Badania ankietowe przeprowadzono w grupie uczniów 3 szkół, w której osoba najmłodsza miała 13, a najstarsza — 17 lat10. Wśród badanych znaleźli się zarówno chłopcy, jak i dziewczęta. Ogółem kwestionariusz wypełniło 190 osób. Badaniami objęto 3 placówki — 2 szkoły w Polsce i 1 szkołę w Chicago. Były to:
— Publiczne Gimnazjum nr 2 im. Jana Pawła II w Stalowej Woli — 84 ba-dane osoby;
— Społeczne Gimnazjum nr 1 im. Armii Krajowej w Stalowej Woli — 41 ba-danych;
— Polska Szkoła im. Trójcy Świętej w Chicago — 65 respondentów11.
9 Por. P. Kwiatkowski, A. Szecówka: Mobbing…
10 Badania prowadzono w 2005 roku.
11 W Polskiej Szkole im. Świętej Trójcy w Chicago badania prowadzono wśród wy-chowanków 3 najstarszych klas szkoły: uczniowie mieli kolejno 13—14 lat (19 uczniów), 15 lat (26 uczniów), 16—17 lat (20 uczniów).
53 B. Kusiak-Obora: Zjawisko mobbingu wśród uczniów szkół polskich…
Badaniom w USA sprzyjał trzymiesięczny pobyt autorki w tym kraju, gdzie zapewniono jej dogodne warunki do przeprowadzenia badań wśród tamtejszych uczniów. Dzięki temu możliwe było porównanie poziomu mob-bingu wśród młodych Polaków przebywających na stałe w Polsce i w USA.
Wyniki
Dynamika mobbingu w badanych szkołach
Analizując zjawisko mobbingu pod kątem jego dynamiki, zwrócono uwagę na uśrednione wyniki ankiet. Punktacja, jaką uzyskali uczniowie, została przedstawiona na tle średniej dla zjawiska mobbingu na terenie całej szkoły.
Wykres 1. przedstawia dynamikę zjawiska mobbingu w Publicznym Gimnazjum nr 2 im. Jana Pawła II w Stalowej Woli. W tej placówce prze-badanych zostało 85 osób. Z badań wynika, że najniższy poziom zjawiska w porównaniu z wynikiem średnim dla całej szkoły osiągnęła tylko kla-sa II B (N = 19). W pozostałych klakla-sach: I E — 10,9 (N = 22); II C — 11,09 (N = 23); III B — 10,75 (N = 20), wykazano większą dynamikę zjawiska mobbingu niż średnia szkoły (10,68). Uwagę należałoby skupić na klasie, która liczyła 23 uczniów i z wynikiem 11,09 osiągnęła najwyższą spośród wszystkich badanych klas średnią zjawiska mobbingu. Była to klasa II C.
Wykres 1. Poziom mobbingu w badanych klasach w Publicznym Gimnazjum nr 2 im. Jana Pawła II w Stalowej Woli na tle średniej
Dane zamieszczone na wykresie 2. ilustrują dynamikę mobbingu w kla-sach badanych w Społecznym Gimnazjum nr 1 im. Armii Krajowej w Stalo-wej Woli. Najwyższy poziom zjawiska mobbingu wśród badanych klas tej
Oblicza szkoły 54
szkoły zaobserwowano w klasie III tego gimnazjum. Wynik wynosił 11,86 punktu.
Należy zwrócić uwagę na to, jak poziom mobbingu wzrasta wraz z wie-kiem uczniów. W klasie I poziom zjawiska jest najniższy, wzrasta z wiewie-kiem uczniów, aby w klasie III osiągnąć najwyższy poziom.
Wykres 2. Dynamika mobbingu badanych klas w Społecznym Gimnazjum nr 1 im. Ar-mii Krajowej w Stalowej Woli na tle średniej
Kolejno zbadano dynamikę mobbingu w Polskiej Szkole im. Trójcy Świętej w Chicago. Ilustruje ją wykres 3.
