanych do ich potrzeb. Są uczniowie, którzy z powodu problemu z dojazdem czy wskutek braku miejsc w szkołach integracyjnych uczęszczają do szkół masowych, które nie są w stanie spro-stać ich potrzebom edukacyjnym. Doświadczają tym samym niepowodzeń szkolnych, które rzutują na późniejszy ich rozwój. Można jednak stwierdzić, że pomimo wszelkich istotnych niedociągnięć w realizacji założeń teoretycz-nych przyjętych w państwie uczymy się pracować z uczniem, którego pro-blemy i potrzeby potrafimy zdiagnozować, oraz jesteśmy na dobrej drodze ku zlikwidowaniu negatywnych skutków piętna widocznego.
W przypadku piętna możliwego do ukrycia uczniowie starają się kiero-wać informacją o dyskredytujących ich cechach. Rodzi się w nich potrzeba przewidywania możliwych reakcji otoczenia, analiza sytuacji potencjalnie zagrażających, próba ich unikania oraz wypracowywanie i rozwijanie stra-tegii maskujących11. Fakt posiadania możliwego do ukrycia piętna może wpływać na rodzaj relacji społecznych, w jakie osoby stygmatyzowane będą wolały się angażować. Mogą wybierać relacje powierzchowne, w których ukrywanie piętna jest stosunkowo łatwe. Utrzymywanie piętna w tajemnicy często umożliwia im włączenie się w główny nurt życia społecznego12. Ze względu na liczne korzyści płynące z tego, że jest się uznanym za osobę
„normalną”, prawie wszyscy, którzy mają możliwość wyboru, pomijają in-formacje o piętnie13.
W szkole najczęściej spotykamy się z piętnem w postaci problemu dysleksji, dysgrafii, zaburzeń emocjonalnych oraz innych deficytów rozwo-jowych. Jest to piętno mieszane — niewidoczne dla rówieśników z klasy, oczywiste dla nauczyciela, który powinien mieć elementarną wiedzę z za-kresu tej problematyki i znać właściwe sposoby reagowania.
Warto podkreślić, że do stygmatyzacji nie jest konieczne uczynienie czegoś złego. Wystarczy mieć cechę czy cechy społecznie nieaprobowane.
Piętno jest w znacznym stopniu konstrukcją społeczną, dlatego też dana ce-cha może być piętnująca w jakimś momencie historycznym i nie piętnować w innym momencie; albo być piętnująca w jakiejś sytuacji i nie piętnować w innej sytuacji w tym samym czasie14.
11 Por. K.M. Błeszyński: Stygmatyzacja. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. T. 5.
Red. T. Pilch. Warszawa 2006, s. 1103.
12 Por. L. Smart, D.M. Wagner: Ukryte koszty ukrytego piętna. Cyt. za: Społeczna psy-chologia…, s. 219.
13 Por. E. Goffman: Piętno…, s. 113.
14 Por. J.F. Davidio, B. Major, J. Crocer: Piętno: wprowadzenie i zarys ogólny…, s. 24.
Oblicza szkoły 32
Kontekstowość tę można wykazać również na przykładzie uczniów w późnym okresie adolescencji, a zatem uczniów szkoły ponadgimnazjalnej.
Doświadczenie pracy pedagogicznej z tą grupą młodzieży pozwala wskazać pewną zmianę, którą można obserwować współcześnie. Uczniowie nie ukry-wają problemów z prawem, ale nie przynoszą opinii o dysleksji z poradni psychologiczno-pedagogicznej, ponieważ nie chcą się wstydzić przed kole-gami. Jak można wywnioskować z prowadzonej w szkołach dokumentacji, jeszcze kilka lat temu uczeń, który wdał się w konflikt z prawem, był skreś-lany z listy uczniów w danej szkole. Dziś rzeczywistość szkolna jest inna.
Posiadanie dozoru kuratora, ciąża nastolatki, palenie, picie, narkotyzowanie się dla wielu nie są zjawiskami piętnującymi; świadczy to o kontekstowości kulturowej i historycznej piętna społecznego.
Analizując reakcję uczniów, u których odkryto właściwości potencjal-nie dewaluujące, można wyprowadzić wniosek, że najbardziej dotkliwe jest piętno możliwe do ukrycia, nazwane w klasyfikacji Goffmana piętnem plemiennym15, związanym z grupą pochodzenia jednostki. Uczniowie nie chcą ujawniać problemów rodzinnych. Piętnem jest przemoc domowa, al-koholizm jednego z rodziców, molestowanie, ubóstwo oraz inne problemy rodzinne, których wszystkich nie sposób w tym miejscu wymienić. Istnieje niebezpieczeństwo, że reakcja nauczyciela będzie spóźniona bądź problem tego ucznia nie zostanie dostrzeżony. Brak również zadowalających roz-wiązań systemowych. Są wprawdzie pewne procedury, które muszą być przestrzegane w szkole w wypadku odkrycia poważnych problemów ro-dzinnych (np. zgłoszenie sprawy do sądu rodzinnego, założenie niebieskiej karty), ale są to sytuacje wymagające dużej ostrożności i doświadczenia kadry pedagogicznej. Faktem jest, że reakcja musi nastąpić.