Wykres 3. Dynamika mobbingu w poszczególnych klasach Polskiej Szkoły im. Trójcy Świętej w Chicago na tle średniej
Jak widać na wykresie 3., sytuacja w chicagowskim gimnazjum przy-pomina tę w gimnazjum nr 1 w Stalowej Woli. Średnią poziomu mob-bingu, wyższą od średniej mobbingu szkoły, uzyskały także dwie klasy:
II (9,57 punktu) i III (10,65 punktu). Wynik najstarszej klasy znacznie od biega od średniej mobbingu szkoły, a zarazem od danych z klas rodzi-mych. Jest on także wyższy o 1,08 punktu od tego obliczonego dla klasy
55 B. Kusiak-Obora: Zjawisko mobbingu wśród uczniów szkół polskich…
młod szej (II). Istotne jest zwrócenie uwagi, że w klasie II było 26 uczniów w wieku 15 lat.
Poziom mobbingu w badanych szkołach w Polsce i USA
Porównując poziom mobbingu w badanych środowiskach (zob. wy-kres 4.), można zauważyć nieznaczne różnice intensywności zjawiska: od 9,51 (brak mobbingu) do 10,74 punktu (początki mobbingu). Liczba bada-nych w obserwowabada-nych grupach była jednak różna.
Wykres 4. Poziom zjawiska mobbingu — porównanie
Analiza wyników badań pozwala stwierdzić niemal w każdym z ob-serwowanych ośrodków minimalny poziom zjawiska mobbingu. Sytuacja w szkołach z punktacją w granicach od 7 do 10 nie wymaga żadnej in-terwencji. W tych granicach — pierwszego poziomu zjawiska mobbingu (7—10 punktów) mieści się szkoła w Chicago, w której określono wy-nik w wysokości 9,51. Podobnie wywy-nik uśredniony mobbingu w Polsce (10,2 punktu12) wskazuje na minimalne prawdopodobieństwo jego wystę-powania. Jednak szkoły ze Stalowej Woli, w których średnie intensywności zjawiska wyniosły 10,68 oraz 10,74 punktu, oscylują na pograniczu pierw-szego (7—10) i drugiego (11—14 punktów) poziomu mobbingu (w sześcio-stopniowej skali). Drugi poziom skali świadczy już o początkach zjawiska.
Wskazana jest w takiej sytuacji uważna obserwacja środowiska młodzieży szkolnej.
12 Por. P. Kwiatkowski, A. Szecówka: Mobbing…, s. 386.
Oblicza szkoły 56
Poziom mobbingu w poszczególnych klasach
Na początku opisano zjawisko dynamiki mobbingu w klasach, by ko-lejno zająć się poziomem zjawiska. Wyniki, jakie uzyskali uczniowie w ba-danych grupach, zostały przyrównane do skali mobbingu. Dzięki takiemu zabiegowi możliwe było spojrzenie na stopień zaawansowania zjawiska w poszczególnych klasach (por. tabela 1.).
W klasie II B dwa najniższe poziomy w skali mobbingu osiągnęła spora grupa osób (18 osób). W przedziale pierwszym znalazło się 11 osób, w dru-gim — 7. Na uwagę zasługuje uczennica, która znalazła się w przedziale czwartym. To 14-letnia dziewczynka, która uzyskała w badaniu ankieto-wym 19 punktów, oceniana jako uczennica dobra, która nie ma problemów z nauką. Pochodzi z pełnej rodziny, ma dwoje rodzeństwa (starszego oraz młodszego brata). Status rodziny jest dobry — mieszkanie z 3 pokojami, samochód i komputer. Grono jej przyjaciół stanowi tylko 5-osobowa grupa chłopców. Dziewczynka o swoich problemach opowiada pracownikom szko-ły. Z pomocą pedagoga jest w stanie poradzić sobie z poziomem mobbingu w swym otoczeniu.
Podobnie wygląda sytuacja w kolejnej klasie — II C, w której więk-szość uczniów z 23-osobowej grupy uplasowała się w dwóch najniższych przedziałach (tabela 1.). Tylko 2 osoby znalazły się w wyższym, piątym przedziale (23—25 punktów). To 15-letni uczniowie (uzyskali po 24 punkty).
Obaj nie mają żadnych problemów w szkole, każdy ma dwoje rodzeństwa i pochodzą z rodzin pełnych. Sytuacja materialna rodzin uczniów jest do-bra (mieszkanie, samochód, komputer). Należą do grona osób silnych. Ten poziom mobbingu, w którym znaleźli się chłopcy, świadczy o niezbędności udzielenia im pomocy z zewnątrz. Ich odpowiedzi przekonują o niepoko-jących przejawach mobbingu.
57 B. Kusiak-Obora: Zjawisko mobbingu wśród uczniów szkół polskich…
W klasie I Społecznego Gimnazjum nr 1 im. Armii Krajowej w Stalo-wej Woli poziom zjawiska mobbingu kształtuje się podobnie jak w klasach Publicznego Gimnazjum nr 2 im. Jana Pawła II w Stalowej Woli: w naj-wyższym, czwartym przedziale poziomu mobbingu (19—22 punktów) znajduje się jedna osoba — 13-letnia dobra uczennica. Pochodzi z rodziny niepełnej, wychowuje ją tylko matka. Dziewczynka nie ma rodzeństwa, mieszka w mieszkaniu komunalnym. Stanowi przykład ucznia ze średnimi wynikami w nauce. Cechuje ją skrytość — nikomu się nie zwierza, choć ma zarówno kolegów, jak i koleżanki. Jej odpowiedzi oraz ich odzwierciedlenie w punktacji (wysoka pozycja w skali mobbingu) wskazują na przykład oso-by, która może sobie sama poradzić z poziomem mobbingu, jaki ją dosięga, choć i w jej przypadku istotne byłyby konsultacje z pedagogiem.
Według odpowiedzi 20 uczniów klasy III Polskiej Szkoły im. Trójcy Świętej w Chicago, sytuacja tylko jednego z nich lokuje go na bardzo wy-sokim, najwyższym poziomie skali zjawiska. Sytuacja wymaga natychmia-stowej, profesjonalnej interwencji diagnostyczno-terapeutycznej. Zjawisko mobbingu dotyczy ucznia bardzo słabego, który kilkakrotnie powtarzał klasę. Pochodzi z pełnej rodziny wielodzietnej. Warunki materialne rodzi-ny są bardzo dobre. Uczeń należy do grupy dzieci słabych i nie ma komu powierzać swoich problemów.
Analiza poziomu zjawiska mobbingu zdaje się przekonywać, że jego nasilenie w klasach jest zróżnicowane. Poziom zjawiska nasila się bardziej wśród uczniów szkół polskich aniżeli wśród uczniów szkół amerykańskich.
Przejawy zjawiska mobbingu w świetle kwestionariuszowej analizy kryterialnej
Opis przejawów zjawiska mobbingu w świetle kwestionariuszowej ana-lizy kryterialnej pozwala stwierdzić, że są one zróżnicowane w badanych szkołach. Na wykresie 5. można zauważyć różnice w przejawach zjawiska, wyznaczone przez poszczególne kryteria odnoszące się do badanych szkół.
Wykres 5. Zestawienie danych kryterialnych poszczególnych szkół
Oblicza szkoły 58
Za dominujące dla wszystkich badanych szkół (co ukazano na wykre
sie 5.) przyjęto kryterium 2. i 3.:
— kryterium 2.: Twoje decyzje, pomysły, poglądy są krytykowane lub wyśmiewane;
— kryterium 3.: Rozgłaszane są plotki na Twój temat.
Spośród wymienionych kryteriów najsilniej we wszystkich badanych szkołach zaznaczyło się rozgłaszanie plotek na temat osób mobbowanych.
Pozostałe kryteria (przejawy mobbingu) uległy w poszczególnych szkołach znacznemu rozproszeniu.