Można zatem postawić pytania: jak odkryć piętno niewidoczne ucznia i jak reagować? Jak pomagać uczniowi? Z pewnością nie znajdziemy jed-noznacznych odpowiedzi. Warto zastanowić się, co już wiemy na temat możliwych zachowań osób naznaczonych stygmatem społecznym.
Bardzo często uczniowie, którzy doświadczają wpływu piętna możliwe-go do ukrycia, przysparzają nauczycielom tzw. problemów wychowawczych.
Wadliwe funkcjonowanie ucznia w systemie szkolnym zawsze sygnalizuje ja-kiś problem. I dobrze, że takie problemy się wyłaniają, ponieważ często dzię-ki nim możemy odkryć piętno danego ucznia. Nie zawsze jednak zachowanie ucznia jest tak czytelne. Wychowankowie bowiem posługują się strategiami ra-dzenia sobie z piętnem. Wypracowują sposoby zarządzania informacją o pięt-nie i kontroli nad nim. Osoba taka wybiera jedną z kilku strategii16. Oto one:
15 Za: E. Czykwin: Stygmat społeczny. Warszawa 2005, s. 18.
16 Klasyfikacja strategii za: E. Goffman: Piętno…, s. 40—41. Por. także: M. Świąt-kiewicz-Mośny: Tożsamość napiętnowana. Socjologiczne studium mechanizmów stygmatyzacji i autostygmatyzacji na przykładzie kobiet z zespołem Turnera. Kraków 2010, s. 31—32.
33 M. Świgost: Piętno społeczne predykatorem sytuacji trudnych
1. Strategia maskująca. Jej przykładem jest izolowanie się w grupie rówieś-niczej, ponieważ uczeń, który nie angażuje się w długotrwałe relacje, ła-twiej zachowuje swoją tajemnicę. Jego słaba integracja z klasą może mieć jednak wiele przyczyn: może wynikać z temperamentu ucznia, z fobii, zaburzeń, może również być wskaźnikiem piętna ukrytego. Do obowiąz-ków nauczyciela należy wtedy dołożenie wszelkich starań, by rozpoznać przyczynę izolacji, i zaprojektowanie ewentualnych działań pomocowych.
Warto zaznaczyć, że środowisko nie zawsze jest przygotowane na przy-jęcie inności człowieka. Z kolei odkrycie piętna przez nauczyciela może być krępujące dla ucznia. Wtedy niezbędne staje się zapewnienie go o dyskrecji i rzeczywiste dochowanie tajemnicy. W przypadku potrzeby zgłoszenia sytuacji innym instytucjom należy poinformować o tym ucznia oraz wytłumaczyć mu przyczyny takiego postępowania. Konieczne jest także zapewnienie ucznia o przekazaniu informacji jedynie określonym podmiotom, a także objęcie go odpowiednimi działaniami pomocowymi.
2. Strategia podejmowania prób opanowania takich dziedzin aktywności, które uchodzą za niedostępne dla kogoś z określonym piętnem. To stra-tegia, którą należy uszanować w przestrzeni edukacyjnej. Odnosi się do osób zarówno z piętnem widocznym, jak i niewidocznym. Rola nauczy-ciela sprowadza się do rozwoju zainteresowań każdego ucznia.
3. Strategia zrywania z rzeczywistością i obstawania przy własnej inter-pretacji swej tożsamości społecznej. Stworzenie przyjaznego klimatu w klasie, otwarcia na odmienność, dzięki któremu każdy poczułby się akceptowany, mogłoby zniwelować uczucie potrzeby tworzenia swego nierealnego obrazu przez osobę z ukrytym piętnem. Będzie ona wtedy akceptowała siebie taką, jaka jest.
4. Strategia czerpania zysku ze swego piętna: usprawiedliwiania nim wszelkich niepowodzeń w innych obszarach życia. Problem ten doty-czy zarówno piętna widocznego, jak i niewidocznego. Rola naudoty-czyciela polega wtedy na udzieleniu jednostce pomocy w tworzeniu jej realnej autobiografii przez pokazanie jej szans i możliwości, a jednocześnie na nieakceptowaniu jej zwalniania się od odpowiedzialności i wysiłku z po-wodu trudnej sytuacji życiowej.
5. Strategia dzielenia świata na dwie części. Strategia polega na wyróżnianiu przez ucznia grupy dużej, która niczego nie wie o stygmacie, i małej, która wie o stygmacie wszystko. Sytuacją pożądaną byłoby pozyskanie takiego zaufania ucznia, aby on sam poinformował nauczyciela o swoich dyskredytujących właściwościach. Pozwalałoby to uczniowi uniknąć do-datkowego stresu związanego z odkryciem piętna przez nauczyciela. Fakt samodzielnego, dobrowolnego przyznania się ucznia do problemu ozna-cza chęć otrzymania pomocy, co decyduje o większej jej efektywności.
Oblicza szkoły 34
6. Strategia uprzedzenia wszystkich o piętnie. Stygmat dyskredytujący zmienia się w stygmat o właściwościach zdyskredytowanych, zatem w istotny sposób wpływa na sytuację ucznia. Nie musi już zarządzać kłopotliwą informacją, ale powinien zmierzyć się z zajmowaną pozycją społeczną. W takiej sytuacji niezbędna okazuje się (najlepiej wcześniejsza) dobra integracja zespołu klasowego. Otwartość klasy na akceptację „inno-ści” może zniwelować stres związany z ujawnieniem konkretnego piętna.
Wybór strategii radzenia sobie z piętnem zależy między innymi od jego rodzaju oraz indywidualnych preferencji osób stygmatyzowanych. Warto znać te strategie, ponieważ mogą się okazać pomocne w poprawnej diagno-zie osób ukrywających piętno, bez której nie ma możliwości zaprojektowania odpowiednich działań pomocowych.
Podsumowując: aby zniwelować stres osoby naznaczonej piętnem, nale-ży dołonale-żyć wszelkich starań zmierzających do stworzenia w szkole bezpiecz-nej przestrzeni dla każdego ucznia. Trzeba uwzględnić jego podmiotowość, promować postawę akceptacji inności, budować dobre relacje, oparte na wzajemnym zaufaniu, wykazywać troskę o każdego ucznia, rozwijać jego zainteresowania, pomagać w formowaniu realnego obrazu własnej osoby.
Nieoceniona może się okazać również pomoc rodziny.
Na zakończenie warto podać przykład działań wzmacniających pozycję rodziny — interesujący poznawczo eksperyment Aleksandry Karasowskiej17, psychologa. Zaproponowała ona trening umiejętności wychowawczych rodziców dzieci z rodzin dysfunkcyjnych. Sami rodzice byli zaskoczeni po-mysłem pracy właśnie z nimi. Eksperyment się powiódł, gdyż „oddzielono to, co drugorzędne, choć faktyczne (rzeczywiste straty dzieci, zwłaszcza emocjonalne), od tego, co jeszcze bardziej ważne, prawdziwsze: od relacji dziecko — rodzic i rodzic — dziecko, które to relacje jeszcze trwały, były żywe, stanowiły podstawę całego zamiaru. I zamiar się udał. Udało się po-móc dzieciom i ich rodzicom. Odnaleźli oni lepsze życie”18. Warto pamiętać, że współpraca z rodziną, nawet taką, która boryka się z przejawami patolo-gii, może przynieść lepszy efekt niż realizowane programy profilaktyczne.
Dzięki współpracy powstaje klimat sprzyjający niwelowaniu negatywnych skutków piętna społecznego.
17 Por. K. Wojcieszek: Rodzina chroni. „Wychowawca” 2002, nr 12, s. 8.
18 Ibidem, s. 9.
35 M. Świgost: Piętno społeczne predykatorem sytuacji trudnych
Magdalena Świgost
The Social Stamp as a Harbinger of Difficult Situations S u m m a r y
In the school environment, the invisible stamp seems to be especially dangerous, since teachers have learned or are learning to work with students whose problems and needs they are able to diagnose. If, however, the stamp is hidden (eg. domestic violence or alcoholism of one of the parents) there is a danger, that the teacher’s reaction will be belated or this student’s problem will never be recognised. The article is an attempt to indicate problems of students bearing such a stamp, with a special consideration of the stamp that remains hidden.
Магдалена Щвигост
Социальные проблемы как предикатор трудных ситуаций Р е з ю м е
В пространстве школы особенно опасным может оказаться «невидимая про-блема», поскольку мы научились или учимся работать со школьником, проблемы и потребности которого можем диагностировать. Если же ученик скрывает пробле-му (например, домашнее насилие, алкоголизм одного из родителей), то существует опасность, что реакция учителя может запоздать или проблема ученика вообще не будет замечена. Предмет статьи — попытка обозначить проблемы школьников из неблагополучных семей, особенно в тех случаях, когда эта проблема является скрытой.