Uwarunkowania zjawiska mobbingu wśród badanych uczniów Ze 190 ankiet przeprowadzonych w 3 placówkach wybrano 20 ankiet z najwyższą liczbą punktów oraz 20 — o najniższej punktacji. W tych grupach przeanalizowano odpowiedzi poszczególnych uczniów i ich punk
tację. Pozwoliło to szerzej spojrzeć na problem i stwierdzić, jakie czynniki mają wpływ na potęgowanie i osłabianie mobbingu w badanych grupach szkolnych.
Na wykresie 6. zestawiono badane grupy uczniów. Jedna grupa uczniów uzyskała maksymalną liczbę punktów w punktacji odpowiedzi ankieto
wych, co dowodzi występowania zjawiska mobbingu w ich środowisku13. Druga otrzymała minimalną punktację za odpowiedzi. Po przeanalizowaniu indywidualnych sytuacji można zauważyć, że największy wpływ na po
wstawanie zjawiska mobbingu ma struktura rodziny. Uczniowie, których struktura rodziny została najwyżej oceniona, czują się ofiarami mobbingu.
Sytuacja materialna tych osób jest nieco gorsza aniżeli przypuszczalnych
13 Punktowano następujące determinanty: wyniki w nauce — punktowano zgodnie z objaśnieniami symboli zmiennych: Jestem oceniany jako uczeń: bardzo dobry (5 pkt.); do-bry (4 pkt.); dostateczny (3 pkt.); dopuszczający (2 pkt.); słaby (1 pkt); Nie powtarzałem(-am) żadnej klasy: (4 pkt.); powtarzałem(-am) 1 klasę (3 pkt.); 2 razy (2 pkt.); 3 i więcej (1 pkt);
strukturę rodziny — posiadanie rodzeństwa: starszy brat/siostra (3 pkt.); młodszy brat/
siostra (2 pkt.); jedynak (1 pkt); wychowanie w rodzinie: pełnej (4 pkt.); niepełnej — tylko z matką/ojcem (3 pkt.); zrekonstruowanej — z macochą/ojczymem (2 pkt.); brak rodziny lub inna (1 pkt); status materialny: punktowano kolejno: 1) moja rodzina posiada: dom jednorodzinny (4 pkt.); mieszkanie o zwiększonym standardzie (3 pkt.); mieszkanie o obniżonym standardzie
— liczba pokoi równa się lub jest mniejsza od liczby mieszkańców (2 pkt.); mieszkanie wynajmo-wane (1 pkt); 2) brak samochodu (1 pkt); 1 samochód (2 pkt.); 2 samochody i więcej (3 pkt.);
3) brak komputera (1 pkt); posiadanie komputera (2 pkt.); warunki fizyczne: Pod względem warunków fizycznych zaliczam się w klasie do grona: silnych (3 pkt.); średnich (2 pkt.); słabych (1 pkt); warunki psychiczne: rozumiane jako wsparcie psychiczne; zgodnie z kluczem do kwestionariusza ocenie poddawano odpowiedź na pytanie: O swoich poważniejszych problemach w szkole najchętniej zwierzam się: pracownikom szkoły (4 pkt.); rodzinie (3 pkt.);
komuś innemu (2 pkt.); nie mam się komu zwierzyć (1 pkt).
59 B. Kusiak-Obora: Zjawisko mobbingu wśród uczniów szkół polskich…
mobberów. Ani warunki fizyczne, ani wsparcie psychiczne (co widać na wykresie 6.) nie stymulują zjawiska mobbingu. Można je umieścić wśród czynników mających tonujący charakter. Ofiary (por. wykres 6.) osiągają słabsze wyniki w nauce, ich warunki fizyczne i psychiczne są gorsze aniżeli sprawców terroru psychicznego.
Wykres 6. Czynniki stymulujące i osłabiające mobbing
Zmienne determinujące nasilenie zjawiska mobbingu wykazują, że do czynników najsilniej warunkujących zjawisko mobbingu w obu anali-zowanych terenach badań należą zaburzona struktura rodziny i warunki psychiczne. Zjawisko mobbingu w badanych placówkach jest w mniejszym stopniu zdeterminowane wynikami w nauce, statusem materialnym oraz warunkami fizycznymi.